تبیین ژئوپلیتیکی عدم تحقق دموکراسی در بحرین

 

چکیده

هم‏زمان با وقوع انقلاب‌های مردمی در جهان عرب، تلاش‏های شهروندان بحرین برای اصلاح ساختار سیاسی این کشور آغاز شد که خیزش گسترده مردمی در برابر نظام سیاسی حاکم بر این کشور را درپی داشت. این تلاش­ها که تاکنون به­طور پیوسته ادامه داشته، سبب شده­اند شماری از شهروندان این کشور جان خود را از دست بدهند؛ اما نظام سیاسی حاکم بر این کشور، تاکنون از پاسخ به درخواست‏های مخالفان و معترضان امتناع ورزیده است. در سوی دیگر، کشورهای عربی و غربی نیز در سایه الزامات ژئوپلیتیکی، با حمایت از نظام پادشاهی حاکم بر بحرین، مانع از تحقق خواسته‏های انقلابیون این کشور شده‏اند.
این مقاله درصدد است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی اهمیت و وضعیت ژئوپلیتیکی بحرین، به تبیین نقش عوامل و بازیگران ژئوپلیتیکی در عدم تحقق دموکراسی در این کشور بپردازد.
نتیجه بررسی نشان می‌دهد موقعیت ژئوپلیتیکی بحرین و ژئوپلیتیک انرژی، که سبب افزایش منزلت ژئوپلیتیکی بحرین شده‌اند، توجه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را به این کشور درپی داشته ‌است؛ اما ژئوپلیتیک شیعه سبب نگرانی آنها از تغییرات سیاسی در بحرین، و به­دنبال آن به­خطر افتادن منافع آنها شده است. ازاین­رو، به­نظر می­رسد این عوامل، ضمن حمایت از ثبات سیاسی و نظام سیاسی حاکم بر بحرین، مانع تحقق پویش‌های دموکراسی‌خواهانه در این کشور شده‌اند. همچنین رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان گروه‌های شیعه و سنی، سبب مقاومت گروه‌های سیاسی سنی در برابر استقرار دموکراسی در این کشور شده است.

کلیدواژگان

ژپوپلیتیک، دموکراسی، بحرین، کشورهای غربی، کشورهای عربی

مقدمه

دموکراسی به­مثابه شیوه­ای حکومتی که در آن، مردم از طریق سازوکارهایی قانونی نمایندگان خود را برای اداره جامعه به قدرت می‏گمارند، در حال حاضر به فراگیرترین شیوه حکومت در جهان تبدیل شده و موج دموکراسی‏خواهی روزبه­روز در حال گسترش است؛ چنان­که امروزه این موضوع، مهم‏ترین تهدید برای بقای رژیم‏های استبدادی به­شمار می‏رود. با این حال، فرایند دموکراسی در مناطق مختلف جهان، روند مشابهی را طی نکرده است. امروزه، دموکراسی در کشورهای غربی به­عنوان شیوه‏ای مطلوب برای اداره کشور پذیرفته شده است؛ اما در بسیاری از کشورها - که عمدتاً کشورهای در حال توسعه را دربر می‏گیرد - هنوز بر سر مطلوبیت و کارآمدی دموکراسی مباحث فراونی مطرح می‏شود.

خاورمیانه به­عنوان منطقه‏ای راهبردی، که به­مثابه هارتلند جهان اسلام است، از مناطقی است که گسترش دموکراسی در آن، از یک سو دیر آغاز شده است و از سوی دیگر به­کندی گسترش می‏یابد. ازاین­رو بیشتر کشورهای این منطقه دارای حکومت‏هایی پادشاهی و اقتدارگرایند که اقتدارگرایی و خودکامگی آنها به مانعی برای توسعه و پیشرفت این کشورها تبدیل شده و چالش‏های دیگری نظیر گسترش تروریسم و بنیادگرایی را درپی­ داشته است. بحرین، به­عنوان یکی از کشورهای کوچک و نوپدید منطقه خلیج فارس نیز از این قاعده مستثنی نیست.

اگرچه بحرین از دیرباز شاهد جنبش‏ها و حرکت‏های دینی، اجتماعی و سیاسی بوده، (آدمی،1391، ص198) اما فرایند دموکراسی در این کشور رشد کندی داشته است و نظام پادشاهی حاکم بر این کشور، همچنان در برابر درخواست‏های دموکراسی‏خواهانه مردم مقاومت می­کند و فشارها و جنبش‏های گسترده اجتماعی نیز تاکنون تأثیری بر اراده حاکمان این کشور برای تن دادن به خواسته‏های شهروندان نداشته است. بخشی از مقاومت پادشاهی این کشور، در سرشت اقتدارگرایانه نظام‏های پادشاهی نهفته است؛ اما مسائل داخلی بحرین، از جمله وزن گروه‏های سیاسی و مذهبی و تلاش هم­زمان آنها برای تسلط بر ساختار سیاسی کشور، به‌همراه شرایط بین‏ المللی، از جمله حمایت‏های بازیگران منطقه‏ای و فرامنطقه‏ای از آل‏خلیفه نیز نقش مؤثری در بقای این رژیم و امتناع آن از تن دادن به خواسته‏های مشروع شهروندان بحرین داشته است. (Bu-Safwan, 2011).

از آنجا که حمایت‏های خارجی نقش مهمی در بقای آل‏خلیفه داشته است و به­نظر می‏رسد این حمایت‏ها در سایه الزامات و ملاحظات ژئوپلیتیکی صورت می‏گیرد، در این مقاله به بررسی اثرگذاری عوامل ژئوپلیتیکی بر فرایند دموکراسی در بحرین خواهیم پرداخت. اهمیت بررسی این موضوع، از آنجا ناشی می‏شود که با توجه به ساختار مذهبی جمعیت بحرین، استقرار دموکراسی در این کشور، افزون بر آنکه سبب احقاق حقوق شیعیان در این کشور می‏شود، این امکان را میسر می‏سازد که این کشور از شمار متحدان غرب و رقبای منطقه‏ای ایران، به شریکی راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران تبدیل شود.

با توجه به مباحث یادشده، این پرسش مطرح است که عوامل ژئوپلیتیکی چگونه مانع استقرار دموکراسی در بحرین شده­اند؟ در پاسخ به­نظر می‏رسد عوامل ژئوپلیتیکی بحرین سبب ارتقای منزلت ژئوپلیتیکی این کشور در خاورمیانه شده است و آن دسته از بازیگران سیاسی که از منزلت ژئوپلیتیکی این کشور در راستای اهداف و منافع خود بهره می‏برند، استقرار دموکراسی در این کشور را به­منزله تغییر بازیگران ژئوپلیتیکی همسو در این کشور می­پندارند و مانع تحقق دموکراسی در این کشور می‏شوند.

روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش، از نوع توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات و داده‏های مورد نیاز نیز با استفاده از روش کتابخانه‏ای و اسنادی فراهم شده است.

الگوی نظری تحقیق

ژئوپلیتیک، دانشی که به بررسی تعامل سیاست، قدرت و جغرافیا می­پردازد، از قابلیت تبیین پدیده‏های مختلف سیاسی، از جمله دموکراسی برخوردار است. ژئوپلیتیک، برخلاف گذشته که عمل حکومت‏ها در رقابت برای کنترل بر یک سرزمین بود، امروزه فقط موضوع رقابت کشورها با یکدیگر نیست و رقابت برای سرزمین، گسترده‏تر از اعمال حکومت است. به عبارت دیگر، ژئوپلیتیک تنها در چهارچوب حکومت‏ها مطرح نمی‏شود؛ افراد، جنبش‏های اعتراضی، سازمان‏های غیردولتی از قبیل صلح سبز، سازمان عفو بین‏الملل، تروریست‏ها و شرکت‏های خصوصی، همه در کنترل سرزمینی درگیرند؛ بنابراین، بازیگرانی ژپوئلیتیکی­اند. در تعریفی دیگر، ژئوپلیتیک شامل «ژئوپلیتیک انتقادی» شده است که عبارت است از عمل شناخت روابط قدرت درون عبارات ژئوپلیتیکی. برای مثال، چه فرضیه‏هایی ممکن است در ذیل عباراتی از قبیل «اشاعه دموکراسی» قرار داشته باشد. (فلینت، 1390، ص52)

 امروزه تعابیر متعدد و متفاوتی از ژئوپلیتیک مطرح است؛ اما در این مقاله، مراد از ژئوپلیتیک، رقابت قدرت‏های سیاسی (رسمی و غیررسمی) درباره سرزمین است که در آن تلاش می‏شود سرزمین، پدیده‏ها، فرایندها و افراد موجود در آن، تحت کنترل یا نفوذ درآیند. در این زمینه، ایولاکوست اظهار داشته است: ژئوپلیتیک اساساً به رقابت‏های قدرت درخصوص سرزمین‏ها معطوف می‏شود. (لاکوست، 1378، ص15)

وی معتقد است در بیشتر مواردی که امروزه سخن از ژئوپلیتیک به­میان می‏آید، رقابت قدرت درباره سرزمین‏ها و انسان‏های ساکن این سرزمین‏ها مد نظر است. (لورو و توال،1381، ص37) میرحیدر نیز معتقد است ژئوپلیتیک را می‌توان رقابت قدرت‌ها و نیروها بر سر فضا و متعلّقات آن برای کسب امتیازها، منابع، منافع و نفوذ دانست. (میرحیدر و راستی،1391، ص24) به تعبیر والبرگ نیز ژئوپلیتیک به استفاده از سیاست در کنترل سرزمین‏هایی با موقعیت جغرافیایی مشخص اشاره دارد که به­دلیل دارا بودن منابع یا برخورداری از برخی ویژگی‏های تاریخی و سیاسی- اجتماعی، اهمیت راهبردی بیشتری نسبت­به سرزمین‏های دیگر دارند. (Walberg, 2011, p.18)

موضوع دموکراسی، از آنجا در مباحث ژئوپلیتیکی قابلیت بحث می‏یابد که عوامل ژئوپلیتیکی می‏توانند بر فرایند دموکراسی اثرگذار باشند. از سوی دیگر، ژئوپلیتیک به بررسی انتقادی و تجزیه و تحلیل ادعاهایی مبنی بر «تلاش و اقدام برای اشاعه و گسترش دموکراسی» می‌پردازد؛ ادعاها و توجیه‏هایی که با اهدف خاصی بیان می‏شوند.

منظور از عوامل ژئوپلیتیکی، آن دسته از عوامل جغرافیایی است که ماهیتی ژئوپلیتیکی دارند؛ یعنی بر رقابت قدرت‏های سیاسی درباره سرزمین، اثرگذارند. به­طور کلی،
عوامل ژئوپلیتیکی به دو دسته ثابت و متغیر تقسیم‏بندی می‏شوند. موقعیت جغرافیایی،
وسعت کشور، شکل کشور، نوع مرزها، شبکه آب‏ها و... از جمله عوامل ثابت به­شمار می‏روند؛ هرچند اهمیت موارد اول، یعنی موقعیت جغرافیایی نیز ممکن است بر اثر تغییرات در صحنه بین‏ المللی، دچار تغییر شود. جمعیت (و ویژگی‏های آن)، منابع طبیعی، نهادهای سیاسی اجتماعی و نظام ‏بین‏الملل، از عوامل ژئوپلیتیکی­ای هستند که در طول زمان تغییر می‏کنند. (عزتی، 1380، ص75- 102) عوامل ژئوپلیتیکی نقش مؤثری در آینده و حیات سیاسی کشورها دارند؛ زیرا این عوامل، افزون بر آنکه می‏توانند به­منزله ویژگی‏هایی مثبت، نقش پررنگی در پیشرفت و اعتلای یک کشور داشته باشند، می‏توانند موجبات جلب توجه و دخالت بیگانگان در امور کشور را فراهم آورند.

در این مقاله، اثرگذاری سه متغیر مستقل ژئوپلیتیک انرژی، موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئوپلیتیک شیعه بر متغیر وابسته دموکراسی بررسی می­شود. موقعیت ژئوپلیتیکی و عامل انرژی، نقش مؤثری در ارتقای منزلت ژئوپلیتیکی بحرین نزد بازیگران خارجی داشته‌اند. افزون بر بازیگران خارجی، در درون بحرین نیز نوعی رقابت ژئوپلیتیکی میان گروه‌های سیاسی- مذهبی وجود دارد. از همین روی، برای رسیدن به درکی جامع از اثرگذاری ژئوپلیتیک بحرین بر فرایند دموکراسی در این کشور، لازم است وضعیت ژئوپلیتیکی این کشور در دو سطح بررسی شود.

در این زمینه لازم است از تعابیر فرانسوآ توال در تحلیل کانون‏های نهضت شیعی، استفاده کرد. از نظر وی، می‏توان ژئوپلیتیک را در دو سطح داخلی و خارجی بررسی کرد: (توال،1379، ص6) ژئوپلیتیک داخلی، که عبارت است از گستره و شدت تأثیرگذاری هر جامعه (اعم از گروه، قوم و...) بر مجموعه تحولات و سیاست­های داخلی یک کشور و همچنین تأثیرپذیری متقابل از تحولات آن جامعه؛ و ژئوپلیتیک خارجی، که عبارت است از قدرت تأثیرگذاری/ تأثیرپذیری هر جامعه‏ بر/ از تحولات و سیاست‏های منطقه‏ای و بین‏ المللی.

در سطح خارجی، منزلت ژئوپلیتیکی بحرین سبب شده است این کشور کانون توجه بازیگران خارجی، اعم از منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گیرد. هم­پیمانی بازیگران یادشده با نظام سیاسی حاکم بر بحرین، سبب شده است آنها با هرگونه اقدامی که سبب تغییر وضع موجود و بی‌ثباتی سیاسی در بحرین می‌شود، مخالفت ورزند. از همین روی، در جریان پویش‌های دموکراسی‌خواهانه‌ای که در طول تاریخ بحرین اتفاق افتاده، با سکوت در برابر خواسته‌های مشروع شهروندان بحرینی، همواره از نظام سیاسی حاکم بر این کشور حمایت کرده‌اند، که این امر به تثبیت قدرت نظام سیاسی و ناکامی تلاش‌های دموکراسی‌خواهان انجامیده است. در سطح داخلی نیز از ابتدای استقلال بحرین تا کنون، نوعی رقابت و منازعه میان گروه‌های سیاسی-مذهبی این کشور وجود داشته است.

 در یک سوی این منازعه، شیعیان - که اکثریت جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند - درصددند از طریق سازوکارهای قانونی و مسالمت‌آمیز، به قدرت دست یابند و سیطره خود را بر قلمرو بحرین بگسترانند. آن سوی منازعه نیز گروه‌های سنی قرار دارند که اگرچه طیفی گسترده را شامل می‌شوند، اما همگی از تسلط شیعیان در هراسند. به همین دلیل، برای جلوگیری از تبدیل شدن به یک اقلیت در کشوری با اکثریت شیعه، از هرگونه تغییر سیاسی که بتواند ساختار این کشور را دموکراتیک‌تر و قدرت آل‌خلیفه را کمتر کند، جلوگیری می­کنند.

الگوی شماره 1.  ارتباط عوامل ژئوپلیتیکی و عدم تحقق دموکراسی در بحرین

محیط‌ شناسی تحقیق

سرزمین فعلی بحرین، متشکل از مجمع­الجزایری است که در آب‏های جنوبی خلیج فارس، بین قطر و عربستان سعودی واقع شده است. در گذشته، به منطقه ساحلی جنوب خلیج فارس حد فاصل بصره تا بحرین امروزی، بحرین گفته می‌شد که بخشی از عربستان، از جمله منطقه احسا را نیز دربر می‏گرفت. (وثوقی و کالیراد، 1388، ص142) سرزمین بحرین، از سه جزیره اصلی منامه، محرق و ستره تشکیل شده است و منامه، بزرگ‌ترین این جزایر، پایتخت آن به­شمار می‌آید. از نظر تقسیمات کشوری، این کشور دارای پنج استان به نام‏های عاصمه (استان پایتخت)، جنوبیه، شمالیه، وسطی و محرق است.

این کشور، مُحاط در آب‏های خلیج فارس است؛ ازاین­رو فاقد مرز زمینی است و تنها به­وسیله گذرگاهی به­طول 25 کیلومتر،[1] به کشور عربستان سعودی متصل است. بحرین از شرق و جنوب با کشور قطر، از غرب با عربستان سعودی، و از شمال از طریق مرزهای دریایی با ایران همسایه است.

نقشه شماره 1. موقعیت جغرافیایی و تقسیمات کشوری بحرین

وضعیت سیاسی - اجتماعی بحرین

بر اساس آخرین سرشماری، بحرین 1.248.000 نفر جمعیت دارد که حدود 235,000 نفر از آنان شهروند این کشور نیستند. بخش قابل‌توجهی از جمعیت این کشور را نیز خارجیانی تشکیل می‌دهند که مدت زیادی از اعطای تابعیت بحرینی به آنان نمی‏گذرد. اکثریت جمعیت این کشور، بحرینی­اند و نزدیک به 4/36 درصد آن را اتباع خارجی، مانند ایرانی، هندی، پاکستانی، انگلیسی، آمریکایی، مصری، کره‌ای، عمانی و ملیت‌های دیگر تشکیل می‏دهند؛ به­گونه­ای که می‏توان گفت 63 درصد جمعیت، بحرینی، نوزده درصد آسیایی، ده درصد سایر نژادهای عرب و هشت درصد ایرانی­اند.

بیشتر اتباع کشورهای غربی را کارگران متخصص، مهندسین، تکنسین‏ها، نمایندگان و کارمندان بانک‏ها و شرکت‏های بزرگ تجاری و صنعتی تشکیل می‏دهند که همه آنها زندگی مرفهی دارند و نبض امور اقتصادی و فنی کشور در دست آنهاست. از نظر جامعه‏شناسی، جمعیت کنونی بحرین در هفت دسته جای می‏گیرد:

1. خانواده حاکم (آل‏خلیفه)؛

2. سنی‏هایی که اصلیت افریقایی دارند و طی فرایند برده­فروشی و خرید برده در سده‏های هجدهم و نوزدهم وارد بحرین شده­اند.

3. سنی‏هایی که اصلیت عرب دارند و ریشه آنان به قبایل جزایر اطراف بحرین می‏رسد؛

4. سنی‏هایی که تحت عنوان «هوله» معروف‏اند. اینان نیز اصلیت عرب دارند و از اهالی جزایر اطراف بحرین‏اند؛[2]

5. طبقه‏ای که به «بحارنه» ( بحرانی) معروف‏اند و شیعیان اصیل بحرینی‏اند؛

6. طبقه‏ای که به «عجم‏» معروف‏اند و از ایران به بحرین مهاجرت کرده‏اند و درگذر زمان جزئی از جمعیت بحرین شده‏اند؛

7. دسته کوچک و پراکنده‏ای از پیروان ادیان مختلف، نظیر مسیحیت، یهودیت و هندویسم. (بحرانی، 1381، ص19)

از نظر ترکیب مذهبی جمعیت بحرین نیز همه پژوهشگران و سازمان‌های بین‏ المللی معتقدند که شیعیان اکثریت جمعیت این کشور را تشکیل می‏دهند. برخی از منابع، شمار جمعیت شیعیان را 75 درصد دانسته‏اند؛  (Nasr, 2006, p.3/ Helfont, 2009, p.289) اما آنچه به واقعیت نزدیک است، این است که آنها حدود هفتاد درصد جمعیت کشور را تشکیل می‏دهند؛ (International Crisis Group, 2005) هرچند این نسبت روزبه­روز کاهش می‏یابد.

تاریخ سیاسی بحرین با ورود تیره آل‏خلیفه از بیابان‎های نجد به زباره (منطقه‏ای در شمال غربی قطر) در سال 1765م، دوران تازه‏ای را آغاز کرد. دیری نگذشت که آل‏خلیفه خیال سروری بر زباره و بحرین را در سر گرفت و سرانجام در سایه ضعف زندیه در سال 1783م  بر بحرین مسلط شد. با تسلط بریتانیا بر بحرین در سال 1861م،  این کشور زیر نظر انگلستان قرار گرفت و سرانجام در سال 1868م رسماً تحت‏الحمایه این کشور شد. (مجتهدزاده،1372، ص15)

ادعای ایران بر بحرین، با وساطت انگلستان و پس از نظرخواهی عمومی سازمان ملل، در مه 1970م پایان یافت. در 16 دسامبر 1971م نیز شیخ­عیسی بن­سلیمان آل‏خلیفه (پدر شیخ محمد، حاکم فعلی بحرین)، این کشور را به عضویت سازمان ملل متحد درآورد. (سیف‏افجه‏ای، 1368، ص143) در سال 1973م، شیخ­عیسی در برابر خواست مردم بحرین سر فرود آورد و اجازه داد مجلس شورا مرکب از نمایندگان مردم بحرین تشکیل شود؛ اما پس از دو سال، این مجلس به ­بهانه «اخلال در اداره امور کشور» تعطیل شد. (همان)

در سال 1999م پس از فوت شیخ­عیسی، قدرت به پسر بزرگ وی، شیخ­حمد رسید. حمد با وعده انجام اصلاحات سیاسی فراگیر، زمامداری خود را آغاز کرد؛ اما با آنکه وی نسبت­به پدر خود پایبندی بیشتری به برخی ارزش‏های دموکراتیک دارد، در عمل به­استثنای بازگشایی مجدد پارلمان بحرین - نهادی که فاقد قدرت تصمیم‏گیری و تأثیرگذاری زیادی است - در دوره فرمانروایی وی تغییر قابل‌ملاحظه‏ای در جهت بهبود اوضاع سیاسی این کشور رخ نداده است.

یافته‌های تحقیق

دموکراسی‌خواهی در بحرین و وضعیت فعلی

بحرین در سال‌های 1921، 1923 و 1938م با جنبش‏های اصلاح‌طلبانه­ای که بازرگانان و برخی تحصیل‏کردگان رهبری و هدایت آن را در اختیار داشتند، آشنا شد. آنان خواهان اصلاحات، مشارکت در حکومت، مقابله با دخالت بیگانگان و تشکیل نظام پارلمانی بودند. با اینکه این جنبش‏ها به­دلیل نبود یک برنامه سیاسی واضح، و قساوت دولت بریتانیا در مقابله با آنها، موفقیتی به­دست نیاوردند، مورخان این جنبش‏ها را به­مثابه آغاز حرکت دموکراسی در بحرین و خلیج فارس قلمداد کرده­اند. (الزیدی،1382، ص24)

پس از استقلال این کشور در دسامبر 1973م، انتخابات پارلمانی این کشور انجام شد و مجلس ملی تا اواخر اگوست 1975م به­کار خود ادامه داد. با انحلال مجلس از سوی پادشاه بحرین، تنها پس از دو سال که از تجریه دموکراسی در بحرین سپری می‏شد، هیأت وزیران که توان مقابله با مخالفت‏های مجلس ملی درباره مسائل حساسی همچون قانون امنیت دولت،[3] اعطای پایگاه به آمریکا در منطقه الجفیر، اعلام قانون کار و تضمین تشکیل سندیکاهای کارگری، آزادی زندانیان سیاسی و فراهم آوردن آزادی‏های عمومی را نداشت، اختیارات قوه مقننه را از آن خود کرد. حرکت‏های ناکام پس از آن نیز مؤثر نبود. از همین روی، بحران دموکراسی و تشکیل پارلمان و شکل‏گیری نظامی مبتنی بر قانون اساسی در این کشور پا برجا ماند. (همان، ص26)

در نوامبر 1991م طوماری با امضای دویست شخصیت، به شیخ­عیسی (حاکم وقت) نوشته شد و از این طریق درخواست شد تا مجلس ملی که در سال 1975م منحل شده بود، از طریق برگزاری انتخابات آزاد بر اساس قانون اساسی بازگشایی شود و حقوق شهروندان هنگام ارائه مطالبات آنها به حاکمان تضمین گردد؛ اما پاسخ دیرهنگام امیر به این طومار، تنها تأسیس مجلس مشورتی با سی عضو انتصابی بود؛ مجلسی که صرفاً ماهیتی مشورتی داشت و فاقد قدرت نظارت و قانون­گذاری بود. به‌دنبال اعتراضات سال‏های 1994 و 1995م، پادشاه بر شمار اعضا و دامنه اختیارات این مجلس افزود؛ اما این اقدامات نیز تغییر عملی به­دنبال نداشت و انتظارات مخالفان را برآورده نساخت. با روی کار آمدن شیخ­حمد در سال 1999م، فضای سیاسی اندکی باز و در سال 2000م پارلمان این کشور بازگشایی شد. همچنین برخی از زندانیان سیاسی آزاد شدند و زنان نیز حق کاندیداتوری یافتند.

پادشاه وعده اصلاحات فراگیری داده بود؛ اما این اصلاحات جنبه عملی نیافت و عملاً سبب تحکیم قدرت وی شد. ازاین­رو برخی گروه‏ها، از جمله تمام گروه‏های شیعی، انتخابات پارلمانی سال 2002م را تحریم کردند. اگرچه در دوره‏های بعد انتخابات پارلمانی در سال‏های 2006 و 2010م گروه‏های بیشتری در انتخابات شرکت کردند،  (Zweiri, 2006, p.4-8) اما از شدت نارضایتی­های سیاسی چندان کاسته نشد. با وقوع اعتراضات مردمی در کشورهای عربی، مردم بحرین نیز دست به اعتراض زدند که این امر با سرکوب شدید آنان توسط آل‏خلیفه و نیروهای نظامی عربستان مواجه شد. از همین روی، نزدیک به نیمی از اعضای پارلمان استعفا دادند و عملاً پارلمان این کشور تعطیل شد.

از نظر رعایت حقوق بشر نیز اقدامات دولت این کشور در نقض حقوق بشر، همواره
مورد اعتراض فعالان و مجامع حقوق بشری است. بر اساس یکی از آخرین گزارش‏های منتشرشده مجامع حقوق بشری در زمینه آزادی‏های مدنی و سیاسی در کشورهای مختلف، در یک طیف نمره‏دهی بین یک تا هفت - که عدد یک نشان‏دهنده بهترین وضعیت و عدد هفت نشان‏دهنده بدترین وضعیت در این زمینه است - حکومت بحرین نمره 6 را کسب کرده است.
(Young and Roylance, 2012, p.14) این امر به­دلیل کاهش آزادی‏های مدنی درپی پاسخ خشن دولت به جنبش دموکراسی مردمی چهاردهم فوریه، زندان، شکنجه بازداشت­ شدگان، سرکوب رسانه‏ های جمعی، و استفاده از دادگاه‌های نظامی برای فعالان غیرنظامی بوده است. (Ibid. p.21)

گسترش اعتراضات گروه‏های مختلف کشور، برخلاف دیگر کشورهای عربی، با مقاومت حکومت و بی‏توجهی کشورهای غربی و عربی، و حتی کمک به سرکوب معترضان روبه­رو شد. با توجه به صبغه دموکراتیک جنبش‏های مردمی در بحرین، به­نظر می‏رسد مقاومت آل‏خلیفه و استمرار پشتیبانی کشورهای غربی و عربی از حکومت وی، در سایه ملاحظات ژئوپلیتیکی صورت می‏گیرد؛ چراکه دولت‏های غربی که همواره بر جانب­داری و حمایت از حرکت‏های دموکراتیک تأکید دارند، در بحرین همواره از آل‏خلیفه پشتیبانی می‏کنند. از همین روی، در ادامه این مقاله عدم تحقق دموکراسی در این کشور را از منظری ژئوپلیتیکی بررسی می‏کنیم.

تبیین ژئوپلیتیکی عدم تحقق دموکراسی در بحرین

برای تبیین ژئوپلیتیکی عدم تحقق دموکراسی در بحرین، به بررسی نقش عوامل ژئوپلیتیکی در عدم تحقق دموکراسی در این کشور پرداخته خواهد شد. چنان­که بیان شد، از میان عوامل ژئوپلیتیکی، موقعیت ژئوپلیتیکی این کشور به­همراه ژئوپلیتیک انرژی و ژئوپلیتیک شیعه بررسی می­شود؛ چراکه این عوامل، نقش مهمی در افزایش یا کاهش نفوذ و قدرت بازیگران سیاسی دخیل در تحولات بحرین دارند. در این راستا، اهداف و تحرکات بازیگران ژئوپلیتیکی، نظیر خاندان آل‏خلیفه، احزاب و گروه‏های مذهبی، بازیگران منطقه‏ای و قدرت‏های فرامنطقه، و تأثیرگذاری آنها بر عدم تحقق دموکراسی بررسی می‏شود.

پی نوشت:

1. این گذرگاه، به پل دوستی بحرین و عربستان، و گذرگاه مال فهد (جسر الملک فهد) معروف است.

2. هوله به سنی­مذهبانی گفته می‏شود که از کرانه‏های جنوبی خلیج فارس به ایران آمده و پس از مدتی دوباره به کشورهای خلیج فارس بازگشته‏اند. امروزه از این واژه برای معرفی ایرانیان سنی­مذهبی که در کشورهای خلیج فارس زندگی می‏کنند، استفاده می‏شود.

3. طبق قانون امنیت دولتی، هرگونه اقدام یا موضع‌گیری در برابر دولت، مخالفت با امنیت داخلی یا خارجی کشور تلقی می‌شد و حکومت اجازه داشت افراد مظنون را ­به­سرعت بازداشت و بدون محاکمه زندانی کند.

مراجع

فهرست منابع

1. اسدی، علی‏اکبر، تحولات بحرین: ریشه‏ها و بازیگران، تهران، معاونت پژوهش‏های سیاست خارجی مرکز تحقیقات استراتژیک، 1390.

2. الزیدی، مفید، «نشانه‌های تحول دموکراتیک در بحرین: از امیرنشین به پادشاهی مشروطه»، ترجمه عبدالرضا همدانی، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، تابستان 1382.

3. امیرعبداللهیان، حسین، «ناکامی طرح خاورمیانه بزرگ و خیزش بیداری اسلامی در جهان عرب: مطالعه موردی بحرین»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 52.

4. آدمی، علی، «بحران بحرین و امنیت منطقه‏ای جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه راهبرد، شماره 62 ،1391.

5. بحرانی، مرتضی، جنبش‌های سیاسی - اجتماعی بحرین، تهران، مؤسسه اندیشه‌سازان نور، تهران، 1381.

6. پارساپور، روزبه، «کنفدراسیون عربی، تهدیدی جدی جهت اشغال بحرین»، مجلهپیامانقلاب، ش57، 1391.

7. توال، فرانسوا، ژئوپلیتیک شیعه؛ ترجمه علیرضا قاسم­آقا، تهران، نشر آمن، 1379.

8. حافظ‏نیا، محمدرضا، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، انتشارات پاپلی، 1385.

9. ساسانیان، سعید، تحولات منطقه و توسعه فضایی ژئوپلیتیک شیعه، دفتر پژوهش مؤسسه فرهنگی هنری خراسان، 27/07/1390 به نقل از سایت: tah-mantaghe-shi  http://rasad.org/

10. سیف‏افجه‏ای، معصومه، بحرین، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه، 1368.

11. عزتی، عزت‏الله، ژئوپلیتیک، تهران، انتشارات سمت، 1380.

12. فلینت، کالین، مقدمه‏ایبرژئوپلیتیک، ترجمه محمدباقر قالیباف و محمدهادی پوینده، تهران، قومس، 1390.

13. لاکوست، ایو و بئتریس ژیبلن، عوامل و اندیشه‏ها در ژئوپلیتیک، تهران، نشر آمن، 1378.

14. لورو، پاسکال و فرانسوا توال، کلیدهای ژئوپلیتیک، ترجمه حسن صدوق ونینی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1381.

15. مجتهدزاده، پیروز، «نگاهی به یک مثلث ژئوپولیتیک در خلیج فارس»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 71-72، 1372.

16. میرحیدر، دره و عمران راستی، «رقابت‌های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر ضلع جنوب شرقی ایران بزرگ و عملکرد حکومت قاجار»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 80 ، 1391.

17. میرزاده کوهشاهی مهدی، «ژئوپلیتیک بحرین و نافرجامی اعتراضات مردمی»، ماهنامه اخبار شیعیان، شماره 79، 1391.

18. نیاکوئی، سیدامیر، «تحولات اخیر خاورمیانه و شمال افریقا: ریشه‏ها و پیامدهای متفاوت»، فصلنامه روابط خارجی، شماره 4، 1390.

19. وثوقی، محمدباقر و علی کالیراد، «مسئله «بحرین» در منازعات قدرت‏های منطقه‏ای خلیج فارس در قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، شماره 4، 1388.

20. Bu-Safwan, abbas »Geopolitics and Democracy in Bahrain«, English.al-Akhbar, October 21, 2011, available at: http://english.alakhbar.com/node/1118.

21. Carolyn Gallaher, Peter Shirlow, Mary Gilmartin, Key concepts in political geography,SAGE Ltd, Londen, 2009.

22. Eliza B. Young and Tyler Roylance, Freedom in the World 2012: the Arab Uprisings and Their Global Reper Cussions, 2012.

23. Freedom House freedom in the World,, available at: http://.freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2012

24. Gutman, Roy, »Bahrain's Sunni rulers target Shiite mosques«, The Christian Science Monitor, availabl at: http:// csmonitor.com.11/may/2012.

25. Helfont, Samuel, »The Muslim Brotherhood and the Emerging ‘Shia Crescent«, Foreign Policy Research Institute, Washington, D.C, 2009.

26. International Crisis Group, »Bahrain's Sectarian Challenge«. Middle East Report, No. 40, 6 May 2005. Available at: http:// crisisgroup.org/en/regions/middle-east-north-africa/iraq-iran-gulf/bahrain/040-bahrains-sectarian-challenge.aspx

27. Izady, »Oil Resources of the Middle East in the context of its Religions«, The Gulf, Project, SIPA /Columbia University, 2000.

28. Leigh, J. and Vukovic, P. »Potential Iranian Hegemony in Oil Producing Islamic Countries - Implications for Oil Geopolitics«, International Problems, LXII, 1, p. 36-7, 2010.

29. Levick, Adam, »Double standards in reporting of destruction of religious sites in Middle East by Guardian and other UK Media« http://cifwatch.com/2011/06/15/ double-standards-in-reporting-of-destruction-of-religious-sites-in-middle-east-by-guardian-and-other-uk-media/

30. Luomi, Mari »Sectarian Identities or Geopolitics? The Regional Shia-Sunni Divide in the Middle East«, FinnishInstituteofInternationalAffairs, Helsinki, 2008.

31. Nasr, Vali, The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future, the voice for ethnic Carnegie Council for Ethics in International Affairs, 18 October, 2006 available at:

http://.cceia.org/resources/transcripts/5400.html

1. Phillipe Le Billon, Fouad El Khatib, "from free oil to 'freedom oil ', terrorism, war and US, geopolitics, Volume 9, Number 1, March 2004 , pp. 109-137

2. Silver, Vernon, Cyber Attacks on Activists Traced to FinFisher Spyware of Gamma, available at: http://www.bloomberg.com/news/2012-07-25/cyber-attacks-on-activists-traced-to-finfisher-spyware-of-gamma.html

3. Walberg, Eric, postmodern imperialism: geopolitics and the great games, Atlanta Clarity Press, 2011.

Zweiri, Mohammed Zahid Mahjoob, The Victory of al Vefaq: the rise of Shiite politics in Bahrain, Athens, Research Institute for European and American studies, 2002.

نویسندگان:

رسول افضلی؛ مهدی میرزاده کوهشاهی

فصلنامه شیعه شناسی شماره 48

ادامه دارد...