جهانی‏ شدن و فرهنگ مهدویت از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات اسلامی

بخش اول

چکیده

امروزه دنیا شاهد تحولات و دگرگونی‏های گسترده و شگفت‌آوری در عرصه اقتصاد، ارتباطات، فرهنگ، سیاست، معاهدات و امور بین‌الملل در راستای جهانی شدن است. به علت وقوع این تغییرات و تحولات گسترده در جهان و اهمیت موضوع جهانی شدن، نمی‏توان آن را نادیده گرفت و از بحث و گفت‌و‌گو درباره آن چشم پوشید.

 واقع‌بینی آگاهانه نسبت به ابعاد گوناگون و پیچیده جهانی شدن، شناخت وضع موجود، درک کاستی‏ها و ناکارآمدی‏های آن، به‌کارگیری مواضع سنجیده و برخورد آگاهانه و فعال در برابر آن، نیازمند شناخت عمیق و همه‌سویه آن است. در جهان معاصر، مدعیان و نظریه‌پردازان جهانی شدن رو به فزونی نهاده‏اند.

 شیعه نیز با ارائه نظریه «حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)» در طول قرن‏ها و سال‏های متمادی، داعیه‌دار اصلی جهان‌شمولی در عرصه‏های فرهنگی، سیاسی و... بوده است؛ زیرا در اسلام، به‌ویژه در مکتب تشیع، توجه به آینده و تشکیل حکومت جهانی واحد بر اساس قسط و عدل و تحت رهبری امام معصوم، جایگاهی ویژه دارد. این مسئله در تاریخ اسلام، به نام مهدویت مطرح شده است. این اعتقاد از توانمندترین عوامل رشد و بالندگی جامعه اسلامی است و بقای اسلام و شیعه در گرو این حقیقت بزرگ است.

از این‌رو در این نوشتار برآنیم از بحث‏های مطرح در زمینه جهانی شدن، ضمن ارائه چشم‌اندازی از آن، پلی برای فهم و درک حکومت جهانی مهدوی بزنیم و بررسی کنیم که جهانی شدن با آن حکومت عدل جهانی حضرت مهدی(عج) که در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی بارها و بارها با عناوین مختلف به آن اشاره شده است، چه وجه اشتراک و امتیازاتی دارد.

مقدمه

با آغاز هزاره جدید، بشر به سطح کیفی نوینی از امکانات دست می‏یابد که چهره جهان مدرن و همه پیوند‏ها و ارتباطات بین‌المللی آن را به‌گونة قابل‌ملاحظه‌ای تغییر می‏دهد. این همان چیزی است که این روزها ورد زبان سیاست‌مداران، اقتصاددانان، فیلسوفان و جامعه‌شناسان با گرایش‏های گوناگون شده است. در این‌که نوع بشر به سرعت مسیر یکپارچگی را طی می‏کند و رو به اقتصاد، سیاست و فرهنگ جهانی دارد، تردیدی نیست.

جهانی شدن به عنوان پدیده‌ای مهم و نوظهور که دارای ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، همه ساختار‏های فرهنگی و اجتماعی را تحت‌تأثیر و تحول قرار داده و به صورت اجتناب‌ناپذیر، ادیان و فرهنگ‏های همه جوامع را دچار چالش کرده است. تحولات صورت گرفته در ابزار و شیوه‏های ارتباطات و جا‌به‌جایی‏های منابع و مردم، آشکارا می‏توانند بر انهدام حد و مرز‏های اجتماعی تأثیر گذاشته، همبستگی و یکپارچگی بیش‌تری را موجب گردند. (کارگر، 1387: 5)

به قول برخی از متفکران، جهانی شدن گزینه‌ای انتخابی نیست که شما اراده کنید آن را بپذیرید یا خیر، بلکه کاروانی است که هم‌زمان، در همه شاهراه‏های دنیا، به سرعت در حال حرکت است و کشورها نیز توان متوقف کردن آن را ندارند. پیام بازیگران عرصه جهانی شدن نیز آن است که نیروهای اقتصادی و دانش فنی، به سمت همگونی و یکدستی در اشکال سیاسی، اقتصادی و رفتار‏های دولتی پیش خواهند رفت. (همو: 6)

جهانی شدن، مبین نوعی جهان‌بینی و ایدئولوژی و اندیشیدن دربارة جهان، به عنوان منظومه‌ای کلان و به‌هم‌پیوسته است. بنابراین، رویارویی معقول با این پدیده جهانی و فراگیر، مستلزم شناخت واقع‌بینانه ماهیت، مبانی و اقتضائات این فرآیند است و با توجه به تأثیر آن بر وضعیت فرهنگ‌ها و ادیان، این مسئله برای جوامع اسلامی نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل دینی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می‏آید. از این‌رو بنا به تفسیر و شناختی که از فرآیند جهانی شدن یا فرآیند‏های جهانی شدن داریم، رویارویی ما متفاوت خواهد بود.

با توجه به وضعیت امروز بشریت و جهان و ناامیدی حاکم بر بیش‌تر انسان‌ها و جهان، نیاز روز‌افزون جوامع به مسائل اخلاقی و اعتقادی، به‌ویژه مباحث مهدویت و ضرورت پژوهش مبتنی بر اصول و قواعد درست در این زمینه آشکارتر شده است. حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) خط بطلانی بر انواع گوناگون حکومت‌ها، نظریات، برنامه‏ها و طرح‏های ارائه شده در عرصه جهانی است، به‌طوری که تمامی این نظریات و حکومت‌ها، امتحان خود را پس خواهند داد و مردم به پوچی، ضعف و بطلان آن پی خواهند برد و با آغوش باز و تشنگی بسیار پذیرای دولت مهدوی خواهند بود. چنان‌که امام صادق(ع) فرمود:

امر ظهور واقع نمی‏شود، مگر بعد از آن‌که هر طبقه‌ای به حکومت برسند و دیگر طبقه‌ای در روی زمین باقی نباشد که حکومت نکرده باشد تا دیگر کسی نتواند ادعا کند که اگر زمام امور به دست ما می‏رسید، ما عدالت را پیاده می‏کردیم. آن‌گاه حضرت قائم، قیام کرده، حق و عدالت را پیاده می‏کند. (نعمانی، 1397: 274)

به هر حال جهانی شدن در ابعاد گوناگون خود (اقتصاد، فرهنگ، سیاست، مذهب و...) مباحث گوناگونی می‏طلبد. آن‌چه در این نوشتار مورد بررسی و توجه قرار می‏گیرد، تنها مسئله حکومت واحد جهانی حضرت مهدی(عج) در مقایسه با جهانی شدن است. از این‌رو مسئله پیش رو در این نوشتار این است که آیا جهانی شدن، همان حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) است یا غیر آن؟ آیا جهانی شدن با آن حکومت عدل جهانی حضرت مهدی(عج) وجه اشتراکی دارد؟ در صورت مثبت بودن جواب، این وجه اشتراکات چیست؟

جهانی شدن

جهانی شدن فرآیندی است که فضای اکتشافات علمی، به‌ویژه تکنولوژی ارتباطات، این فضا را که عنصر اصلی آن ارتباطات فزاینده و از بین رفتن فاصله‏های زمانی و مکانی و تراکم آگاهی است را به وجود آورده و در واقع، جهانی شدن، فرآیند انقلاب اطلاعات و تحول علمی جامعه بشر و توسعه فن‌آوری‏های نوین ارتباطی و در نتیجه تشدید روابط در ابعاد گوناگون شئون بشری است، به‌طوری که از اهمیت مرزها و فواصل جغرافیایی می‏کاهد. (نکویی سامانی، 1386: 20)

در اثر جهانی شدن، بشر با بهره‌گیری از علم و تکنیک و استفاده درست از عقل خویش نسبت به قرون گذشته، سازمان‏ها و نهاد‏های اجتماعی را در تمام زمینه‏ها ایجاد نموده است. تأسیس نهاد‏های بزرگ بین‌المللی مانند تأسیس سازمان ملل متحد (1945) و سازمان‏های وابسته به آن، مانند دیوان بین‌المللی دادگستری (لاهه)، سازمان بهداشت جهانی (یونیسف)، سازمان علمی و فرهنگی (یونسکو)، سازمان خوار و بار و کشاورزی (فائو)، سازمان بین‌المللی کار، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و ده‏ها ارگان فرعی دیگر وابسته به آن سازمان و گسترش روز‌افزون سازمان‏ها و اتحادیه‏های اقتصادی (مانند آسه‌آن، اکو و...)، نیز ایجاد سازمان‏های بین‌المللی

دیگر مانند اتحادیه اروپا و مجمع کشور‏های مشترک‌المنافع، سازمان وحدت افریقا، سازمان کنفرانس اسلامی، اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیج فارس و تأسیس «گات» (Gat) و در پی آن سازمان تجارت جهانی (Wto) در 1995، همگی نشان از نزدیک شدن ارتباطات جامعه بشری است.

وضعیت جهانی شدن با رشد تکنولو‍‍‍‍‍ژی و ارتباطات همراه بوده که موجب فشردگی زمان و مکان، هم‌جواری مجازی، کش آمدن مناسبات اجتماعی در طول مکان، کوچک شدن جهان و در نهایت به تعبیر مارشال مک لوهان، پیدایش «دهکده جهانی‌» شده است؛ یعنی ساکنان آن می‏توانند با یکدیگر در ارتباط مستقیم باشند.

مفهوم جهانی شدن

جهانی شدن از جمله مفاهیمی است که در سه ده اخیر تداول یافته و علاوه بر عرصه مراکز علمی و تحقیقاتی، اذهان بسیاری از مردم و جهانیان را به خود مشغول داشته است. به تعبیر مالکوم واترز، تا همین 10 سال پیش، اگر جامعه‌شناسی می‏خواست کتابی درباره جهانی شدن بنویسد، به دلیل درک نکردن این مفهوم و مشکلات بسیار دیگر، قادر به انجام این کار نبود. (واترز، 1379: 9) اما سیر تحول تکنولوژی در عرصه ارتباطات و پیدایش انقلاب اطلاعات، زمینة گذر از محدودیت‏های جغرافیایی ـ ملی را فراهم ساخته و واژه جهانی شدن در طول دهه 70 میلادی، به تدریج مورد استفاده محافل علمی و دانشگاهی قرار گرفت.

تحول شتابان علوم اجتماعی نیز باعث شده است که مفهوم جهانی شدن به موضوع روز دهه‏های پایانی سده 20 و سال‏های آغازین سده 21 تبدیل شود. اگر چه واژه «Global» به معنای جهانی، قدمتی بیش از چهار صد سال دارد اما اصطلاح‏هایی مانند Globalization, Globalizing, Globalize از حدود 1960 رواج یافته است. (همو: 1)

واژه«Globalization» از «Globe» گرفته شده است. در فرهنگ جامع بریتانیکا درتعریف «Globe» چنین آمده است: «یک فضا یا کره‌ای که شامل نقشه زمین بر روی آن می‏شود.» در فرهنگ آکسفورد، در توضیح این واژه آمده است: «این واژه به معنای عملکرد یا اقدام برای جهانی کردن است.» (امام جمعه، 1387: 7)

در فرانسه به عنوان معادل کلمه «Globalization» از کلمه «Mondialisation» استفاده کرده‏اند و آلمانی‏ها به آن «Globalisierung» می‏گویند. در اسپانیا و امریکای لاتین نیز از خود واژه «Globalisacion» استفاده می‏کنند. (گیدنز، 1381: 5) هرچند در سنت اسلامی ما تعبیر جهانی شدن به کار نرفته است، اما تعبیری چون حکومت جهانی اسلام، حکومت جهانی حضرت مهدی(عج) و... مفاهیمی کاملاً مأنوس و آشنا به ذهن هستند.

تعاریف جهانی شدن

درباره جهانی شدن، تعریف‏های گوناگونی عرضه شده است. واقعیت آن است که شاید نتوان برای این پدیده نوظهور به دلیل ابعاد گوناگون و ماهیت نوشونده و دگرگون‌شونده آن، تعریف واحد و جامعی ارائه کرد. از این‌رو درباره جهانی شدن میان دانشمندان توافق نظر وجود ندارد؛ زیرا این پدیده به حد نهایی تکامل خود نرسیده است و هر روز چهره تازه‌ای از ابعاد آن نمایان می‏شود.

برخی از دانشمندان از تعابیر «فشردگی جهان»، «وابسته‌تر شدن بخش‏های مختلف جهان»، «افزایش وابستگی و درهم‌تنیدگی جهانی». (شهرام‌نیا، 1385: 38) «ادغام همه جنبه‏های اقتصادی در گستره‌ای جهانی» (Hirst & Thompson, 1996: 48)، «پهناورتر شدن گستره تأثیرگذاری و تأثیرگذاری کنش‏های اجتماعی» و «آزاد‌سازی دولت‏ها و کاهش محدودیت آن‌ها در فعالیت میان کشور‏های مشابه دیگر» (Sander, 1996: 27) برای تعریف‏های خود از جهانی شدن استفاده کرده‌اند.

مارتین آلبرو، در تعریف جهانی شدن می‏گوید:فرآیند‏هایی که تمام مردم جهان را در یک جامعه واحد فراگیر جهانی به یکدیگر پیوند می‏دهد. (نکویی سامانی، 1386: 30) کوتکویچ و کلنر، جهانی شدن را برای توصیف روندی به کار می‏گیرند که اقتصاد جهانی، نیروهای سیاسی و فرهنگی به سرعت کره زمین را زیر نفوذ قرار می‏دهند و به خلق یک بازار نوین جهانی، سازمان‏های سیاسی فراملی جدید و فرهنگ جهانی تازه‌ای می‏پردازند. (شهرام‌نیا، 1385: 45)

به‌طور کلی می‏توان تعاریف ارائه شده را به دو دسته تقسیم نمود: دسته اول، جهانی شدن به معنای عام و در چارچوب کل تحولات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و زیست‌محیطی را در نظر می‏گیرند و دسته دوم، در تعریف جهانی شدن بیش‌تر به بعد اقتصادی آن توجه کرده‏اند.

تعاریف زیر وابسته به دسته اول هستند:

مک گرو می‏گوید: جهانی شدن عبارت است از برقراری روابط متنوع و متقابل بین دولت‏ها و جوامع که به ایجاد نظام کنونی انجامیده است و فرآیندی که از طریق آن حوادث، تصمیمات و فعالیت‏ها در یک بخش از جهان می‏تواند پیامد‏های مهمی برای سایر افراد و جوامع در بخش‏های دیگر کره زمین داشته باشد. در واقع افزایش شمار پیوند‏ها و ارتباطات متقابلی که فراتر از دولت‏ها و در نتیجه فراتر از جوامع دامن می‏گستراند نظام جدید جهانی را می‏سازند. (مالک، 1382: 25)

آنتونی گیدنز جهانی شدن را این‌گونه تعریف می‏کند:  تشدید روابط اجتماعی در سراسر جهان که مکان‏های دور از هم را چنان به هم مرتبط می‏سازد که رخداد‏های هر محل، زاده حوادثی است که کیلومتر‏ها دورتر به وقوع می‏پیوندد. (هلد و مک گرو، 1382: 25)

مالکوم واترز نیز معتقد است:جهانی شدن، فرآیندی اجتماعی است که در نتیجه آن، محدودیت‏های جغرافیایی و نظام‏های اجتماعی و فرهنگی متحول و برچیده می‏شوند و به تشدید آگاهی عمومی منجر می‏شود. (واترز، 1379: 12) دسته دوم تعریف‌ها، تنها به جهانی شدن اقتصاد اشاره دارند. گروگمن و رنه بالز، جهانی شدن را گسترش بین‌المللی مناسبات تولیدی و مبادله سرمایه سالانه می‏داند. لئوارد معتقد است، جهانی شدن وضعیتی است که رفاه یک مرد یا زن عادی، دیگر فقط به عملکرد دولتشان وابسته نیست. (ثانی، 1382: 30)

جان تامیلنسون نیز با تمرکز بر پیچیده شدن ارتباط در عصر جهانی شدن آن را با مدرنیته پیوند زده و معتقد است که جهانی شدن شبکه‌ای به سرعت گسترش یابنده و همیشه متراکم شونده از پیوند‏های متقابل و وابستگی‏های متقابل است که وجه مشخصه زندگی اجتماعی مدرن به شمار می‏رود. (تامیلنسون، 1381: 14)رابرتسون نیز با تأکید بر آگاهی، جهانی شدن را چنین تعریف می‏کند:مفهوم جهانی شدن به درهم فشرده شدن جهان و هم تراکم آگاهی نسبت به جهان به عنوان یک کل دلالت دارد. (رابرتسون، 1381: 35)

تاریخچه جهانی شدن

اگر چه واژه جهانی «Global» بیش از چهارصد سال قدمت دارد، اما مفهوم جهانی شدن از حدود سال 1960 رواج یافته است و به تدریج وارد محافل علمی شده است. به گفته رابرتسون، این مفهوم تا اوایل یا شاید اواسط دهه 1980 اعتبار علمی چندانی نداشت، ولی از آن به بعد کاربرد این مفهوم کاملاً جهانی شده است، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون ردیابی و بررسی نحوه انتشار آن در سراسر جهان نا ممکن است. (مارتین، 1381: 33)

دیگر گریز یا عقب‌نشینی از آن هم متصور نیست یا به نظر آنتونی گیدنز، استاد اقتصاد دانشگاه لندن، بسیار پیچیده‌تر و متمرکزتر از آن است که بتوان ادعای کنترل بر آن را کرد. (صانعی‌پور، 1379: 24)در واقع اصطلاح جهانی شدن به تألیف دو کتابی برمی‏گردد که در سال 1970 منتشر شد.

کتاب اول با نام جنگ و صلح در دهکده جهانی تألیف مارشال مک لوهان و کتاب دوم، جامعه جهانی نوشتة برژینسکی مسئول سابق شورای امنیت ملی امریکا در دوران ریاست جمهوری جیمی کارتر بود. مباحث کتاب اول به نقش تحولات وسایل ارتباطی در تبدیل شدن جهان به دهکده واحد جهانی پرداخت. مک لوهان در این کتاب تمدن را به سه دوره تقسیم می‏کند:

1. تمدن شفاهی یا کهکشان شاهی؛ 2. تمدن مکتوب یا کهکشان گوتنبرگ که با اختراع چاپ آغاز گردید؛ 3. تمدن الکترونیک یا کهکشان مارکنی که با اختراع رادیو توسط مارکونی شروع می‏شود.مک لوهان معتقد است جهان امروز به سوی دهکده قدیم (تمدن شفاهی) پیش می‏رود؛ زیرا ارتباط افراد به صورت چهره به چهره بیش‌تر فراهم گردیده و فرهنگ شفاهی توسط رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت و... اشاعه پیدا می‏کند.مک لوهان با نظریه دهکده جهانی خود این امر را گوشزد کرد که ارتباط افراد جهان با یکدیگر بسیار نزدیک و متقارن گردیده، به‌طوری که ارتباط چهره به چهره عملاً به منصه ظهور رسیده است. (دعایی و عالی، 1384: 9 - 12)

رولند رابرتسون تاریخچه جهانی شدن را با تحولات مهم جهانی که وی از آن به عنوان مراحل پنج‌گانه تعبیر می‏کند، تفسیر و تحلیل می‏نماید. به نظر وی روند شکل‌گیری جهانی شدن تدریجی و طولانی بوده که از قرن 15 آغاز و تا قرن 21 ادامه یافته است. به عقیده رابرتسون جهانی شدن مراحل زیر را پشت سر نهاده است:

1. مرحله نطفه‌ای که از اوایل قرن 15 تا قرن 18 در اروپا ادامه داشت و شامل رشد اجتماعات ملی و گستردگی حیطه کلیسای کاتولیک، نظریه خورشید محوری جهان، پیدایش جغرافیایی جدید و گسترش تقویم گریگوری بود.

2. آغاز جهانی شدن که از نیمه قرن 18 تا دهه 70 قرن 19 ادامه یافت. در این مرحله، گرایش شدید به مفاهیم ذیل است: نظام سیاسی دولت ـ محور، تبلورانگاره روابط رسمی بین‌المللی و فراملی، تلقی فرد به عنوان شهروند، تأکید فراوان بر حقوق انسان و حقوق شهروندی، گسترش پیمان‏ها و موافقت‌نامه‏های بین‌المللی، ایده تشکیل مجامع بین‌المللی و تراز‌بندی موضوع‌ها در چارچوب ملی و بین‌المللی.

3. مرحله خیزش که از 1870 میلادی شروع شد و تا دهه بیست قرن بیستم ادامه یافت. در چنین مقطعی، چهار مرجع اصلی مطرح است: جوامع ملی، فرد، جامعه بین‌المللی و بشریت (به عنوان یک مجموعه واحد). نمود‏های جهانی شدن در این دوره عبارتند از: حکومت‏های مبتنی بر محور دولت ـ ملت، رشد ارتباطات بین‌المللی، طرح نظریه حقوق بشر واحد و رسمیت یافتن مفهوم بشر در سطح بین‌المللی، رشد جنبش‏های وحدت جهانی و پدیده جنگ جهانی اول.

4. مرحله‌ای است که در آن، شاهد شکل‌گیری جامعه ملل و سازمان ملل متحد، پدیده جنگ جهانی دوم و دوره طولانی جنگ سرد و ظهور کشور‏های جهان سوم و پدیده استعمار هستیم.

5. این مرحله که رابرتسون پدیده جهانی شدن را به معنای خود در این معنا به کار می‏برد، مرحله بلاتکلیفی است که از اواخر 1960 میلادی آغاز شد و از اوایل دهه نود قرن بیستم عوارض بحرانی در آن نمودار گردید و شامل بالا گرفتن آگاهی نسبت به جهان، تبدیل حقوق مدنی به مسئله‌ای جهانی، افزایش دل‌مشغولی نسبت به بشریت به عنوان یک نوع ویژه از طریق جنبش‏های زیست‌محیطی، صعود به ماه، تحکیم ارزش‏های تثبیت مدرنیسم، پایان جنگ سرد، رشد نظام ارتباط جمعی و رشد اسلام‌گرایی به مثابه جنبش ضد‌جهانی شدن بوده است. (رابرتسون، 1380: 131 - 133)

به عقیده پل سوئیزی، جهانی شدن وضعیت یا پدیده‌ای نوظهور نیست، بلکه روندی است که برای مدتی بسیار طولانی جریان داشته است. در واقع از زمانی که سرمایه‌داری به عنوا‌ن یک شکل قابل دوام جامعه انسانی و روشی برای جوامع غربی جریان یافت، فرآیند جهانی شدن نیز آغاز شد. (سوئیزی، 1380: 7)

عوامل مؤثر بر پدیده جهانی شدن

پدیده جهانی شدن، رویدادی ناگهانی و جدید نیست، بلکه از گذشته به شکل‏های مختلف وجود داشته و اکنون سیر صعودی یافته است. انتشار نظریه دهکده جهانی مارشال مک لوهان (1965)، انتشار نظریه موج سوم آلوین تافلر (1978)، پایان جنگ سرد (1989)، اتحاد پولی 11 کشور اروپایی (1998) و... همگی از پیش‌زمینه‏های بروز پدیده جهانی شدن هستند که هرچه زمان پیش‌تر می‏رود، شدت و قدرت آن نیز بیش‌تر می‏شود.

 نمی‏توان به سادگی جهانی شدن را تابع مستقیمی از خواست یا اراده فرد یا گروهی خاص دانست، بلکه عوامل گوناگونی در ایجاد آن تأثیر دارند. برخی از موارد زیر را می‏توان از عوامل مؤثر بر موج نوین جهانی شدن دانست، هرچند بسیاری از موضوع‌های مورد اشاره را می‏توان عامل مؤثر بر جهانی شدن یا پیامد حاصل از جهانی شدن محسوب کرد و تمایز علّی یا معلولی آن نسبت به جهانی شدن دشوار است. این موارد عبارتند از:

1. توسعه فن‌آوری، رشد علم و گسترش سریع دنیای ارتباطات که به واسطه پیشرفت‏های علمی، اکتشافات جدید و سرعت روزافزون توسعه دانش بشری در قرن 20 و به‌ویژه چند دهه اخیر رخ داد، موجب کمک به تراکم و انسجام بیش‌تر دنیای بشری شد.

2. توسعه بازار آزاد، جهانی شدن بازار‏ها و اقتصاد جهانی که خود مرهون افزایش چشمگیر تولید جهانی، توسعه صادرات، گسترش حمل و نقل دریایی و ریلی، تغییرات جدی در ابزار‏ها و شیوه تولید، تولید انبوه و... بود. (Peck, 1998: 25)

3. جهانی شدن به عنوان بین‌المللی شدن؛ این مفهوم، جهانی شدن را در محدوده افزایش روابط بین سازمان‏ها در کنار مرزها می‏داند؛ یعنی هویت‏ها و اجتماع‌هایی که در ورای مرزهای قلمرو ملی گسترش می‏یابند. این به معنای باز شدن مرزها با از میان برداشتن موانع دولتی است، به‌گونه‌ای که مبادلات مالی، ارتباطی، تجارت و روابط فرهنگی را سرعت بخشید. ویژگی فاقد مرز بودن به وسیله اقتصاد جهانی یکپارچه، حکومت جهانی و فرهنگ جهانی متجانس و نیز با کاربرد مدیریت نظام جهانی مصداق خواهد یافت. (دعایی و عالی، 1384: 35)

4. رشد دانایی بشر سبب شده انسان بیش از پیش بر محیط و طبیعت اطرافش مسلط شده و بر صنعت و جنبه‏های دیگر زندگی بشر تأثیر گذارد و ارتباطش را تسهیل کند و بیش از پیش، حضور در دنیای متراکم را احساس کند این مهم به رشد فرآیند جهانی شدن، کمکی شایان کرده است.

بنابر‌این، مجموعه‌ای از عوامل تاریخی، سبب شکل‌گیری و تداوم و تقویت موج جدید جهانی شدن شده‌اند. از سوی دیگر، بستر فکری و اندیشه‌ای مناسب نیز در قالب آرا و عقاید حامیان این پدیده شکل می‏گیرد. (شهرام‌نیا، 1385: 56)

ابعاد جهانی شدن

در بررسی ابعاد و وجوه جهانی شدن، توجه به ماهیت چند‌‌بعدی و مرکب این پدیده ضروری است؛ زیرا جهانی شدن، روندی از دگرگونی را به نمایش می‏گذارد که از مرزهای سیاست و اقتصاد فراتر می‏رود و دانش، فرهنگ و شیوه زندگی را نیز در بر می‏گیرد. آرژان آپادورای با طراحی مدلی پنج بعدی از حوزه‏های مختلف قومیتی، فن‌آورانه، مالی، ارتباطی و ایدئولوژیک، معتقد است که فرهنگ جهانی از این پنج حوزه عبور می‏کند: (توحیدفام، 1382: 167)

1. بعد فنی و تکنولوژیک

در پی انقلاب صنعتی اول در قرن هجدهم که موجب تحول در فن‌آوری تولید شد، انقلاب صنعتی دوم در نیمه دوم قرن نوزدهم، تحولی در فن‌آوری توزیع و ارتباط ایجاد کرد و اینک در دهه‏های انتهایی سده بیستم و ابتدای سده بیست و یکم انقلاب صنعتی سوم، نوید بخش تحولاتی نوین در حوزه ارتباط و اطلاعات است.

2. بعد اقتصادی

جهانی شدن اقتصادی روندی است که تحت‌تأثیر اتفاقات مختلفی چون پیشرفت‏های فنی و تکنولوژیک، انقلاب صنعتی، ظهور قدرت‏های جدید صنعتی، رشد سریع تجارت و گسترش ارتباطات در سطح جهان تولد یافته است.

3. بعد سیاسی

منظور از جهانی شدن سیاست آن است که مسائل و مباحثی که پیش از این به حیطه داخلی و حاکمیت دولت‏ها تعلق داشت، با گذشت زمان ابعاد جهانی بیش‌تری می‌یابد. پیش از این، وجود مرزهای فرهنگی ـ هویتی که با دخالت دولت‏ها تقویت می‏شد سبب تنوع و تفاوت جدی فرهنگ‏ها در میان اقوام و ملل مختلف می‏گردید، اما جهانی شدن به تدریج این مرز‏ها را کم‌رنگ‌تر ساخت و کمک کرد تا با نفوذ‌پذیر کردن مرز‏های ملی، فرهنگ مردم تا حدی مستقل از دولت ـ ملت‏ها تغییر یابد. بدین ترتیب، جهانی شدن سعی در ایجاد نوعی فرهنگ سیاسی مشترک میان همه افراد بشر دارد. نظریاتی چون «پایان تاریخ» فوکویاما (Fukuyama, 1992: 42 - 44) مؤید این دیدگاه است که جهان به سمت فرهنگ سیاسی واحدی حرکت می‏کند.

4. بعد اجتماعی

جهانی شدن، علاوه بر ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، به لحاظ اجتماعی نیز تأثیر بسزایی بر زندگی بشر گذاشته است. مهاجرت‏های گسترده که در اثر گسترش ارتباطات، افزایش یافته و نیز توجه جدی و جهانی به مسائل زیست‌محیطی از این جمله‏اند که هر یک موجب شکل‌گیری توافق‏ها و سازمان‏های مختلف فراملی برای پرداختن به آن‌ها شده است. (شهرام‌نیا، 1385: 118)

5. بعد فرهنگی

در عصر حاضر، با پیدایش وسایل ارتباطی نوین همچون رسانه‏های الکترونیکی، جهانی شدن فرهنگ، بار خاص خود را پیدا کرده و آثار تسریع‌کننده ارتباطات الکترونیکی و حمل و نقل سریع، موجب ایجاد تأثیر ساختاری‌ای شده است که مک لوهان آن را انفجار اطلاعات می‏نامد، (McLuhan, 1964: 185) به نحوی که هر انسانی می‏تواند حوادث و مناظری را که بسیار دورتر از وی هستند، احساس و امور مربوط به دیگر افراد بشر را مشاهده کند. وی نام این پدیده جدید را «دهکده جهانی» می‏گذارد. (Ibid:.93)

 رابرتسون در بحث از جهانی شدن، علاوه بر تأکید بر تراکم زمان و مکان به عنوان ویژگی این پدیده، از ایده آگاهی جهانی و تشدید آن در خلال روند جهانی شدن یاد می‏کند و به این ترتیب، جایگاه خاصی را برای بعد فرهنگی جهانی شدن قائل می‏شود. (Robertson, 1992: 8) از میان ابعاد مطرح شده، تنها جنبه فرهنگی، در ادامه این نوشتار، بررسی خواهد شد.

تعریف فرهنگ

به‌طور کلی از دیدگاه‌های متفاوت تعاریف مختلفی از فرهنگ صورت گرفته است که در این نوشتار، به دو تعریف مهم از بین تعاریف ارائه شده درباره این واژه می‏پردازیم. برای مثال، تایلور  (1871) فرهنگ را این‌گونه تعریف می‏کند: فرهنگ یا تمدن کلیّت درهم تافته‌ای شامل دانش، دین، هنر، قانون، اخلاقیات، آداب و رسوم و هرگونه توانایی و عادتی که آدمی همچون عضوی از جامعه به دست می‏آورد. (آشوری، 1357: 39)بوگاردوس  (1930) نیز چنین بیان می‏کند:فرهنگ، مجموع راه و رسم‏های عمل و اندیشه یک گروه اجتماعی در گذشته و حال به شمار می‌رود و عبارت است از مجموع فراداده‏ها یا باورها و نیز رسوم و رویه‏های رسیده از نسل پیشین. (همو: 49)

مؤلفه‏های فرهنگ

1. جهان‌بینی و باورها

نخستین مؤلفه و زیرین‌ترین لایه فرهنگ، جهان‌بینی است (افروغ و دیگران، 1379: 20) که شامل یک سلسله اعتقادات و بینش‏های کلی هماهنگ در مورد جهان و انسان و به‌طور کلی درباره هستی است. (مصباح یزدی، 1379: 12)

2. ارزش‌ها

ارزش‌ها، ملاک داوری است و بین خوبی و بدی، زشتی و زیبایی و درستی و نادرستی، ارزش‌گذاری می‏کند. (افروغ و دیگران، 1379: 20)

3. هنجارها یا الگوهای رفتاری

سومین مؤلفه و لایه فرهنگ، هنجارها هستند. هنجار، از مفاهیم اساسی است که در جامعه‌شناسی به کار می‏رود (ربانی، 1388: 78) و به معنای مقیاسی است که اگر چیزی بخواهد در شبکه کلی‌تری قرار گیرد، باید مقیاسش با آن شبکه متناسب باشد. (رفیع‌پور، 1378: 181)

جهانی شدن فرهنگی

با وجود تنوع و تفاوت گسترده میان رابطه فرهنگ و جهانی شدن یا واکنش‏های فرهنگی به این فرآیند، می‏توان آن را به چهار دسته تقسیم کرد:

الف) همگونی فرهنگی

همگونی فرهنگی عبارت است از نوعی استحاله و انفعال که در آن فرهنگ‏ها منفعل می‏شوند. برخی نظریه‌پردازان برآنند که جهانی شدن اقتصادی، سلطه نظام جهانی سرمایه‌داری و شرکت‏های چند‌ملیتی، نوعی جهانی شدن فرهنگی را در پی دارد. این برداشت از جهانی شدن، همان امپریالیسم فرهنگی است که فرآیند جهانی شدن را در خدمت گسترش نوعی فرهنگ مصرفی می‏داند. (ربانی، 1388: 127 - 128) لایبز  جهانی شدن را سلطه بی‌چون و چرای تمدن غرب قلمداد می‏کند و استیلا را همان چیزی می‏داند که در لوس‌آنجلس بسته‌بندی می‏شود، سپس به دهکده جهانی ارسال می‏گردد و در مغز انسان‏های بی‌گناه می‏نشیند. (قراگوزلو، 1381: 80)

ب) خاص‌گرایی فرهنگی

در نقد نظریه همگون‌سازی یا یکپارچه‌سازی فرهنگی، برخی نظریه‌پردازان مدعی هستند که واکنش فرهنگی در برابر فرآیند جهانی شدن به هیچ روی انفعال، استحاله و تسلیم نیست. در بیش‌تر موارد، واکنش فرهنگ‏ها با مقاومت و حتی مقابله پرتنش همراه است که معمولاً در قالب توسل به عناصر هویت‌بخش زبانی، دینی، قومی و نژادی نمود می‏یابد. به بیان دیگر، فرآیند جهانی شدن در عین حال که جنبه‏هایی از زندگی در دنیای مدرن را یکدست می‏کند، تفاوت‏های فرهنگی و هویّتی را نیز تقویت و احیا می‏نماید. (گل‌محمدی، 1381: 84)

دسته‌ای از خاص‌گرایی‏های فرهنگی، خاص‌گرایی‏های قومی است و دسته دیگر از خاص‌گرایی‏های فرهنگی بر محور دین و سنت‏های دینی شکل می‏گیرد که این جنبش‏های خاص‌گرایانه را بنیاد گرایی دینی می‏نامند. (همو: 86) امروزه بهره‌برداری جهانی از محصولات هنری و امکان عرضه و استفاده جهانی از اندیشه‏ها برخی مصادیق از جهانی شدن فرهنگ است، اما به‌رغم این ویژگی‏ها، کم‌تر کسی معتقد است که فرهنگ‏های بومی و محلی در این فرآیند نابود خواهند شد. (سلیمی،1380: 76)

ج) آمیزش و تحول فرهنگی

سومین واکنش به فرآیند جهانی شدن، آمیزش و تحول فرهنگی است. در این نگرش، اعتقاد بر آن است که نوعی هم‌زیستی و اختلاط فرهنگی در صحنه جهانی امکان دارد و بر اثر فرآیند جهانی شدن و نزدیک شدن فاصله‌ها، فرهنگ‏ها و هویت‏های موجود در کنار هم قرار می‏گیرند که نتیجه آن، نوعی هم‌زیستی و رقابت است. (ربانی، 1388: 135) رابرتسون، مفهومی را با عنوان جهان‌شمولی امر محلی و محلی شدن امر جهانی پیش می‏کشد و هدف او آن است که نشان دهد این فرآیند تمامی پدیده‏های خاص و فرهنگ‏های بومی را نابود نخواهد کرد، بلکه در بستر جهانی، جایگاه و چهره‌ای جدید به آن‌ها خواهد بخشید. (سلیمی، 1380: 87)

د) گزینش با آگاهی و انتخاب

به نظر می‏رسد دیدگاه چهارمی را با عنوان گزینش با آگاهی و انتخاب می‏توان مطرح ساخت. در این زمینه، نه هم‌زیستی و آمیزش مطلق در جامعه، بلکه هم‌زیستی به شکل گزینش آگاهانه از میان عناصر مورد نیاز، امری مطلوب است. جامعه در فرآیند جهانی شدن فرهنگ باید چنان قدرتی داشته باشد که مرعوب جوامع دیگر نشود و بتواند آگاهانه دست به انتخاب عناصر فرهنگی مطلوب بزند.

 بنابراین به نظر می‏رسد بهترین گزینه در رویارویی با فرآیند جهانی شدن، گزینش عناصر فرهنگی جوامع با انتخاب آگاهانه است که لازمه آن، برخورداری از فرهنگی قوی است که بتواند بنیان‏های فرهنگ خودی را در اعضای جامعه تقویت و نهادینه سازد و توان مقاومت با فرهنگ‏های بیگانه در عرصه جهانی را داشته باشد.

تا بدین‌جا به بیان ویژگی‏های مشخص و معروف پدیده جهانی شدن پرداختیم و در ادامه، دیدگاه جامعه مهدوی را در ارتباط با رویکردهای مطرح شده در بالا از دیدگاه آیات قرآن و روایات و احادیث اسلامی بررسی می‌کنیم. (ربانی، 1388: 137)

 

منابع

1. اباذری، محمد، «مهدویت در اندیشه متفکر شهید مرتضی مطهری»، فصل‌نامه انتظار، ش11 - 12، 1383ش.

2. ابن‌طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1423ق.

3. آشوری، داریوش، تعریف‏ها و مفهوم فرهنگ، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357ش.

4. افروغ، عماد و دیگران،«تبادل فرهنگ‌ها، ضرورت‏ها و دورنماها»، مطالعات ملی، ش6، 1379ش.

5. امام جمعه، فخری، مهدویت و جهانی‌سازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم، مؤسسة آینده روشن، 1387ش.

6. آیتی، نصرت‌الله، «اهل کتاب در دولت مهدی(عج)»، فصل‌نامه انتظار، ش11 - 12، 1383ش.

7. تامیلنسون، جان، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه: محسن حکیمی، تهران، دفتر پژوهش‏های فرهنگی، 1381ش.

8. توحیدفام، محمد، فرهنگ در عصر جهانی شدن، تهران، روزنه، 1382ش.

9. توفیقی، حسین، «هزاره‌گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت»، موعود، ش17، 1387ش.

10. ثانی، رضا، زیر موج جهانی شدن، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1382ش.

11. حکیمی، محمد، «جهانی‌سازی اسلامی، جهانی‌سازی غربی»، کتاب نقد، ش24 و 25، 1381ش.

12. شریف رضی، نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم، اندیشه هادی، چاپ سوم، 1385ش.

13. دعایی، حبیب الله؛ عالی، مرضیه، سازمان‏ها در بستر جهانی شدن، مشهد، بیان هدایت نور، 1384ش.

14. رابرتسون، رونالد، جهانی شدن، تئوری‏های اجتماعی و فرهنگ جهانی، ترجمه: کمال پولادی، تهران، نشر ثالث، 1380ش.

15. ربانی، محمد‌باقر، جهانی شدن، تنوع یا وحدت فرهنگی جامعه جهانی مهدوی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1388ش.

16. رضوانی، علی‌اصغر، «فلسفه حکومت عدل جهانی»، فصل‌نامه انتظار، ش4، 1381ش.

17. رفیع‌پور، فرامرز، آناتومی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1378ش.

18. سلیمی، حسین، «جهانی شدن، مصداق‏ها و برداشت‌ها»، مجله مطالعات ملی، ش10، 1380ش.

19. سوئیزی، پل و دیگران، جهانی شدن با کدام هدف؟، ترجمه: ناصر زرافشان، تهران، نشر آگه، 1380ش.

20. شهرام‌نیا، امیرمسعود، جهانی شدن و دموکراسی در ایران، تهران، نشر نگاه معاصر، 1385ش.

21. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسة السیدة المعصومه، 1419ق.

22. صانعی‌پور، محمود، استراتژی جهانی شدن شرکت‏ها و مؤسسات، تهران، مؤسسه فرهنگی ـ هنری بشیر علم و ادب، 1379ش.

23. صدوق، ابی‌جعفر محمد بن علی، الخصال، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1389ق.

24. صوفی‌آبادی، محمود، «اسلام، جهانی شدن و پیامدهای فرهنگی آن»، مجله اندیشه صادق، ش 16- 19، 1383ش.

25. طاهری، حبیب‌الله، «جهانی شدن و مقایسه آن با حکومت واحد جهانی حضرت مهدی(عج)»، فصل‌نامه انتظار، ش7، 1382ش.

26. قراگوزلو، محمد، «جهانی شدن»، مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، ش177 و 178، 1381ش.

27. کارگر، رحیم، جهانی شدن و حکومت حضرت مهدی، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1387ش.

28. گل‌محمدی، یحیی، «جهانی شدن و فرهنگ»، مجموعه مقالات فرهنگ در عصر جهانی شدن: چالش‏ها و فرصت‌ها، تهران، روزنه، 1381ش.

32. مالک، محمدرضا، جهانی شدن اقتصاد (از رؤیا تا واقعیت)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1382ش.

33. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

34. مرقاتی، سید طه، «جهان‌شمولی اسلام و جهانی‌سازی»، مجموعه مقالات شانزدهمین کنفرانس وحدت اسلامی، تهران، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، 1382ش.

35. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات، 1379ش.

36. نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغیبة، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1379ش.

37. نکویی سامانی، مهدی، دین و فرآیند جهانی شدن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1386ش.

38. واترز، مالکوم، جهانی شدن، ترجمه: اسماعیل مردانی گیوی و سیاوش مریدی، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، 1379ش.

39. هلد، دیوید؛ مک گرو، آنتونی، جهانی شدن و مخالفان آن، ترجمه: عرفان ثابتی، تهران، ققنوس، چاپ اول، 1382ش.

40. هنیس، جف، جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهان سوم، ترجمه: داوود کیانی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ اول، 1381ش.

41.       Fukuyama, Francis, 1992, " The end of history & The last man ", New york, the free press, pp.42 - 44

42.       Hirst. P & Thompson.G, 1996, " Globalization in Question: the International Economy & possibilities of Governance ", Cambridge, Polity Press. p.48

43.       McLuhan. M, 1964, " Understanding Media ", London, Routledge, p.185

44.       Peck, James foreman, 1998, " Historical Foundations of Globalization ", Edward Elgar Publishing, p.25

45.       Robertson. R, 1992, " Globalization: Social theory & Global culture ", London, Sage, p.8

46.        Sander. H, 1996, " Multilateralism, Regionalism & Globalization: the challenge to the world trading system ", London, Routledge, p.27

 

حسین خنیفر

جواد زروندی

نفیسه زروندی

منبع: فصلنامه مشرق موعود شماره 16

ادامه دارد/