2. یاد کرد امام مهدی(عج) ضمن بیان قصص انبیای الهی
به فرموده امیر مومنان، علی(ع) یک چهارم قرآن به بیان سرگذشت پیامبران الاهی و مردمان پیشین اختصاص یافته است (مجلسی، 1362، ج24: 305). بنابر دلایل فراوان قرآنی و روایی، بسیاری از پیامهای قرآن درباره امام مهدی(عج) و دوران ظهور در داستان پیامبران الاهی بیان شده و میان سیره پیامبران الاهی با امام مهدی(عج) شباهتهای فراوانی وجود دارند. هشت دلیل زیر از جمله این دلایل هستند:
اول. خداوند متعال سنّتهای پایداری دارد که در همه دورهها و میان مردمان جاری میگرداند. این سنّتها تغییر و تبدیل نمی پذیرند (اسراء:77؛ فاطر: 43). یکی از این سنّتهای الاهی، «استخلاف» است (مکارم:1374، ج16: 15) که جامع و دربردارنده چندین سنّت دیگر است. استخلاف به معنای حیات بخشیدن به انسانها است در زمین، به منظور رسیدن به مقام خلافت پروردگار(جوادی آملی:1389، ج3: 105) و بهره مند ساختن آنان از هدایت فطری (حجر: 29)؛ آنگاه آزمودن آنها است تا برای رسیدن به این مقام به شایستگی دست یابند (یونس: 14و73؛ انعام:165) و هدایت بیشتر انسانها توسط فرستادگان الاهی و فرصت دادن به آنها است تا در ابتلائات در صورت انتخاب راه درست، صلاح خود را آشکار سازند و در صورت انتخاب نادرست از گروه صالحان خارج شده، به ناپاکان بپیوندند و کینه و ضغن درون (محمد:29) خود را آشکار سازند (آل عمران: 141- 154و 178و 179).
پس از سنت ابتلا، سنت عذاب ناپاکان (یونس:102) و نجات پاکان و صالحان (یونس:103) جاری میگردد. اینگونه حلقه اول این چرخه پایان مییابد و با آزمون و ابتلای نجات یافتگان و فرزندان آنان، حلقه بعد آغاز میگردد (طباطبائی:1417، ج15: 151) و این چرخه غربالگری به حرکت خود در طول تاریخ ادامه میدهد تا در آخرین حلقه و در دوران امام مهدی(عج) برگزیده آدمیان در طول تاریخ پدید آیند و هدف خلافت الاهی را در زمین محقق سازند (نور:55؛ طباطبائی:1417، ج15: 156). مطالعه و تفکّر در آیات قصص قرآن ما را به شناخت سنت استخلاف و چگونگی اجرای آن در دوران امام مهدی(عج) میرساند.
دوم. قرآن کریم سرگذشت پیشینیان را مثال و نمونه ای برای آیندگان خوانده است (ابراهیم:45؛ نور:34).
«فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِین؛ و آنان را پیشینه و مثلى براى آیندگان کردیم» (زخرف:56).
خداوند از آنان خواسته است در این مثلها و نمونهها تعقل کنند و تنها دانایان را شایسته چنین تعقلی دانسته است (عنکبوت: 43؛ حشر: 21) و میفرماید: برای هرچیزی مثل و نمونه ای در قرآن آمده است (روم: 58) که تنها ستیزه جویان (کهف: 54) و حقیقت پوشان (اسراء: 89) از آن متذکّر نمیشوند (زمر: 27).
بنابراین، میتوان دریافت که بی تردید خداوند در قرآن برای مهدویت که از اعتقادات مسلّم اسلام است (صافی گلپایگانی، ج15، 1400)؛ مثلهایی آورده است تا با تعقل در آن مثلها نسبت به مهدویت بصیرت یابند. از جمله این امثال، داستان گذشتگان است که به صراحت آن را نمونه ای برای آیندگان میخواند (زخرف: 56).
سوم. داستان گذشتگان را آیت و نشانه ای برای آیندگان و جویندگان حقیقت معرفی کرده است (یوسف: 7) و در سوره شعرا، پس از بیان سرگذشت هفت قوم، هفت بار با جملههایی مشترک بر آیت بودن سرگذشت آنان تأکید شده (شعراء: 8 و9) و از آنان خواسته است با نگریستن در این آیات که جزئیات هر چیزی در آن بیان شده (یوسف: 111)؛ نسبت به مسائل پیش روی خود فهم یابند ؛ زیرا بنابر مفاد آیه 5 سوره ابراهیم، رسولان به وسیله آیات، ایّام الله را به مردم خاطرنشان میکردند و این ایّام در آینده واقع خواهند شد (نیلی، 1430: 333). از جمله ایام الله؛ روزهایی است که ظرف وقوع رویدادهایی عظیم در میان امتهای پیشین میباشد؛ (مکارم، 1374، ج10: 272 )؛ و این ایّام، بنابر سنت استخلاف در دنیا بوده است؛ یعنی روز جدایی کامل بدان از نیکان و عذاب بدان و نجات نیکان.
امّت پیامبر خاتم نیز نسبت به روزی که ظرف چنین رویدادی در دنیاست، انذار شدهاند (طباطبائی، 1417، ج10: 156؛ سید قطب، 1412، ج4: 1859 )؛ اگرچه زمان وقوع آن به تأخیر افتاده است (هود: 8) و این یوم الله موعودکه وقوع آن به تأخیر افتاده، همان روز ظهور امام مهدی(عج) است (بحرانی، 1416، ج3: 82 ؛ آلوسی، 1415، ج6: 215). پس یوم الله امتهای پیشین آیت و نشانه ای برای یوم الله ظهور قائم(عج) است. روایات نیز، روز ظهور امام مهدی(عج) را یکی از مصادیق سه گانه ایام الله میخواند (بحرانی، 1416، ج5: 28).
چهارم. خداوند فرموده است که مطالعه داستان گذشتگان باید مایه عبرت و بصیرت بندگان گردد (یوسف:111). بنابراین، داستانهای قرآن که همه مسائل را به تفصیل در خود دارد، حتماً حاوی نکات ارزشمندی درباره امام مهدی(عج) و دوران ظهور است؛ چراکه اندیشه مهدویت از اصول اساسی اعتقادات مسلمانان است و بنا به راهنمایی آیات مذکور برای فهم و کشف این نکات باید در این آیات تفکر و تعقل نمود؛ زیرا «عبرت»، یعنی عبور از صحنهای به صحنه دیگر که با آن، معادل و موازی و همانند است. عبرت از قصص انبیا: که خداوند متعال آن را دربردارنده تفصیل هر چیزی شمرده است، در حوزه مسائل اعتقادی است؛ زیرا مسائل اعتقادی، محل نسخ بین شرایع نیست و همواره مسائل اعتقادی و دین همه پیامبران واحد و آن اسلام بوده است.
بنابراین، عبرت در مورد فروع دین مطرح نمی شود. پس بر اساس آیه مذکور، از جمله آموزههای قرآن کریم، این است که پاسخ سوالات و شبهات اعتقادی خود را در قصص پیامبران و امتهایشان جستوجو کنیم. اعتقاد به امام مهدی(عج)، طول عمر، غیبت و وقایع عصر ظهورشان نیز در عصر ما یکی از مسائل اعتقادی است که میدان بحثی گسترده میان فرق اسلامی گردیده است و میتوان با تأمل در سرگذشت پیشینیان در قرآن، پرده از بسیاری از مبهمات آن گشود (سند، 1432: 8).
پنجم. در روایات نیز بر مشابهت روش پیشینیان و پسینیان تأکید شده است (مجلسی، 1362، ج9: 249 ).
ششم. همچنین در روایات متعدد، به طور خاص به شباهت سنّتهای جاری الاهی میان پیامبران الاهی با امام مهدی(عج) اشاره شده است (صدوق، 1395، ج1: 322؛ همان، ج2: 352).
هفتم. بنابر روایتی معتبر (طباطبائی، 1417، ج8: 325 و 329)، خداوند پیش از دنیا در عالم ذرّ انسانها را آزمود و سپس ازآنان که از دیگران پیشی گرفتند بر سر ایمان به خدا و رسول الله و نصرت مهدی(عج) پیمان گرفت و آنان که نسبت به این پیمان عزم نشان دادند و عزم آنان نسبت به امام مهدی(عج) ثابت شد، به عنوان رسولان اولوالعزم، برگزیده شدند (کلینی، 1362، ج2: 8). در این صورت، باید به زندگانی رسولان اولواالعزم از این منظر نگریست و هدف رسالت و مأموریت آنان را زمینه سازی ظهور و یاوری امام مهدی(عج) دانست و از زندگی آنان، سیره امام مهدی(عج) را آموخت.
هشتم. خداوند در آیاتی چند از قرآن تأکید میکند مومنان به پیامبران و کتابهای آسمانی و فرشتگان در کنار ایمان به خدا و ایمان به روز قیامت، ایمان آورند و به ایمان اجمالی بسنده نکنند. (بقره:136؛ بقره:285؛ آل عمران:84؛ نساء: 136)؛ زیرا سیره آنان آیتی است که باید به آن ایمان داشت. بر اساس تفسیر اهل بیت: ایمان اذعان و باور قلبی است که اثر آن در عمل پدیدار میشود (مجلسی، 1362، ج66: 64 ). در واقع ثمره ایمان، عمل صالح است. پس، شایسته است بدانیم ثمره ایمان به رسولان چیست و خود را بدین وسیله در بهره مندی از این باور محک بزنیم.
با توجه به آنچه درباره آرمان مشترک همه پیامبران گفته شد، همه آنان در زندگی خود منتظر و زمینه ساز ظهور آن آرمان الاهی در زمین بوده اند و نگاهشان را به آن افق دوخته، و به سوی آن گام بر میداشتند و از تمام قوا و آیاتی که خدا به آنان عنایت کرده بود، در آن جهت بهره میبردند (کلینی، 1362، ج1: 231؛ مجلسی، 1362، ج26: 219؛ ج 13: 5؛ ج52: 318). مطالعه سیره انبیای الاهی در قرآن نشان میدهد که همواره دعای آنان الحاق به صالحان بوده و عموما در اواخر عمرشان نوید استجابت این دعا را دریافت کرده اند (ذوالفقار زاده، 1388: 145-160) و صالحان کسانی هستند که خداوند آنان را وارثان زمین قرار داده است (انبیاء: 105 )؛ یعنی امام مهدی(عج) و یاوران ایشان.
پس، تنها با ایمانی که بر چنین معرفتی بنا شده، میتوان از آنان در مسیر یاوری امام مهدی(عج) الگو گرفت و توفیق انجام دادن عمل صالح یافت. همچنین با در نظر داشتن عقیده مسلم رجعت، تبعیت از رسولان (بحرانی، 1416، ج3: 317) در دوران رجعت در گرو ایمانی است که قبل از آن در دل ایجاد شده است. (قمی، 1367، ج1: 222). از این رو خداوند به مومنان تأکید میکند در کنار ایمان به خداوند و روز جزا به پیامبران و کتابهای آسمانی و فرشتگان ایمان آورند و به ایمان اجمالی بسنده نکنند. (طباطبائی: 1417، ج5: 182) تا این ایمان، آنان را به تبعیت از رسولان به عنوان یاوران امام مهدی(عج) موفق سازد. پس آیات سیره رسولان در قرآن حاوی پیامها و درسهای مهدوی است.
با نظر و تدبّر در آیات قصص انبیا:، نشانهها و نمونه هایی برای سیره امام مهدی(عج) قابل استنباط است. بدیهی است برخی مشابهتها، مانند طول عمر حضرت را ما به اشاره روایات دانستهایم و با ذکر نمونه آن در سیره پیامبران از امکان آن دفاع میکنیم. بنابراین، نمی توان چنین تصور کرد که هر آنچه در سیره پیامبران است، در سیره امام مهدی(عج) نیز مشاهده میشود. برخی دیگر از مشابهتها که برخاسته از سنت پایدار و تبدیل ناپذیر الهی است؛ مانند شدت گرفتن ابتلائات و غربال نیکان از بدان و نجات نیکان و عذاب بدان را به طور ضروری میتوان برای دوران ظهور امام و آستانه آن اثبات کرد؛ زیرا در سنتهای پایدار و غیرقابل تغییر خداوند ریشه دارد:
1٫2 آدم(ع)
داستان آدم(ع) در قرآن با بشارت خداوند به فرشتگان درباره قراردادن خلیفه پروردگار در زمین، آغاز میشود. بیان مقام خلافت به شکل عام نشان میدهد که خلیفه لزوماً نبی یا رسول یا شخص آدم(ع) نیست (روحانی، 1392: 223)؛ بلکه مفهومی عام است برای آغاز تا انتهای آفرینش بشر (سند: 1431، 79). در آیات قصص قرآن، سخن از استخلاف صالحان در دوره هایی از زمان به میان آمده است (یونس: 14) و بنا بر آیه استخلاف (نور:56) و گواهی روایات فریقین، تمکین و غلبه کامل خلفا در زمان امام مهدی(عج) واقع خواهد شد (ابن کثیر:1419، ج6: 72؛ کورانی:1428، ج7: 39-401).
پس داستان آدم(ع) به عنوان اولین خلیفه و سایر کسانی که در قرآن از خلافت آنان سخن رفته است، نمونه و نشانه ای برای خلافت امام مهدی(عج) و صالحان در پایان تاریخ است و توجه و تدبر در این آیتها و مثلها ما را با ذی الآیه و ممثّل آشنا میکند. مقام خلافت، بشارت به آمدن او (بقره:30)؛ بهرهمندی امام مهدی(عج) و یاوران ایشان به عنوان خلفای الاهی از علم الاسما، اطاعت و تسلیم فرشتگان برای آنان (صافی: 1430، ج2: 304 ـ 305؛ نعمانى، 1397: 244)؛ سکونت آنان در بهشت زمین (صافی: 1430، ج3: باب8؛ مجلسی:1362، ج53: 43)؛ با نگاه به داستان آدم(ع) از منظر آیت، دریافت میشود (روحانی، 1392: 218-254).
2٫2 نوح(ع)
داستان نوح(ع) به عنوان اولین پیامبر اولوالعزم، همچنین داستان هود(ع) و صالح(ع) به عنوان پیامبران تابع شریعت نوح(ع) نشانهها و شباهت هایی با امام مهدی(عج) و دوران ایشان دارد: عمر طولانی(صدوق: 1395، ج1: 322)؛ ماموریت جهانی (زمخشری: 1407، ج4: 434؛ صافات:79)؛ ابتلای قوم (مکارم: 1374، ج14: 232) و تأخیر در تحقق وعده عذاب کافران و نجات مومنان(صدوق:1395، ج2: 354)؛ نابودی کافران قوم در دنیا (اعراف: 59؛ طباطبائی، 1417، ج2: 109؛ جوادی، 1385، ج6: 280؛ آلوسی، 1415، ج4: 388) و نجات صالحان (ذواالفقار زاده؛ 1389: فصل6) و ورود آنان با برکت و سلامت در دنیا (هود: 48)؛ نمونههایی از این شباهتهاست (روحانی، 1392: 255-268).
3٫2٫ ابراهیم(ع)
داستان ابراهیم(ع) و هادیان پیرو شریعت او، چون یوسف نبی و ذوالقرنین، نیز نشانهها و نمونه هایی برای امام مهدی(عج) در خود دارد. پنهانی ولادت (صدوق، 1395، ج1: 138؛ ابن کثیر، 1419، ج3: 261؛ صدوق، 1395، ج1: 322)، عمر طولانی(صدوق، 1395، ج2: 524)؛ بشارت و وعده آمدن او (روحانی، 1392: 198)؛ بشارت به تمکین و غلبه (سند، 1431: 64)؛ غیبت (صدوق، 1395، ج1: 144)؛ به معنای پنهانی از شعور و احساس مردم (سند:1431: 35)؛ اجرای وظایف الاهی در دوران غیبت (سند، 1431: 86)؛ وظایف منتظران در دوران غیبت (سند:1431: 110)؛ ظهور(یوسف: 88-90)؛ عذاب کافران (روحانی، 1392: 303) و نجات مومنان و ورود به سرزمین پربرکت (انبیا: 71)، از جمله این نمونه هاست.
4٫2 موسی(ع)
داستان حضرت موسی(ع) نیز حاوی نمونهها و نشانههای مهدوی است. پنهانی ولادت (سند، 1431: 33)؛ غیبتهای دوگانه (روحانی، 1392: 310)؛ عامل غیبت، (صدوق، 1395، ج1: 245)؛ ارتباط با شبکه الاهی در دوران غیبت (قصص:23-28)؛ ظهور (قصص: 36)؛ ابتلائات و جدایی نیکان از بدان (روحانی،1392: 313)؛ عذاب فرعونیان (اعراف: 136)؛ تأخیر عذاب بنی اسرائیل پس از فرعون (روحانی، 1392: 322) و نجات مستضعفان وارث زمین(طه:80؛ اعراف: 137و 161)؛ از این نشانه هاست که شبیه آن درباره امام مهدی(عج) و دوران ایشان جریان دارد.
5٫2 عیسی(ع)
عیسی(ع) که بنابر روایات فریقین در زمان ظهور امام مهدی(عج) از آسمان نزول نموده، امام را یاری میکند (ابن کثیر، 1419، ج2: 403)؛ در دوران حیات و رسالت خود در زمین با امام مهدی(عج) شباهتهایی دارد؛ شباهتهایی چون اختلاف امت درباره ولادت و وفات او (صدوق، 1395، ج 2: 354، سند، 1431: 257). غیبت او که همان رفعت به آسمان است و با وجود تفاوت، با غیبت امام نیز شباهتهایی دارد (همان: 264). رجعت اصحاب کهف که از پیروان آیین او بودند، نیز به رجعت یاوران امام مهدی(عج) شبیه است (روحانی، 1392: 336).
3. یادکرد امام مهدی(عج) ضمن بیان پدیده هایی در طبیعت
در برخی آیات، برای تبیین حقایق مهدوی از پدیده هایی در عالم طبیعت استفاده شده است. با نظری دقیق تر به این مسئله میان تمثیل بشری و تمثیل الاهی تفاوت و تمایزی دیده میشود. از نظر انسان، مفاهیم ملموس و محسوس مادی در دسترس ترند و بشر برای تفهیم مفاهیم انتزاعی و تقریب به ذهن آن از مفاهیم محسوس و مادی، به عنوان مثال بهره میگیرد؛ اما خداوند متعال خالق همه عوالم غیب و شهود است و میان این عوالم مراتبی قرار داده؛ عالم ماده را دنیا نامیده و آن را پست ترین عالم شمرده است. در این نظام،«خلقت»، یعنی ظهور اشیای غیبی در عالم دنیا با اندازهها و خصوصیاتی است که مشیت خداوند آن را تقدیر میکند و خداوند این ظهور را «نزول» خوانده است (طباطبائی، 1417، ج12: 143-145).
او در طرح خلقت دنیا به مفاهیم و موجودات برتر در غیب نظر داشته و هر شیء و قاعده ای را در دنیا مثال و نمونه ای از اشیا و قواعد فرامادّی در عوالم بالاتر آفریده است. او خورشید را مثال و نشانه ای برای وجود هدایتگر رسول الله6 قرار داده است که به نور هدایتش همه موجودات عالم انسانی روشن میشود و ماه را آیه ای برای وجود مبارک امیر المومنین(ع) آفریده که بیشترین بهره را از خورشید رسول الله6 میبرد و آن را به سایرین باز میتاباند (بحرانی، 1416، ج5: 670). بنابراین، در مثالهای الاهی، ممثّل و ذی الآیه اصل است و ممثّلٌ به و آیه فرع بر وجود آن است. برای وجود خاتم الاوصیا، امام مهدی(عج) نیز آیاتی در آفرینش قرار داده که در روایات شیعه تاویل آن بیان شده است که به مواردی اشاره میشود:
3-1 روز، نشانه و آیه ای است برای امام مهدی(عج)
در روایات شیعه، در تبیین آیات ابتدایی سوره شمس (کلینی، 1362: 50) و لیل(بحرانی، 1416، ج5: 677)؛ «النهار» تشبیه و تأویلی برای دوران امام مهدی(عج) معرّفی شده است.
3-2 آب روان، نشانه ای از علم امام مهدی(عج) و فرو رفتن آب روان مثالی از غیبت ایشان
در روایات ذیل آیه (ملک:30) آمده است: اگر امام خود را نیافتید و ندیدید چه میکنید؟(کلینی، 1362، ج1: 34؛ بحرانی، 1416، ج 5: 449؛ نعمانی، 1397: 176)؛ یا این که منظور از «آب»، امامان و دروازههای میان خدا و خلق اویند. چه کسی میتواند علم امام و اخبار آسمان و زمین و حلال و حرام (صدوق، 1395، ج1: 326) را برای شما بیاورد. رسول خدا6 در حدیث عمار، آخر الزمان را توصیف کرده و با استشهاد به این آیه از غیبت امام مهدی(عج) سخن میگویند (بحرانی، 1416، ج5: 448). به راستی عصر غیبت عهد خشکسالی است و جان بشر تشنه علم امام مهدی(عج) است و بیبهرگان از علم او، از حیات حقیقی بی بهرهاند.
3-3 باران، نشانهای از حیات بخشی امام مهدی به مردمان زمین
امام باقر(ع) در تفسیر آیه 17 سوره، حدید فرمود: خداى تعالى زمین را به واسطه قائم(عج) زنده مى کند، از آن پس که مرده باشد و مقصود از مردن آن، کفر اهل آن است و کافر همان مرده است (صدوق، 1395، ج2: 668 ).
3-4 طلوع فجر، نشانهای برای ظهور امام مهدی
بنابر روایات ذیل آیات ابتدایی سوره فجر، ظهور امام قائم(عج) چون طلوع فجر است که سیاهی و تاریکی دولت ابلیس را میدرد و روز دولت حق را نوید میدهد (بحرانی، 1416، ج5: 650)؛ زیرا به گفته امام صادق(ع) دنیا از زمان خلقت آدم(ع) محلّ نزاع دولت ابلیس و دولت الله است و تنها با ظهور امام مهدی(عج) دولت الله پیروز گشته و یکه و بی رقیب در دنیا حکومت میکند (همان، ج1: 696) و ملک وپادشاهی الاهی ظاهر میشود.
3-5 ستارگان پنهان شونده، نشانه ای از امام غایب
«الْجَوارِ الْکُنَّسِ» (تکویر:16)، ستارگانی هستند که در پاره ای از زمان پنهانند و آنگاه چون شهابی درخشان در شب ظاهر میشوند (مکارم، 1374، ج26: 190)؛ مانند امام مهدی(عج) که پس از دوران پنهانی و غیبت، برای اهل زمین آشکار میشوند (کلینی، 1362، ج1: 341).
3-6 ماهها و برجها، نشانه ائمه دوازدهگانهاند
«سال»، نشانه ومثالی برای رسول خداست که عصر و زمان به برکت وجود ایشان آفریده شده است و ماههای دوازدهگانه در آیه 36 سوره توبه امامان معصوم(ع) از اهل بیت ایشانند که وارث علوم آن حضرت و رساننده آن علوم تا آخرالزمان به مردمند (بحرانی، 1416، ج2: 773و774) و بروج، منازل رفیع و عالی است و مقصود از آن در آیه یکم سوره (بروج: 1) منازل خورشید و ماه و ستارگان است و آن دوازده برج است. ماه در هر برجى از آن دو روز و دو ثلث روز سیر میکند و خورشید در هر برجى یک ماه سیر میکند (طبرسی،1372، ج10: 707)، بروج نشانه هایی برای امامان دوازدهگانه اند که یکی پس از دیگری میآیند و دور زمان به آنها کامل میشود و آخرین آنان امام مهدی(عج) است (قمی مشهدی، 1368، ج14: 208).
نتیجهگیری
در قرآن به سه صورت از امام مهدی(عج) یاد شده است. آیات قصص قرآن که یک چهارم قرآن را به خود اختصاص داده، بیشترین پیامها را درباره امام مهدی(عج) در خود دارد. آیات مهدوی در محدوده قصص قرآن به مواردی محدود نیست که در روایات مستقیما بدان اشاره رفته است؛ بلکه با تدبر و تعقل در آیات قصص قرآن، از منظرهای مورد توصیه آیات و روایات (سنّت، مَثَل، آیت و عبرت) حقایق فراوانی درباره امام مهدی(عج) و آینده جهان از قرآن کشف میگردد که در روایات غیر تفسیری از آن سخن رفته است.
تعدادی از این حقایق عبارتند از: مقام خلافت امام مهدی(عج)، (صافی گلپایگانی،1430، ج1: 17-253)؛ بشارت به ولادت و ظهور او (همان، ج2: 20-120)؛ پنهانی ولادت (همان، ج2: 289)؛ طول عمر (همان، ج2: 272)؛ غیبت (همان، ج2: 242)؛ آغاز غیبت از سرداب، عامل غیبت (همان، ج2: 261)؛ غیبتهای دوگانه (همان، ج2: 236)؛ مفهوم غیبت و نقش امام در دوران غیبت، ارتباط با اولیای الاهی در دوران غیبت (همان، ج2: باب 5و 6)؛ مأموریت جهانی (همان، ج3: 154و155و136)؛ ظهور امام، شدّت ابتلائات در دوران غیبت و آستانه ظهور (همان، ج3: 81)؛ عذاب و نابودی کافران (همان، ج2: 297)؛ همراهی مومنان صالح با امام (همان، ج3: 177)؛ حکومت بر تمام زمین (همان، ج2: 299)؛ اطاعت و تسلیم فرشتگان و همه خلقت در برابر او (همان، ج2: 303) و زندگی پربرکت در زمین(همان، ج3: 168-175و 138-146).
بدین ترتیب صحت بخش عمده روایات درباره امام مهدی(عج) در عرضه به آیات قصص قرآن آشکار میگردد.
منابع
قرآن مجید.
1. آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه.
2. ابن کثیر دمشقی،اسماعیل بن عمرو (1419ق). تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، منشورات محمد علی بیضون.
3. امین،احمد (1999م). ضحی الاسلام، مصر، مکتبه الاسره.
4. اکبرنژاد، مهدی، (1383). نقد دیدگاه ابن خلدون درباره احادیث مهدویت، تهران، فصلنامه قبسات، شماره 33٫
5. بحرانی، سید هاشم (1416ق). البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت.
6. ———- (1368)، المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه، ترجمه: سید مهدی حائری قزوینی، تهران، نشر آفاق.
7. تاجری نسب، غلامحسین (1387). فرجام شناسی حیات بشر، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر.
8. جوادی آملی، عبدالله (1389). تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء.
9. خوئی، سید ابوالقاسم (1394ق). البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ــــ، (بیتا)، مصباح الاصول، تقریر محمد سرور واعظ حسینی، قم، نشر داوری.
دژآباد، حامد (1391). بررسی ادله اهل سنت درباره آیه استخلاف و ارتباط آن با عصر ظهور، فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، شماره 22٫
ذواالفقار زاده، محمد مهدی (1389). درآمدی بر مدیریت صالحین، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1388). گونه شناسی آیات مهدویت بر اساس روایات تفسیری، انتظار موعود، شماره31٫
روحانی مشهدی، فرزانه (1392). امام مهدی و سرگذشت پیامبران الهی در قرآن، تهران، انتشارات منیر.
زمخشرى، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر (بیتا). کلیات فی علم الرجال، قم، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
سند، محمد (1431ق). الامام المهدی و الظواهر القرآنیه، نجف اشرف، مرکز الدراسات التخصصیه فی الامام المهدی.
سید بن قطب (1412ق). فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دار الشروق.
سیوطی، جلال الدین (1404ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، بینا.
صافی گلپایگانی، لطف الله (1430ق). منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، مرکز نشر و توزیع الاثار العلمیه فی مکتب سماحه آیه الله الصافی الگلپایگانی، قم، کوثر.
ــــــــــــــــــــ، (1400ق). اصالت مهدویت، قم، انتشارات مسجد جمکران.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1395ق). کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه.
ــــــــــــــــــــ، بیتا. علل الشرایع، قم، داوری.
طارمی، حسن (1392). حجیت خبر واحد از نفی تا اثبات،فصلنامه پژوهشهای نهج البلاغه، تهران، شماره 36٫
طباطبائی، محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1412ق). جامع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت.
عروسی حویزی،عبد علی بن جمعه (1415ق) نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، قم.
فاضل لنکرانی، محمد (1381). اصول فقه شیعه، نگارش محمود ملکی و سعید ملکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
قرشی، سید علی اکبر (1371). قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
قمی، علی بن ابراهیم (1371). تفسیر قمی، قم، دارالکتاب.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا (1368). کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
قندوزی الحنفی، سلیمان بن ابراهیم (1385ق). ینابیع المودّه، کاظمیه، دارالکتب العراقیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
کلینی، محمد بن یعقوب (1362). الکافی، تهران، بینا.
کورانی، علی و همکاران (1386). معجم احادیث الامام المهدی، قم، موسسه المعارف الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر (1362). بحار الانوار، تهران، انتشارات اسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد (1367). مدخل «آخرالزمان» در دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارق بزرگ اسلامی.
معرفت، محمد هادی (1379). تفسیر و مفسران، قم، موسسه فرهنگی التمهید.
مهدوی راد، محمد علی (1381). مشعل جاوید، قم، انتشارات دلیل ما.
ــــ، (1383). حدیث مأثور، فصلنامه حدیث اندیشه، شماره 11 و12٫
نعمانی، محمد بن ابراهیم (1397). الغیبه، تهران، نشر صدوق، تهران.
نیلی، عالم سبیط (1430). الطور المهدوی، بیروت، دار المحجه البیضاء.
فرزانه روحانی مشهدی: استادیار پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی.
مجله انتظار موعود شماره 43.
انتهای متن/