ژئوپلیتیک شیعه

 

موقعیت ژئوپلیتیکی

از لحاظ ژئوپلیتیکی، بحرین اگرچه مجمع‏ الجزایری کوچک است، دارای موقعیتی راهبردی است. (میرزاده کوهشاهی،1391، ص30) قرار گرفتن این کشور در کرانه‏ های جنوبی خلیج‏ فارس، منزلت ژئوپلیتیکی این کشور و اهمیت آن را برای بازیگران منطقه ‏ای و بین‏ المللی افزایش داده است. در واقع، تاریخ تحولات سیاسی بحرین همواره تحت تأثیر موقعیت راهبردی این کشور در خلیج فارس بوده است. این کشور، از قدیم به ­دلیل ثروت سرشار آن، به ­ویژه در صید مروارید، محل تردد کشتی‏های خارجی بوده است. همچنین در اوج رقابت کشورهای اروپایی بر سر مستعمرات، این کشور صحنه جنگ­ وستیز انگلیسی‏ها و پرتغالی ‏ها بوده است. پس از آنکه هند یکی از مستعمرات مهم بریتانیا شد، موقعیت بحرین به­ مثابه راه ارتباطی بین اروپا و خاور دور، اهمیت ویژه‏ای یافت. (سیف ‏افجه‏ ای، 1398، ص19و20)

انگلیسی­ها با آگاهی از موقعیت راهبردی بحرین، انگلیسی‏ها برای تحقق اهداف خود، از جمله نفوذ در خلیج فارس، مبارزه با راهزنی دریایی، مبارزه با برده­فروشی و تجارت برده، استقرار خطوط تلگراف و حفظ آنها، و تجارت اسلحه و کنترل آن، این جزیره را تحت‏ الحمایه خود کردند. از نظر تجاری نیز به­ دلیل موقعیت مناسب بر سر راه کشورهای منطقه با هند، به­ عنوان مرکز تجاری ایفای نقش می‏کرد. با توسعه مناسبات تجاری و رشد اقتصادی منطقه، این کشور هم ­اکنون مرکز تجارت و امور پولی بین‌المللی در منطقه است؛ به ­گونه‏ای که بالغ بر دوهزار شعبه بانک داخلی، منطقه ‏ای و بین‏ المللی در زمینه بانک­داری در این کشور فعال­اند؛ همچنین حدود نود شعبه بیمه منطقه ‏ای و بین‏ المللی در زمینه صنعت بیمه فعالیت می‏کنند. (امیر عبداللهیان، 1390، ص153)

 شهرت بحرین به تجارت و امور پولی بین‌المللی، بی‌ارتباط با مسئله نفت نیست. موقعیت این کشور در قلب کشورهای نفت‌خیز حوزه خلیج‌فارس، آن را مکان مناسبی برای جذب پول‌های به‌دست­ آمده از فروش نفت به شبکه‌های بین‌المللی بانکی و پولی درآورده است. (سیف‏افجه‏ای، همان، ص22) همچنین موقعیت راهبردی بحرین سبب شده است این کشور محل استقرار فرماندهی نیروی دریایی ایالات متحده در غرب آسیا و شمال آفریقا باشد.

در سطح منطقه نیز این کشور در همسایگی عربستان سعودی قرار دارد و دارای پیوستگی سرزمینی و فرهنگی با مناطق شیعه‏نشین این کشور، چون قطیف و احساء، شهرهای کلیدی منطقه، «الشرقیه» است؛ منطقه‏‏ای نفت‏خیز که بیشتر نفت و گاز عربستان را در خود جای داده است (میرزاده کوهشاهی، همان) و تنها منطقه‏ای است که ساکنان آن آشکارا به ضدیت با حکومت عربستان می‏پردازند.

به رغم وجود زمینه‏های سیاسی و اجتماعی برای وقوع حرکت‏های دموکراتیک در بحرین، کشورهای غربی، به­ دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی بحرین برای آنها، نه­ تنها از وقوع جنبش‏های دموکراسی‏ خواهانه مردم این کشور استقبال نکردند، بلکه برای تداوم ثبات سیاسی در بحرین، همواره از حکومت غیردموکراتیک این کشور حمایت می‏کنند.

انگلیس، از آغاز ورود خود به بحرین، در حمایت از خاندان آل‏ خلیفه، چندین دوره جنبش‏های دموکراسی‏ خواهی و استقلال‏ طلبی این کشور را سرکوب کرد؛ از آن جمله می‏توان به قیام عمومی مردم بحرین بر ضد شیخ ­عیسی بن­علی آل‏ خلیفه، حاکم وقت بحرین در سال 1895م، و اعتراضات گسترده برای انجام اصلاحات سیاسی در سال 1938م اشاره کرد، که هر دو با حمایت نظامی انگلیس سرکوب شدند. (بحرانی، 1381، ص37-45) انگلیس پس از استقلال کامل بحرین نیز حمایت همه‏ جانبه خود را از استمرار پادشاهی آل‏خلیفه ادامه داد؛ به­ گونه‏ای که حتی در اعتراضات مردمی اخیر بحرین، به مقامات این کشور کمک‏های اطلاعاتی برای شناسایی و تحرکات مخالفان حکومت آل‏ خلیفه کرده است. (2012 Silver,)

ایالات متحده آمریکا نیز از آغاز استقلال بحرین، در این کشور حضور نظامی گسترده‏ ای داشته است. پایگاه نظامی این کشور در الجفیر، محل استقرار ناوگان پنجم نیروی دریایی ایالات متحده در غرب آسیا و شمال آفریقاست. این پایگاه مسئولیت حفظ منافع آمریکا در خلیج فارس، دریای عمان، دریای سرخ، خلیج عدن و بخش‌هایی از اقیانوس هند را برعهده دارد. ازاین­رو، ثبات در بحرین برای استمرار حضور نظامی ایالات متحده در بحرین حایز اهمیت است. حضور نظامی آمریکا در بحرین به سال 1971م برمی‏گردد. بحرین و آمریکا در این سال توافقنامه نظامی مشترکی امضا کردند که بر اساس آن، زمینی به مساحت چهل کیلومتر مربع برای استفاده نظامی در اختیار آمریکایی‌ها قرار گرفت. در ژوئیه 1973م توافقنامه اخیر دوباره در دستور کار آمریکا و بحرین قرار گرفت و در 30 ژوئن 1977م به توافقنامه دیگری تغییر کرد.

 بر اساس توافقنامه جدید، نیروی دریایی آمریکا از تسهیلات گسترده‌ای در «بندر سلمان» بحرین برخوردار می‌شد. افزون بر این، از سال 1993م «فرماندهی منطقه‏‌ای نیروی دریایی آمریکا» در بحرین مستقر شد و در ژوئیه 1995م هم بحرین میزبان ناوگان پنجم دریایی آمریکا شد. براساس توافقنامه همکاری دفاعی که میان آمریکا و بحرین به ­امضا رسیده بود، آمریکا از امکانات و تسهیلات بسیاری در فرودگاه‌ها و بنادر بحرین، از جمله فرودگاه «المحرق»، «بندر سلمان» و «پایگاه هوایی شیخ­عیسی» برخوردار شد. این حضور گسترده نظامی و به­تبع آن، افزایش وابستگی نظامی آمریکا به خاک بحرین، سبب افزایش تعاملات میان دولت آمریکا و آل‏خلیفه شده است؛ به­گونه‏ای که همکاری و همراهی همه‏جانبه آل‏خلیفه با آمریکا، موجبات پشتیبانی آمریکا را از استمرار حکومت این خاندان بر بحرین فراهم آورده است.

ترس از ایران و تلاش برای جلوگیری از گسترش قدرت ایران از طریق متحدان شیعه خود در منطقه، یکی دیگر از عواملی است که آمریکا را به پشتیبانی از آل‏خلیفه سوق داده است. (Luomi, 2008, p. 26) در واقع، موقعیت راهبردی بحرین که از یک سو در میان کشورهای نفت‏خیز و متحد آمریکا، و از سوی دیگر در مجاورت با ایران به­عنوان دشمن این کشور قرار دارد، سبب توجه ایالات متحده به ثبات این کشور شده است. (Bu-Safwan, 2011)

در سطح منطقه نیز همسایگان بحرین، به ­ویژه عربستان سعودی، مخالف و مانع انجام هرگونه تغییرات سیاسی و دموکراتیک در بحرین­اند. بحرین به­عنوان کشوری که دارای جمعیتی با اکثریت شیعه است، در مجاورت مرزهای شرقی عربستان قرار دارد؛ جایی که اقلیت شیعی و ناراضی عربستانی در این مناطق زندگی می‏کنند. شیعیان عربستان که عمدتاً در مناطق مجاور مرزهای بحرین زندگی می‏کنند، افزون بر پیوستگی جغرافیایی و همسانی مذهبی با اکثریت شهروندان بحرین، از نوعی هماهنگی سیاسی نیز با شیعیان بحرین برخوردارند؛ به ­گونه‏ای که همواره انعکاس تغییرات و حوادث این سوی مرز را می‏توان در کشور مجاور مشاهده کرد.

در واقع، شیعیان بحرین و عربستان یک واحد هم­بسته جغرافیای فرهنگی را تشکیل می‏دهند که از نظر اهداف سیاسی و ژئوپلیتیکی نیز از هماهنگی و همسانی بالایی برخوردارند. هر دو جمعیت، افزون بر اشتراکات فرهنگی، به آل‏سعود به ­مثابه دشمن خود می‏نگرند؛ همچنین با حاکمان کشور خود سر سازگاری ندارند و سال‏هاست که تلاش‏های متعدد و عمدتاً دموکراتیکی را برای رهایی از سلطه آنان انجام داده‏اند؛ با این تفاوت که در میان شیعیان عربستان، رگه‏ هایی هرچند کم‏رنگ از جدایی ‏طلبی یا الحاق به بحرین مشاهده می‏شود، اما شیعیان بحرین خواستار اصلاح نظام سیاسی­اند، این امر نیز از آنجا ناشی می‏شود که شیعیان در عربستان یک اقلیت مذهبی، فرهنگی و جغرافیایی­ اند و با توجه به غلبه گفتمان سلفی‏گری، تنها در صورت استقلال می‏توانند سرنوشت خود را به­ دست گیرند؛ اما در بحرین، شیعیان اکثریت جمعیت را تشکیل می‏دهند.

ضمن آنکه با وجود اقتداراگرایی آل‏ خلیفه، شیعیان بحرین آزادی بیشتری دارند. اثرپذیری شیعیان عربستان از هم‏تباران خود در بحرین، سبب واهمه مقامات عربستان از تحولات سیاسی بحرین شده است. درک بهتر این موضوع، با درنظر گرفتن «ژئوپلیتیک شیعه» و «ژئوپلیتیک انرژی» میسر خواهد بود؛ امری که مقامات عربستان به ­خوبی آن را دریافته ‏اند. مقامات سعودی واقف­ اند که هرگونه تغییر در شرایط و ساختار سیاسی بحرین، که سبب ارتقای جایگاه شیعیان در این کشور شود، درخواست‏های مشابهی در شیعیان عربستان ایجاد خواهد کرد؛ چنان­که در حال حاضر نیز پیرو جنبش دموکراسی‏خواهی بحرین، شیعیان عربستان ضمن برگزاری تجمعات و اعتراض به وضع موجود خود در عربستان، خواستار افزایش حقوق و آزادی‏های سیاسی و اجتماعی خود شده‏اند. از سویی، با توجه به واقع شدن میادین انرژی عربستان در مناطق شیعه‏نشین این کشور، مقامات سعودی از هر اقدامی که ممکن است به افزایش قدرت شیعیان این کشور بینجامد، می‏پرهیزند.

از سوی دیگر، مقامات سعودی همواره به ­طور پنهانی، سودای حاکمیت بر کل شبه­جزیره عربستان را دارند. به همین دلیل، روی کار آمدن حکومتی شیعی و ناهمسو به ­جای آل‏خلیفه، که همواره متحدی راهبردی برای عربستان در شبه‌جزیره عربستان بوده است، پذیرفتنی نیست؛ به‌ویژه آنکه استقرار دموکراسی در بحرین، احتمالاً سبب روی کار آمدن دولتی نزدیک و همسو با ایران در بحرین خواهد شد. این امر، از یک سو سبب انشقاق در شورای همکاری خلیج فارس و مانع جهت‏گیری‏های هماهنگ در مواجهه با ایران خواهد شد؛ و از سوی دیگر موقعیت محور ژئوپلیتیکی «مقاومت» را ارتقا خواهد داد؛ امری که مجموعاً سبب تنزل جایگاه منطقه ‏ای عربستان و ارتقای وزن و منزلت ژئوپلیتیکی ایران خواهد شد.

بحرین، همچنین در همسایگی خود چهار کشور عرب دیگر را دارد که همگی دارای نظام‏‏هایی پادشاهی و غیردموکراتیک­اند، که در عدم تمایل بحرین به انجام اصلاحات سیاسی در کشور خود، بی‏تأثیر نبوده است. اگر کویت (کشوری که نوعی دموکراسی پارلمانی حداقلی را تجربه می‏کند و آن نیز معمولاً از گزند دخالت‏های خاندان حاکم در امان نیست) را مستثنا کنیم، در کشورهای عمان، قطر و امارات متحده عربی، نظام‏های اقتدارگرای پادشاهی در رأس امور قرار دارند که فاقد کمترین میزان پایبندی به دموکراسی­اند و پارلمان این کشورها نیز فاقد اختیارات قانون­گذاری و نظارتی است.

حاکمان این کشورها به­شدت سنتی و محافظ‏کارند و از کمترین تغییر در جهت واگذاری آزادی‏های سیاسی و دموکراسی پرهیز می‏کنند. همچنین با توجه به هم­جواری با بحرین و مشابهت در فرهنگ، ساختار اجتماعی و حکومت، از بیم سرایت حرکت‏های آزادی‏خواهانه به کشور خود، با حرکت‏های دموکراتیک در بحرین و دیگر کشورهای همسایه خود مخالفت می‏کنند.[4] این امر درباره بحرین از شدت بیشتری برخوردار است؛[5] چرا­که آنها نگران روی کار آمدن دولتی شیعی و همسو با ایران در درون شورای همکاری خلیج فارس­اند؛ امری که می‏تواند سبب انشقاق و دودستگی در اتخاذ سیاست‏های هماهنگ در مواجهه با ایران شود.

ژئوپلیتیک شیعه

شیعیان اگرچه در مقایسه با دیگر مذاهب اسلامی جمعیت قابل‌توجهی نیستند، به ­دلیل نحوه پراکندگی جغرافیایی­شان در خاورمیانه، از نظر ژئوپلیتیکی، موقعیت بی‏بدیلی یافته‏اند. در حال حاضر، شیعیان بزرگ‏ترین گروه مذهبی را در کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، بحرین، عراق و لبنان تشکیل می‏دهند. افزون بر این، در دیگر کشورهای منطقه نیز به ­صورت اقلیت حضور دارند. در این راستا، نکته قابل توجه آن است که نوعی پیوستگی جغرافیایی میان جمعیت‏های شیعی منطقه خاورمیانه، به ­ویژه در کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود دارد.

هم­اکنون ایران با بحرین، و بحرین با عربستان سعودی دارای پیوستگی جغرافیایی است؛ امری که پیشینه تاریخی و فرهنگی آن را تشدید کرده است. در نگاهی جامع‏تر، اگر افزون بر جمعیت‏های شیعی، حکومت‏های شیعی را درنظر بگیریم، اهمیت ژئوپلیتیک شیعه در خاورمیانه روشن‏تر خواهد شد. دولت شیعی مستقر در عراق و حکومت علویان در سوریه، سبب گسترش ژئوپلیتیک شیعه از خلیج فارس تا شامات و کرانه‏های دریای مدیترانه شده است. همین امر سبب شده است بسیاری از سیاستمداران با طرح آنچه «هلال شیعی» می‏نامند، از پراکنش جغرافیایی و اتحاد شیعیان نگران باشند.  (Helfont, 2009, p.289)

از منظر ژئوپلیتیک انتقادی، گفتمان ژئوپلیتیکی شیعه (یا شیعه­محور)، یعنی «گفتمان مقاومت»، امروزه از مرزهای جغرافیای مذهبی فراتر رفته و بازیگران سنی، از جمله حماس را نیز در خود جای داده است. بر اساس ژئوپلیتیک انتقادی، اساساً  کشورهای در حال تحول در منطقه، در یک چهارچوب کلی، تحت عنوان «فضای واحد» قرار دارند و حرکت هر کارگزاری در این فضا، از آنجا که از قرابت گفتمانی با دیگران بهره‌مند است، بر رفتار دیگری اثرگذار خواهد بود.

«مقاومت»، اصلی‌ترین مؤلفه گفتمانی است که در حرکت انقلابیون همه کشورها موج می‌زند. اگر در گذشته، در تبیین هلال شیعی (که عینی­شده ژئوپلیتیک شیعه بر مبنای نظریات سنت‏گرا بوده و از سوی ملک ­عبدالله، سعود الفیصل ،‌حسنی مبارک و دیگران مطرح شده بود)، ایران، سوریه، عراق و تا حدی لبنان جای می‏گرفتند، در ژئوپلیتیک جدید شیعه، حماس سنی‌مذهب، عنصری مهم خواهد بود؛ چراکه بر مبنای ژئوپلیتیک انتقادی، دیگر «مکان مقاومتی» وجود ندارد و «فضای مقاومتی» جای­گزین آن شده است و هر حرکت مبتنی بر مقاومت در منطقه، به قدرت‌افزایی شیعیان کمک خواهد کرد. (ساسانیان،1390)

ژئوپلیتیک شیعه در دهه‏های اخیر، از دو ویژگی بارز برخوردار است: نخست اینکه خود را بدیلی برای گفتمان غربی-سرمایه­داری در خاورمیانه معرفی کرده و مخالف هژمونی و سلطه غرب در منطقه است؛ ازاین­رو، مقاومت و مبارزه با غرب و متحدان منطقه‏ای آن را در رأس اهداف خود قرار داده است؛ دوم آنکه در سطح منطقه، به­طور خاص مخالف تسلط عربستان سعودی به­عنوان نماد وابستگی، وهابیت و سلفی‏گری است.

از همین روی، می‏توان گفت خاورمیانه اکنون صحنه تقابل دو محور ژئوپلیتیکی است که در یک سو غرب و متحدان منطقه‏ای آنان قرارد دارند (که می‏توان از آن با عنوان محور سلفی- سرمایه‌داری یاد کرد)؛ و در سوی دیگر، محور شیعی (مقاومت) قرار دارد که مخالف هژمونی و حتی بقای محور قبل است. نکته قابل توجه آنکه در محور ژئوپلیتیکی غرب، بازیگران متعدد و حتی متضادی وجود دارند که طیف وسیعی از دولت‏های غربی، رژیم‏های پادشاهی عربی و گروه‏های تروریستی و الحادی را شامل می‏شوند که در مواردی، ارتباط و همسویی آنان بسیار مبهم و پیچیده است؛ اما در ژئوپلیتیک شیعه، بازیگران، روابط و اهداف آنها به­خوبی آشکار است و این امر امکان مواجهه و مقابله با آن را برای رقبا آسان کرده است.

از آنجا که در حال حاضر، تنها در بحرین این مهم امکان‌پذیر است که در صورت استقرار دموکراسی، دولتی شیعه به­قدرت برسد، این کشور اکنون به جبهه کارزار ژئوپلیتیکی محور سلفی-سرمایه‏داری با محور مقاومت تبدیل شده است. در صورت استقرار دموکراسی، عملاًَ این کشور از شمار مخالفان مقاومت به صف موافقان آن خواهد پیوست و به همین دلیل، عربستان سعودی و غرب به­عنوان بازیگران مؤثر محور ژئوپلیتیکی سلفی- سرمایه‏داری، با هرگونه تغییری که سبب ارتقای جایگاه سیاسی شیعیان در بحرین و پیرو آن، توسعه فضایی گفتمان ژئوپلیتیکی مقاومت شود، مخالف­اند.

ژئوپلیتیک انرژی

انرژی به­عنوان موتور محرکه صنعت و اقتصاد جهانی، امروزه بیش از هر دوره‏ای در معادلات سیاسی داخلی و بین‏المللی دارای اهمیت است. ژئوپلیتیک انرژی، به مطالعه نقش و اثر انرژی و جنبه‏ها و ابعاد مختلف آن بر سیاست و قدرت و مناسبات گوناگون ملت‏ها و دولت‏ها می‏پردازد. (حافظ‏نیا، 1385، ص103) در خاورمیانه، به­ویژه منطقه خلیج فارس، اثرگذاری ژئوپلیتیک انرژی بیش از هر منطقه دیگر مشهود است. این امر، به­ویژه درباره نفت، از وجه آشکارتری برخوردار است.

نفت، همواره یک نیروی محرکه اصلی در پشت منافع خارجی، تعادل قدرت
داخلی و منطقه‏ای و درگیری‏های سرزمینی در خلیج فارس بوده است
 (Le Billon and El Khatib, 2004, p.109)وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در کشورهای حاشیه خلیج فارس، حساسیت بازیگران سیاسی را نسبت­به تحولات سیاسی این کشورها برانگیخته است. افزون بر آنکه قدرت‏های جهانی همواره درصددند با درپیش گرفتن سیاست‏های محافظ‏کارانه و توأم با تنش‏زدایی، استمرار جریان انرژی را تضمین و از نوسانات بهای آن جلوگیری کنند، در درون کشورها نیز منابع انرژی، عاملی برای اتخاذ برخی سیاست‏ها در قبال شهروندان شده است.

شیعیان، بیش از 61 درصد از جمعیت کشورهای حاشیه خلیج‏ فارس را تشکیل می‏دهند؛ (Leigh and vukovic, 2010, p.11) اما برخی منابع تخمین زده‏اند که حدود هشتاد درصد جمعیت بومی کشورهای منطقه خلیج فارس را شیعیان تشکیل می‏دهند. (Luomi, 2008, p.27). از سوی دیگر، نزدیک به سی درصد تولید نفت، و نیمی از ذخایر آن در اختیار کشورهای حاشیه خلیج فارس است. (ibid, p.29) افزون بر نگرانی غرب از تمرکز ذخایر و تولیدات انرژی در منطقه، آنچه سبب نگرانی کشورهای غربی و دولت‏های منطقه شده است، هم­پوشانی و تطابق جغرافیایی حوزه‏های نفتی و تمرکز شیعیان است.

نقشه شماره 2. هم­پوشانی تمرکز شیعیان و میادین انرژی

Source: Izady (2006), the Gulf/2000 Project, SIPA/Columbia University

نفت یکی از مؤلفه‏های تأثیرگذار بر سیاست ایالات متحده آمریکا و غرب در قبال تحولات خاورمیانه بوده است به گونه‏ای که به رغم طرح مسائلی نظیر لزوم دموکراتیک‏سازی منطقه و مبارزه با تروریسم، کشورهای تأمین­کننده نفت غرب، از این قاعده مستثنی بوده‏اند. پرواضح است که در عملیات تروریستی یازدهم سپتامبر، شهروندان عربستانی  عاملین این اقدام معرفی شدند؛ اما سیاست غرب در برخورد با این کشور، تغییر چشمگیری نیافت. در عوض، کشورهایی که ممکن بود تهدیدی برای استمرار جریان نفت باشند، مورد حمله قرار گرفتند.

از همین روی است که بسیاری از کارشناسان، لشکرکشی‏های آمریکا به خاورمیانه را نه برای استقرار دموکراسی و آزادی مردم منطقه از جنگال تروریسم و حاکمان اقتدارگرا، بلکه برای ‏آزادی نفت قلمداد می‏کنند (Le Billon and El Khatib, 2004, p.120-127) نظر به اهمیت استمرار صادرات نفت و جلوگیری از نوسان در قیمت آن، کشورهای غربی و واردکنندگان نفت منطقه، از هر اقدامی که بتواند خللی در صادرات نفت ایجاد کند، جلوگیری می­کنند؛ و در این راستا، حمایت از پیشبرد و استقرار دموکراسی و حقوق بشر، در درجه دوم اهمیت قرار دارد.

در سطح منطقه نیز کشورهای نفت­خیز در تلاش­اند تا از تسلط گروه‏های قومی و مذهبی و اقلیت بر میادین نفتی جلوگیری کنند؛ چراکه این امر، افزون بر آنکه می‏تواند قدرت دولت مرزی را نسبت­به مناطق قومی-مذهبی کاهش دهد، از این قابلیت برخوردار است که فرایند استقلال یا خودمختاری آنان را تسهیل کند.[6] سخت‏گیری عربستان بر اقلیت شیعه این کشور در مناطق نفت‏خیز «الشرقیه»، در این راستا صورت می‏پذیرد؛ چراکه بخش عمده نفت عربستان، از میادین این منطقه استخراج می‏شود. دخالت مداوم عربستان در بحرین برای حمایت از بقای رژیم آل‏خلیفه نیز تا حد زیادی از این موضوع ناشی می‏شود که این کشور از گسترش دموکراسی در شبه‌جزیره عربستان و قدرت‏گیری شیعیان در بحرین، که به­شدت شیعیان عربستان را تحت تأثیر قرار می‏دهند، واهمه دارد. طرح اتحاد عربستان و بحرین در قالب کنفدراسیون عربی نیز در همین راستا صورت گرفت. (پارساپور،1391، ص52)

بحرین، اگرچه نفت اندکی تولید می‏کند، اما موقعیت این کشور در خلیج فارس و مجاورت با تولیدکنندگان نفت خلیج فارس و همچنین مجاورت آنها با عربستان (به­گونه‏ای که بحرین و مناطق شرقی عربستان، مکمل ژئوپلیتیکی یکدیگرند)، سبب شده است این کشور جایگاه مناسبی در زئوپلیتیک نفت داشته باشد. نظر به اشتراکات این کشور با کشورهای همسایه خود به­ویژه مناطق شرقی عربستان، هر گونه تغییر در شرایط و ساختار سیاسی این کشور، ممکن است کشورهای دیگر خلیج فارس را تحت تأثیر قرار دهد. افزون بر این، تغییر شرایط در بحرین احتمالاً جهت‏گیری‏های هماهنگ و همسوی این کشور با کشورهای عربی و غربی را تغییر خواهد داد.

این امر، به­ویژه در ارتباط با همکاری‏های نزدیک این کشور با عربستان و آمریکا صادق است. بسیار بعید خواهد بود که دولتی بحرینی که از طریق فرایندی دموکراتیک به­قدرت برسد، شریکی راهبردی برای عربستان و ایالات متحده آمریکا باشد. همچنین، احتمال همسویی و همکاری گسترده چنین دولتی با ایران، بسیار زیاد خواهد بود؛ به­ویژه آنکه بسیاری از گروه‏های سیاسی فعال در بحرین، از هویت مذهبی و شیعی پررنگی برخوردارند. با توجه به مسائل یادشده، از جمله ترس ایالات متحده آمریکا از به­مخاطره افتادن منافع این کشور در خلیج فارس و قدرت‏گیری شیعیان همسو با ایران، و همچنین مخالفت عربستان سعودی به­دلیل ترس از سرایت خواسته‏های دموکراتیک به این کشور و قدرت‏گیری شیعیان در این کشور، عربستان سعودی و غرب رغبتی به استقرار دموکراسی در بحرین ندارند و از این­رو از استمرار پادشاهی آل‏خلیفه حمایت می‏کنند.

ژئوپلیتیک داخلی

افزون بر عوامل ژئوپلیتیکی خارجی مؤثر بر تحولات سیاسی بحرین، ژئوپلیتیک داخلی این کشور، از جمله عوامل و بازیگران ژئوپلیتیکی، نظیر گروه‏های مذهبی، احزاب و خاندان‏های این کشور نیز نقش مؤثری در عدم استقرار دموکراسی در این کشور دارند. این عوامل، از پیش از استقلال بحرین تا امروز در تلاش­اند تا از طریق فرایندهای مختلف بتوانند بر سرزمین بحرین سیطره یابند؛ اما در این میان، خاندان آل‏خلیفه همواره در برابر تلاش رقبا پیروز بوده است. بخشی از این پیروزی، ناشی از مدیریت این خاندان بر فضای سیاسی این کشور، و بخشی نیز ناشی از تلاش عوامل ژئوپلیتیکی خارجی و داخلی، نظیر دولت‏های فرامنطقه‏ای، همسایگان عرب، احزاب سلفی و گروه‏های فعال سنی این کشور بوده است.

خاندان آل‏خلیفه، احزاب و گروه‏های مذهبی سنی، احزاب و گروه‏های مذهبی شیعه، و احزاب چپ‏گرا و لیبرال‏ها به­ترتیب مؤثرترین بازیگران در عرصه ژئوپلیتیک داخلی بحرین به‌شمار می‏روند؛ اما در یک تقسیم‏بندی کلی، می‏توان آنها را در دو دسته، یعنی گروه‏های خواهان وضع موجود و گروه‏های خواهان دموکراسی، تقسیم‏بندی کرد. طیف اول را خاندان آل‏خلیفه‏، گروه‏های سلفی، برخی گروه‏های سیاسی و مذهبی سنی، نظیر اخوان‏المسلمین بحرین تشکیل می‏دهند. این طیف، اگرچه در مقایسه با مخالفان خود جمعیت کمتری دارند، به­­گونه­ای که حداکثر سی درصد جمعیت بحرین را دربر می‏گیرند؛ اما در حال حاضر، افزون بر آنکه قدرت را در دست دارند، از حمایت بازیگران خارجی نیز بهره‏مندند. در طیف مقابل نیز احزاب و گروه‏های متعددی وجود دارند که ویژگی مشترک آنان، تلاش برای استقرار دموکراسی در بحرین است.

احزاب شیعی، گروه‏های کارگری و چپ‏گرا، فعالان حقوق بشر و لیبرال‏ها، از جمله این گروه‏ها­یند. برخی از این گروه‏ها در ابتدا چندان به دموکراسی باور نداشتند؛ اما با طولانی شدن مبارزه با آل‏خلیفه، تعامل با گروه‏های دیگر و مهاجرت به دیگر کشورها، به­مرور به صف دموکراسی­خواهان پیوستند. در عرصه ژئوپلیتیک داخلی بحرین، خاندان آل‏خلیفه، گروه‏های سلفی و اخوان‏المسلمین با آگاهی از وزن جمعیتی و ژئوپلیتیکی شیعیان و گروه‏های دیگر، مخالف برقراری دموکراسی در این کشورند. آنها تن دادن به دموکراسی را به­منزله سپردن زمام کشور به شیعیان و در اقلیت قرار گرفتن خود می‏دانند؛ ازاین­رو، ضمن امتناع از این امر، درصددند با تغییر بافت مذهبی کشور از طریق اعطای شهروندی به اتباع سنی­مذهب دیگر کشورها[7] و به­حاشیه راندن شیعیان از مناصب اداری اجرایی و پایتخت، وزن جمعیتی و پیرو آن، وزن ژئوپلیتیکی خود را افزایش دهند تا در صورت برقراری دموکراسی و انتخابات آزاد در آینده، بتوانند همچنان بر این کشور مسلط باشند.

 نمونه‏ای دیگر از تقابل ژئوپلیتیکی در بحرین را می‏توان در تخریب اماکن مذهبی این کشور برای افزایش فشار بر گروه‏های شیعه برای مهاجرت از این کشور مشاهده کرد. تخریب اماکن مذهبی به­عنوان نشانه‏های تعلق قلمرو به گروه‏های خاص، یکی از نمودهای تلاش برای تسلط بر کنترل کامل گستره جغرافیایی بحرین در عرصه ژئوپلیتیک این کشور است؛ چنان‌که حاکمان بحرین مساجد بسیار قدیمی این کشور را که قدمت برخی از آنها به چهارصد سال می‏رسید، به­بهانه غیرقانونی بودن آن تخریب کردند. (Gutman, 2012) نکته قابل تأمل اینکه تخریب این مساجد که شمارشان به 27 مسجد می‏رسد، با کوچک­ترین واکنش محافل غربی روبه­رو نشده است و در هیچ­یک از رسانه‏های غربی انکعاس نیافته است. (Levick, 2012)

حوزه‏بندی جانب­دارانه[8] یا جری‏مندرینگ  (Jerrymandering)نمودی دیگر از سیاست ژئوپلیتیکی آل‏خلیفه برای حفظ کنترل خود بر بحرین است. در این راستا، محله‏ها و حوزه‏های انتخاباتی بر اساس خطوط قومی، به­گونه‏ای ناعادلانه تقسیم‏بندی شده­اند تا از این طریق، نفوذ جریان­های شیعی محدود شود. (نیاکویی،1390، ص256) حتی با وجود مشارکت حداکثری احزاب و شهروندان شیعی در انتخابات، توزیع کرسی‌های پارلمانی در مناطق شیعی و سنی بحرین، به­گونه‌ای است که شیعیان در شرایط کنونی هیچ‌گاه نمی‌توانند بیش از هجده کرسی از مجموع چهل کرسی پارلمان را به دست آورند و اکثریت را در این مجلس از آن خود کنند. (اسدی،1390، ص7)

از منظر ژئوپلیتیک انتقادی نیز فضای داخلی بحرین شاهد رقابت دو گفتمان عمده ژئوپلیتیکی است: گفتمان سلفی، که با نفوذ در هیئت حاکمه جایگاه درخور توجهی یافته است؛ و گفتمان شیعی و دموکراسی‏خواهی، که از نظر فضایی، این کشور را به­طور کامل دربر گرفته است. این گفتمان، خود را رقیب جدی گفتمان مسلط، برای کنترل و مدیریت آینده بحرین مطرح کرده است و تسلط آن بر عرصه قدرت در بحرین، تنها نیازمند استقرار نوعی دموکراسی حداقلی، یعنی یک انتخابات آزاد است.

نتیجه‏ گیری

با وجود فعالیت‏های دموکراسی‏خواهانه مردم بحرین، به­گمان تمامی کارشناسان، و با اتکا بر اسناد و شواهد موجود، این کشور یکی از کشورهایی است که دموکراسی در آن رشد چندانی نداشته است. کارشناسان دلایل متعددی را برای عدم تحقق این امر ذکر کرده­اند؛ برخی فقدان جامعه مدنی قوی، و برخی خودکامگی نظام پادشاهی و پافشاری خاندان آل‏خلیفه برای استمرار حکومت خود را سبب عدم تحقق دموکراسی در این کشور می‏دانند؛ اما نکته مغفول آن است که در رژیم‏های اقتدارگرا، جامعه مدنی مجال چندانی برای رشد و بالندگی نخواهد یافت؛ چراکه چنین رژیم‏هایی از حربه‏های مختلف برای گسترش سیطره همه­جانبه خود بر جامعه استفاده خواهند کرد. از سوی دیگر، سرنگونی بسیاری از رژیم‏های سیاسی، تنها در سایه تحولات داخلی محقق نمی‏شود؛ چراکه مسائل خارجی، بازیگران بین‏المللی و معادلات ژئوپلیتیکی، نقش مهمی در بقای نظام‏های سیاسی ایفا می‏کنند.

در بحرین، از پیش از استقلال این کشور تا کنون، دموکراسی‏خواهی مهم‏ترین مطالبه مردم و گروه‏های سیاسی این کشور بوده است؛ اما دستیابی به این مهم تا کنون میسر نشده است؛ چراکه افزون بر معادلات داخلی قدرت در بحرین، حمایت‏های خارجی از استقرار دموکراسی در این کشور بسیار اندک بوده است. بیشتر بازیگران تأثیرگذار در صحنه سیاسی بحرین، رغبتی به استقرار دموکراسی در این کشور ندارند؛ زیرا استمرار دموکراسی در بحرین، افزون بر اینکه منافع ژئوپلیتیکی این کشور را دگرگون می‏کند، معادلات ژئوپلیتیکی خاورمیانه را نیز به­شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد.

عوامل ژئوپلیتیکی بحرین سبب شده است که بازیگران ذی‌نفع در این کشور، تثبیت اوضاع سیاسی این کشور را در دستور کار خود قرار دهند و از هر اقدامی که سبب تغییر معادلات قدرت در این کشور شود، بپرهیزند؛ زیرا این امر سبب روی کار آمدن بازیگران جدیدی خواهد شد که ژئوپلیتیک منطقه را دگرگون خواهند ساخت و به گفتمان رقیب خواهند پیوست. با توجه به وابستگی ژئوپلیتیکی کشورهای غربی و همسایگان بحرین، و نظر به اینکه خروجی انتخاباتی آزاد در بحرین، احتمالاً دولتی شیعی، طرف­دار ایران و حامی گفتمان مقاومت خواهد بود و این امر منافع این کشورها را با چالش مواجه خواهد کرد، کشورهای یاد شده آشکارا با استقرار دموکراسی در بحرین مخالت می‏ورزند.

ژئوپلیتیک داخلی بحرین نیز به­ گونه­ای است که شرایط را برای بقای آل‏ خلیفه فراهم کرده است؛ هرچند از این پتانسیل برخوردار است که با یاری یک کاتالیزور بیرونی، موجبات سرنگونی آل‏خلیفه را فراهم کند. در صحنه داخلی بحرین، ائتلاف آل‏خلیفه، سلفی‏ها و گروه‏های سیاسی سنی که در حال حاضر قدرت را در اختیار دارند، با آگاهی از تبعات استقرار دموکراسی بر حیات سیاسی آنان، از تن دادن به خواسته‏های مشروع و دموکراتیک شهروندان بحرین خودداری می‏کنند.

البته در این میان، برخی از احزاب و گروه‏های سیاسی سنی نیز در جبهه مخالف قرار دارند؛ جبهه‏ای که بخش اعظم آن را شیعیان و گروه‏های کارگری تشکیل داده­اند. با این حال، آل‏خلیفه و متحدان خود با استفاده از قدرت سیاسی و اهرم‏های تحت اختیار خود، مانع استقرار دموکراسی در این کشور شده‏اند؛ چراکه واقف­اند در صورت استقرار دموکراسی، آنها کنترل خود را بر بحرین از دست خواهند داد و به یک اقلیت فاقد قدرت تبدیل خواهند شد.

پی نوشت:

4. برای مثال، شیخ­حمد در مصاحبه‏ای با روزنامه الشرق الاوسط، اظهار کرده بود: هر تحول اصلاحی که قرار است صورت بگیرد، باید مطابق جامعه عربی خلیج [فارس] باشد. بحرین هر سیاستی در پیش بگیرد، مطابق با مصالح همه کشورهای خلیج [فارس] خواهد بود. (بحرانی، 1381، ص97)

5. ورود نیروهای نظامی و پلیس کشورهای همسایه بحرین برای سرکوب معترضان این کشور در سال‏های 2011 و 2012م در  این راستا صورت گرفت. ادعا شده است که این نیروها در چهارچوب طرح موسوم به «سپر دفاع جزیره»، یعنی نیروی مشترک نظامی اعضای شورای همکاری خلیج فارس، وارد بحرین شده­اند. حال آنکه این نیرو برای دفاع در برابر تجاوز خارجی بنیان نهاده شده بود.

[6] . نمونه این امر را می‏توان اکنون در عراق مشاهده کرد؛ جایی که اختلاف دولت مرکزی و اقلیم کردستان بر سر استخراج و صادرات نفت، این کشور را در آستانه تجزیه قرار داده است.

[7] .  در این زمینه می‏توان به اعطای تابعیت به شهروندان اردنی، پاکستانی و آفریقایی اشاره کرد. برای مثال، رسانه‌های سودانی و بحرینی از اعطای تابعیت به یک قبیله سودانی در سال جاری خبر دادند.

 (http://fa.alalam.ir/news/312734)

[8] . دست­کاری عمدی مرزهای حوزه انتخاباتی برای رسیدن به اهداف سیاسی، تحت عنوان «مرزبندی جانب‌دارانه» شناخته می‏شود. در واقع، مرزبندی جانب­دارانه به طراحی مرزهای حوزه­های انتخاباتی به­منظور فائق آمدن یک گروه بر گروه دیگری اشاره دارد. (Gallaher, Shirlow, Gilmartin, 2009, p.53)

مراجع

فهرست منابع

1. اسدی، علی‏اکبر، تحولات بحرین: ریشه‏ها و بازیگران، تهران، معاونت پژوهش‏های سیاست خارجی مرکز تحقیقات استراتژیک، 1390.

2. الزیدی، مفید، «نشانه‌های تحول دموکراتیک در بحرین: از امیرنشین به پادشاهی مشروطه»، ترجمه عبدالرضا همدانی، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، تابستان 1382.

3. امیرعبداللهیان، حسین، «ناکامی طرح خاورمیانه بزرگ و خیزش بیداری اسلامی در جهان عرب: مطالعه موردی بحرین»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 52.

4. آدمی، علی، «بحران بحرین و امنیت منطقه‏ای جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه راهبرد، شماره 62 ،1391.

5. بحرانی، مرتضی، جنبش‌های سیاسی - اجتماعی بحرین، تهران، مؤسسه اندیشه‌سازان نور، تهران، 1381.

6. پارساپور، روزبه، «کنفدراسیون عربی، تهدیدی جدی جهت اشغال بحرین»، مجلهپیامانقلاب، ش57، 1391.

7. توال، فرانسوا، ژئوپلیتیک شیعه؛ ترجمه علیرضا قاسم­آقا، تهران، نشر آمن، 1379.

8. حافظ‏نیا، محمدرضا، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، انتشارات پاپلی، 1385.

9. ساسانیان، سعید، تحولات منطقه و توسعه فضایی ژئوپلیتیک شیعه، دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان، 27/07/1390 به نقل از سایت: tah-mantaghe-shi  http://rasad.org/

10. سیف‏افجه‏ای، معصومه، بحرین، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، 1368.

11. عزتی، عزت‏الله، ژئوپلیتیک، تهران، انتشارات سمت، 1380.

12. فلینت، کالین، مقدمه‏ایبرژئوپلیتیک، ترجمه محمدباقر قالیباف و محمدهادی پوینده، تهران، قومس، 1390.

13. لاکوست، ایو و بئتریس ژیبلن، عوامل و اندیشه‏ها در ژئوپلیتیک، تهران، نشر آمن، 1378.

14. لورو، پاسکال و فرانسوا توال، کلیدهای ژئوپلیتیک، ترجمه حسن صدوق ونینی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1381.

15. مجتهدزاده، پیروز، «نگاهی به یک مثلث ژئوپولیتیک در خلیج فارس»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 71-72، 1372.

16. میرحیدر، دره و عمران راستی، «رقابت‌های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر ضلع جنوب شرقی ایران بزرگ و عملکرد حکومت قاجار»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 80 ، 1391.

17. میرزاده کوهشاهی مهدی، «ژئوپلیتیک بحرین و نافرجامی اعتراضات مردمی»، ماهنامه اخبار شیعیان، شماره 79، 1391.

18. نیاکوئی، سیدامیر، «تحولات اخیر خاورمیانه و شمال افریقا: ریشه‏ها و پیامدهای متفاوت»، فصلنامه روابط خارجی، شماره 4، 1390.

19. وثوقی، محمدباقر و علی کالیراد، «مسئله «بحرین» در منازعات قدرت‏های منطقه‏ای خلیج فارس در قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، شماره 4، 1388.

20. Bu-Safwan, abbas »Geopolitics and Democracy in Bahrain«, English.al-Akhbar, October 21, 2011, available at: http://english.alakhbar.com/node/1118.

21. Carolyn Gallaher, Peter Shirlow, Mary Gilmartin, Key concepts in political geography,SAGE Ltd, Londen, 2009.

22. Eliza B. Young and Tyler Roylance, Freedom in the World 2012: the Arab Uprisings and Their Global Reper Cussions, 2012.

23. Freedom House freedom in the World,, available at: http://.freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2012

24. Gutman, Roy, »Bahrain's Sunni rulers target Shiite mosques«, The Christian Science Monitor, availabl at: http:// csmonitor.com.11/may/2012.

25. Helfont, Samuel, »The Muslim Brotherhood and the Emerging ‘Shia Crescent«, Foreign Policy Research Institute, Washington, D.C, 2009.

26. International Crisis Group, »Bahrain's Sectarian Challenge«. Middle East Report, No. 40, 6 May 2005. Available at: http:// crisisgroup.org/en/regions/middle-east-north-africa/iraq-iran-gulf/bahrain/040-bahrains-sectarian-challenge.aspx

27. Izady, »Oil Resources of the Middle East in the context of its Religions«, The Gulf, Project, SIPA /Columbia University, 2000.

28. Leigh, J. and Vukovic, P. »Potential Iranian Hegemony in Oil Producing Islamic Countries - Implications for Oil Geopolitics«, International Problems, LXII, 1, p. 36-7, 2010.

29. Levick, Adam, »Double standards in reporting of destruction of religious sites in Middle East by Guardian and other UK Media« http://cifwatch.com/2011/06/15/ double-standards-in-reporting-of-destruction-of-religious-sites-in-middle-east-by-guardian-and-other-uk-media/

30. Luomi, Mari »Sectarian Identities or Geopolitics? The Regional Shia-Sunni Divide in the Middle East«, FinnishInstituteofInternationalAffairs, Helsinki, 2008.

31. Nasr, Vali, The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future, the voice for ethnic Carnegie Council for Ethics in International Affairs, 18 October, 2006 available at:

http://.cceia.org/resources/transcripts/5400.html

1. Phillipe Le Billon, Fouad El Khatib, "from free oil to 'freedom oil ', terrorism, war and US, geopolitics, Volume 9, Number 1, March 2004 , pp. 109-137

2. Silver, Vernon, Cyber Attacks on Activists Traced to FinFisher Spyware of Gamma, available at: http://www.bloomberg.com/news/2012-07-25/cyber-attacks-on-activists-traced-to-finfisher-spyware-of-gamma.html

3. Walberg, Eric, postmodern imperialism: geopolitics and the great games, Atlanta Clarity Press, 2011.

Zweiri, Mohammed Zahid Mahjoob, The Victory of al Vefaq: the rise of Shiite politics in Bahrain, Athens, Research Institute for European and American studies, 2002.

نویسندگان:

رسول افضلی؛ مهدی میرزاده کوهشاهی

فصلنامه شیعه شناسی شماره 48

انتهای متن/