اخبار فارس من افکار سنجی دانشکده انتشارات توانا فارس نوجوان

استانها  /  همدان

از «چهل‌منبر» تا «چمری‌زنی» و «گِل‌مالی»

نهاوند، «دروازه ورود اسلام به ایران»؛ این روزها در حزن و اندوه محرم و مصیبت عظمای این ماه، فرو رفته و سر بر زانوی غم گذاشته است، دیاری که حزن خود را با برگزاری آیین‌های مختلفی فریاد می‌زند، از «چهل‌منبر» در «کوچه سیدان» تا «چمری‌زنی» و «گل‌مالی».

از «چهل‌منبر» تا «چمری‌زنی» و «گِل‌مالی»

به گزارش خبرگزاری فارس از نهاوند، محرم که از راه می‌رسد با خود شمیمی از حسین(ع) می‌آورد، شوری بر جان‌ها می‌افتد و بار دیگر رستاخیزی عظیم برپا می‌شود؛ محرم ماه اشک و عَلَم و عزاست و آغازگر روایت غم زمین و زمان آشوب در تمام ذرات عالم.

محرم همان ماهی است که روایتگر یک حماسه و یک قیام خونین به بلندای تاریخ است و حسین(ع) است که به همه اینها معنی می‌دهد، روزها پس از دیگری سپری می‌شود تا به تاسوعا و عاشورا می‌رسد و شور دلدادگی عاشقان حسینی به ارباب به اوج می‌رسد.

این روزها در هر کوی و برزنی نوای غم به گوش می‌رسد گویی که عزای اولاد آدم است، دلها آماده می‌شوند یکبار دیگر با شور حسینی غصه‌های فروخورده خود را بیرون بریزند تا شاید مرهمی بر جان زخم‌خورده خود یافته و دل خود را آرام کنند، خون حسین(ع) هنوز که هنوز است می‌جوشد و چنان حرارت سوزناکی در دل عاشقان می‌نهد که هرگز به سردی نمی‌گراید.

جای جای میهن اسلامی رنگ و نوای عزا به‌ خود گرفته، گویی محرم سال 61 است و واقعه عاشورا و شهادت اباعبدالله‌(ع) به تازگی رخ داده است، همه جا پر است از نوای «واویلتا».

بانگ ماتم، اندوه دل‌ها را تا کربلای حسین پیش می‌برد تا بر فراز آسمان بین‌الحرمین به گردش در آیند و فریاد «لبیک یا حسین(ع)» سر دهند.

نهاوند، دروازه ورود اسلام به ایران هم این روزها در حزن و اندوه محرم و مصیبت عظمای این ماه، فرو رفته و سر بر زانوی غم گذاشته است.

فرهنگ و آداب و سنن مردم این دیار در ماه محرم جایگاه خاصی دارد، مردم این شهرستان به جز ارادت به اهل بیت(ع) و اعتقاد به دین اسلام، معتقدند یکی از همسران امام حسین(ع) یعنی شهربانو از این دیار است بنابراین ارادتشان به خاندان نبوت و به ویژه سید و سالار شهیدان چندبرابر شده است.

مردم نهاوند در ایام شهادت آن حضرت به استقبال عزاداری ماه محرم رفته و با نصب پرچم و پارچه‌های مشکی منقش به نام مبارک امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در شهر، مساجد، ادارات، نهادها و منازل و مغازه‌ها آن را سیاهپوش می‌کنند.

در گزارش پیش رو بر آنیم گوشه‌ای از آئین‌ها و سنت‌های عزاداری کهن‌شهر نهاوند را به تصویر بکشیم.

اگرچه سنت‌های عاشورایی به عنوان فرهنگ‌ شیعه در کشور دارای اشتراکات زیادی است اما در هر منطقه آئین‌های عاشورایی منحصر به فردی وجود دارد.

*رونق دسته‌های عزاداری

در شهرستان نهاوند تمام مساجد، تکایا، حسینیه‌ها، درب منازل، مغازه‌ها و خیابان‌ها از ابتدای محرم با بیرق و پرچم‌های منقش به نام اباعبدالله(ع)و حضرت ابوالفضل(ع) سیاهپوش می‌شوند، مراسم عزاداری هر روز برپاست و هر چه به تاسوعا و عاشورا نزدیکتر می‌شویم شور و حال عزاداری هم بیشتر می‌شود.

از نکات برجسته این ایام حضور جوانان و نوجوانان در هیئت‌های عزاداری محلات است به گونه‌ای که این حضور دسته‌های سینه‌زنی را پرشورتر می‌کند.

هیئت‌ها یا با «فانوس» بیرون می‌آمدند یا «چراغ زنبوری پایه‌دار» 

در روزهای اولیه محرم مردم به مساجد می‌روند و مداحان با نوحه‌خوانی جلسات را شروع می‌کنند، پس از عزاداری مختصری آن را به پایان رسانده و از شب ششم به بعد هیئات سینه‌زنی و زنجیرزنی از مسجد بیرون می‌آیند و در محله خود گشت‌زنی کرده و سینه زنی می‌کنند.

 

در سالیان دور که همانند امروز وسایل برقی نبود هیئت‌های عزاداری هنگام بیرون آمدن از «فانوس» و چراغ‌هایی معروف به «چراغ زنبوری پایه‌دار» استفاده می‌کردند.

با فرا رسیدن تاسوعا و عاشورا هیئت‌های عزاداری به خیابان آمده و شهر یکپارچه می‌شود مجلس عزا.

اول عزاداری در خانه علما

در گذشته مسیر حرکت هیأت‌ها به ویژه هیأت‌های قدیمی مانند هیات «میدان»، «گلشن» و «دوخواهران» که سابقه تشکیل آنها به یکصد سال هم می‌رسد به این صورت بود که همه آنها به پاس احترام به علمای شهر به سمت منازل ایشان حرکت می‌کردند و بعد از عزاداری مفصل در آنجا دوباره به مساجد خود برمی‌گشتند، هنوز برخی از هیات‌های قدیمی هر ساله این سنت پسندیده را تکرار کرده و به نشانه سرسلامتی و ادای احترام به بازماندگان علمایی چون آیت‌الله علیمرادیان و شهید علی حیدری در کنار منازل آنها عزاداری می‌کنند.

مسیر هیات های عزاداری در گذشته به طرف منازل علمایی مانند مرحوم آیت‌الله قدوسی پدر شهید قدوسی، مرحوم آیت‌الله آقا احمد آل‌آقا، مرحوم آقامیرزا آقاحجت، مرحوم حاج آقا تراب، مرحوم حاج آقا یدالله فاطمی، سادات علوی و سجادی و سایر علمای شهر هدایت می‌شد که البته در حال حاضر به دلیل تعداد زیاد هیات‌های سطح شهر این سنت کمرنگ شده و فقط برخی هیاتها در محلات خود اقدام به این کار می‌کنند.

در گذشته هیات‌های «میدان»، «گلشن»‌ و «دوخواهران» در روز عاشورا بیرون از شهر در اماکنی مثل اطراف بقعه «شیخ منصور» و زیر چقا خیمه بر پا می‌کردند و همگی در این مکان مستقر شده و پس از عزاداری مفصل خیمه‌ها را به آتش می‌کشیدند و این گونه نوحه سر می‌دادند «فریاد یا محمدا، محمدی محمدا آتش زدند به خیمه‌ها» پس از آن در حالی که گریان و نالان از غم مصیبت خاندان اباعبدالله در عصر عاشورا بودند به مسجد محله خود بر می گشتند و عزاداری خاتمه می‌پذیرفت.

*زنجیرزنی

زنجیرزنی نوع دیگری از عزاداری در هیات‌های حسینی است که پس از سینه‌زنی رواج یافته است. در شهرستان نهاوند نیز این سبک عزاداری در هیات‌ها رواج داشته و برخی از آنها به طور کامل با زنجیرزنی به عزاداری می‌پرداختند.

در گذشته زنجیرزنی به شکل خاصی و بدون نوای امروزی اجرا می‌شد و به صورت سنتی و غیرتی مرسوم بود بدینگونه که در هر ردیف از زنجیر، تیغ‌های کوچک تیزی تعبیه می‌کردند تا به نشانه فرط اندوه، آسیب و خراش بیشتری را متحمل شوند، این دسته از عزاداران در پایان مراسم با همان حالت آسیب‌دیدگی و زخم بدن به حمام که در آن سالها خزینه داشت می‌رفتند و بعد از یکی دو روز زخم‌ها بهبود پیدا می‌کرد.

در ظهر عاشورا زنجیرزن‌هایی بودند که از شور حسینی آنقدر با زنجیر بر سر و پشت خود می‌زدند که به علت خستگی و فشار روحی از هوش می رفتند و پس از مدتی با ریختن آب روی آنها به هوش آمده و روانه حمام می‌شدند، این نوع عزاداری نشانه‌ای بر جان بر کف و جان نثار بودن در راه مولا بود.

البته در حال حاضر هم در برخی دسته‌های زنجیرزنی هیات‌های عزاداری افراد مسن انگشت‌شماری وجود دارند که لابلای زنجیر خود تیغ‌های کوچکی می‌اندازند و به این کار خود اعتقاد راسخی دارند اما در مجموع زنجیرزنی نسبت به سابق کم‌فروغ‌تر شده و شیوه عزاداری به صورت سینه‌زنی و قرار گرفتن در صف‌ها و دسته‌های منظم و خواندن نوحه‌های وزین مرسوم است.

*گل‌مالی

سنت گل‌مالی کردن امروزه اگر چه نسبت به گذشته کمرنگ تر شده اما هنوز در برخی از هیات‌ها به ویژه در هیات‌های قدیمی مانند «میدان» و «گلشن»‌ وجود دارد، البته یک دسته از جوانان با گل شلی که در کنار مسجد درست می کنند تمام بدن خود را گل‌مالی کرده و در دسته ای جداگانه به عزاداری می‌پردازند.

این عزاداران پس از سینه‌زنی در خیابانها و برگشت مجدد آنها به مسجد در هنگامی که عزاداری رو به پایان است با سر دادن شعار «ای اهل حرم پیر و علمدار نیامد ابوالفضل نیامد» بر سر و سینه خود زده و گرد و خاک لباس آنها بلند می‌شود؛ همین مساله فضایی حزن انگیز را در هیات حاکم می‌کند.

*چمری‌زدن

یکی از آیین‌ها و رسومی که هر ساله در ایام محرم در هیات‌های عزاداری قدیمی که هنوز سنت‌های گذشته را تا حدودی حفظ کرده و از شکوه و جلوه خاصی برخوردار است مراسم چمری‌زدن است. موسیقی چمر از آیین‌های سوگواری باقدمت است که با سرنا و دهل اجرا می‌شود و عمدتا در استان‌های زاگرس‌نشین به صورت کم و بیش رواج دارد.

این مراسم معمولا در رثای عزیزان از دست رفته از سالیان دور در نهاوند برگزار می‌شده و اگرچه در حال حاضر این سنت کمرنگ‌تر شده اما تا به حال زنده نگاه داشته شده است.

نوای سوزناک سرنا

مراسم «چمری‌زدن» که در حال حاضر در هیات‌های «میدان»، «دوخواهران» و «گلشن» اجرا می‌شود بدین گونه است که افرادی با دهل و سرنا در جلوی هیات حرکت می‌کردند و به صورت سوزناکی شروع به نواختن دهل و سرنا می‌کردند، نوایی که بسیار حزن‌انگیز بوده و اشک‌ها را جاری می‌کرد.

به همراه چمری‌زن‌ها پیرمردان و ریش سفیدان که دارای جایگاه و احترام بالایی بودند به شکلی مغموم در جلوی صف حرکت کرده و پشت سر آنها زنان نیز با چادرهای پوشیده و برخی با گرفتن گل بر روی سر خود با در دست داشتن منقل کوچکی برای دود کردن اسپند حرکت می‌کردند، برخی از آنها حامل مقداری کاه در دامان خود بودند که به یاد اسرای کربلا آن را بر سر کودکان و نوجوانانی که به همراه داشتند می‌ریختند.

حمل «کتل» توسط علم‌کش‌ها

از جمله رسوماتی که در این آئین وجود داشت حمل علم‌هایی چوبی که به «کتل» معروف بود، این علم از یک چوب چندین متری که لباس‌های رنگارنگ بر آن آویخته می‌شد ساخته شده بود؛ با توجه به سنگینی وزن توسط علم‌کش‌هایی حمل می‌شد که البته در حال حاضر این سنت و آئین فقط در هیات «میدان» وجود دارد و چهره‌ای سنتی و حزن‌انگیز به مراسم عزاداری می‌دهد.

با توجه به شکوه و جلوه خاصی که نواختن دهل و سرنا (چمری) به عزاداری می‌داد جمعیت زیادی پشت سر این گروه حرکت می‌کردند. پس از خیل جمعیت دسته‌ای به نام «عرب‌ها» که نماد لشکریان یزید بوده و با به تن کردن لباس‌های عربی با چوب بلندی که بر زمین می‌کوبیدند طفلی را به نشانه طفل 6 ماهه کربلا بر سر دست به هوا بلند کرده و مایع رنگی بر صورت او می‌ریختند و سرانجام به شکل نمادین با خنجری که در دست داشتند با خوی وحشی‌گری سر او را می‌بریدند و صحنه ای از توحش و قسی‌القلب بودن لشکر ابن سعد را در اذهان زنده می‌کردند به گونه‌ای که همه مردان و زنانی که این صحنه‌ها را می‌بینند فریاد ضجه و ناله‌شان به هوا بلند شده و در سوگ مصائب خاندان امام حسین(ع) گریه می‌کنند.

*«چهل منبر» و «چهل‌خانه»

این آیین را می‌توان یکی از خاص‌ترین سنت‌های عزاداری مردم نهاوند عنوان کرد که عصر عاشورا اجرا می‌شود، این آیین با پیگیری‌های میراث فرهنگی به عنوان یکی از میراث‌های معنوی نهاوند به ثبت رسیده است.

برگزاری این مراسم به گونه ای بود که در غروب روز تاسوعا و شب عاشورا در یکی از محلات قدیمی نهاوند که به «کوچه سیدان» شهرت دارد و در گذشته محل زندگی سادات شهر بود اجرا می‌شود، آن گونه که از بزرگان نقل می‌شود با گذشت نزدیک به یک قرن از این سنت هنوز افراد زیادی با حضور در این مراسم آن را زنده نگه داشته و حتی افرادی بومی هم که از شهر مهاجرت کرده‌اند در چنین روزی به نهاوند آمده و در این مراسم شرکت می‌کنند.

پیشینه مراسم آنگونه که گفته می شود به سالیان دور یعنی زمانی که به دلیل کوچکی شهر و کم بودن جمعیت دسته‌های عزاداری شهر به سه دسته خلاصه می‌شدند که از «مسجد میدان»، «درب سرداب» و «حسینیه گلن» حرکت کرده و در طول مسیر به سمت کوچه سیدان روانه می‌شدند بازمی‌گردد.

40 شمعی که به نیت برآورده شدن حاجت روشن می‌شود

در گذشته این محله که شامل کوچه تو در تو و باریک بود و محل زندگی سادات به شمار می‌رفت بین مردم از تقدس و احترام خاصی برخوردار بود، از همین رو غروب روز تاسوعا پس از انجام عزاداری در هر یک از این خانه‌ها، جایی را برای روشن کردن شمع اختصاص می‌دادند و با توجه به اینکه تعداد خانه های این کوچه 40 واحد بود به همین دلیل به این مراسم «چهل منبر» می‌گفتند.

هنوز هم با وجود آنکه تعداد زیادی از سادات شهر از این محله رفته و یا برخی خانه‌ها مخروبه شده است اما عده ای با اعتقاد به بر آورده شدن نذرشان در این آیین حضور یافته و چهل شمع را روشن می‌کنند با این نیت که در صورت برآورده شدن حاجاتشان سال بعد نذر خود را ادا کنند.

ساکنان «چهل خانه» که البته در حال حاضر تعدادشان کمتر شده در این کوچه سیدنشین قدیمی عصرهای تاسوعا در خانه‌شان را بازمی‌گذارند و با روی باز غریبه‌ها و گاه آشنایانی که شمع به دست هستند را پذیرا می‌شوند و گاه با شربتی از آنها استقبال می‌کنند.

*تعزیه‌خوانی

تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، نوعی نمایش‌ مذهبی برگرفته از رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و اهل بیت(ع) و یاران او و مصایب خاندان پیامبر(ص) است که در بین مردم ما جایگاه خاصی دارد.

این سنت مذهبی در نهاوند از گذشته رونق و شکوه خاصی داشته و تاکنون نیز ادامه دارد؛ رواج و شروع تعزیه‌خوانی در نهاوند آنگونه که بزرگان می‌گویند مربوط به هیات حسینی«میدان» بوده است.

در گذشته با توجه به استقبال مردم گروه تعزیه‌خوان هر چند روز یک بار طی ماه محرم در یکی از محلات و یا روستاها برنامه اجرا می‌کردند که تا پایان ماه صفر نیز ادامه داشت.

داستان ممانعت پیرمرد از شهادت شبیه‌خوان امام حسین(ع) و فراری دادن شمر

در گذشته تعزیه‌خوانی این هیات در بیابان‌های اطراف شهر اجرا می‌شد و مردم علاقمند و دلباخته خاندان نبوت با عشق به امام حسین(ع) در این مراسم حضور پیدا می‌کردند؛ میزان اثرگذاری این سنت بر مردم بسیار زیاد بوده به گونه‌ای که نقل می‌شود هنگام برپایی مراسم تعزیه مردم به دور آنها حلقه می‌زدند در بین آنها پیرمردی وجود داشته که با تماشای صحنه‌های نبرد یاران امام حسین(ع) با لشکریان یزید احساسات بر او غلبه می‌کرده و به قدری محزون می‌شده که به سمت شمر حمله می‌کرد، لذا دو نفر مامور گرفتن او بوده‌اند که مبادا آسیبی به شبیه‌خوان‌ها بزند اما در یکی از روزهای اجرای تعزیه با وجود کنترل وی ، آن مرد به علت شدت خشم از یاران یزید در هنگام تیر زدن به امام حسین(ع)، کنترل خود را از دست داده و با رهایی از دست دو نفری که او را گرفته بودند به طرف شمر حرکت کرده و با زمین زدن وی مانع از به شهادت رسیدن شبیه حضرت اباعبدالله‌(ع) شده است و مرد شبیه شمر هم از ترس او به بیابان فرار کرده و گریخته بود که این مساله به عنوان خاطره‌ای در اذهان شاهدان باقی مانده است.

در حال حاضر این آئین با رونق بیشتری در محلات جریان دارد به گونه‌ای که علاوه بر تعزیه‌خوان‌های هیات‌ها در سطح شهر چند هیات تعزیه‌خوانی مانند هیات «حسن‌آباد» وجود دارد که در سال‌های اخیر بر رونق آن افزوده شده است.

در این هیات که به صورت تکیه است، تعزیه‌خوانی شکل پیشرفته‌ای به خود گرفته و آنها با آوردن کاروان شتر و اسب و نواختن سنج و دمام توسط گروه موزیک بوشهر همچنین ساز و یراق جنگی از مناطق جنوبی و شبیه‌سازی نعش‌هایی به نشانه شهدای کربلا در روز تاسوعا و عاشورا با حرکت در سطح شهر حادثه کربلا و رشادت‌های اباعبدالله(ع) و یاران با وفایش را در اذهان زنده کرده و فضایی حزن آلود را در شهر به وجود می‌آورند.

*آتش زدن خیمه‌ها

در میان روزهای ماه محرم عصر عاشورا انگار روز دیگری است زمانی که آتش در خیمه‌ها شعله‌ور می‌شود،

در شهرستان نهاوند آتش زدن خیمه‌ها که همزمان با خاتمه یافتن عزاداری‌ها در عصر عاشورا به وقوع می پیوندد یکی از حزن‌انگیزترین صحنه‌های عزاداری است که اشک از دیدگان جاری ساخته و فریاد «یا حسین(ع)» را به آسمان بلند می‌کند.

در این مراسم اغلب خیمه‌ها با فرم چهارگوش و تعدادی نیز به فرم گنبدی و مخروطی و اغلب به رنگ‌های سفید، سبز و سیاه ساخته می‌شوند و در اطراف آنها خارهایی قرار می‌دهند خیمه سبزرنگ به نیت امام حسین(ع) و فرزندانش و حضرت ابوالفضل(ع) برپا می‌شود و خیمه سفید نیز متعلق به جوانان خاندان امام حسین(ع) و دیگر یاران اوست.

عده‌ای که مسوول برپایی این خیمه‌ها هستند با ریختن نفت روی آنها آماده آتش زدن می‌شوند. در این هنگام جمعی از افراد با لباس‌های قرمز سوار بر اسب در هیئت سپاهیان کوفه در میان خیمه‌های برپا شده شماری از نوجوانان و جوانان را که پوشش سبز بر تن دارند تعقیب می‌کنند و سپس خیمه‌های برپا شده، به آتش کشیده می‌شوند.

با آتش زدن خیمه‌ها و برخاستن دود غلیظ بر آسمان یکی از درناکترین صحنه‌های واقعه عاشورا خلق می‌شود و گویی یک بار دیگر حادثه کربلا جلوی چشم مردم ظاهر می‌شود.

مردم هم با فریاد «یا حسین(ع)» و «یا زینب(س)» عصر عاشورا را در ذهن خود تجسم کرده و ناله و زاری سر می‌دهند.

تیمن و تبرک از خیمه سوخته

عده ای از زنان و مردان به نیت تیمن و تبرک با هجوم به سمت خیمه پاره‌ای از پارچه‌های نیم‌سوخته را برداشته و نزد خود نگهداری می‌کنند تا دل مغموم خود را با آن آرامش دهند.

عاشقان حسینی در هنگام اجرای این آیین چنان غرق در این مراسم می‌شوند که گویی آن روز عصر عاشورا و آن مکان دشت کربلاست و اشک‌هایی که از دیدگان سوگواران جاری می‌شود گویی مرهمی است بر دل زخم‌خورده مردمی که در سال 61 هجری نبودند تا امام عزیز و اهل بیت‌اش را یاری کنند.

*نذری دادن

در بین مراسم و آئین‌های عزاداری مردم نهاوند در ماه محرم باید از نذری و پخت غذا نیز نام برد. سنت نذری دادن از گذشته‌های دور در این شهرستان رواج داشته و تا کنون نیز ادامه دارد. در گذشته مردم مانند امروز کمتر برنج و خورشت برای نذری پخت می‌کردند بلکه نذری اصلی اکثر مردم نهاوند حلیم بود که از چند روز به عاشورا مانده در منازل پخته می‌شد. در هیات «میدان» تا چند سال پیش افرادی مانند مرحوم حاج یدالله سیف، مرحوم حاج بهرضا و مرحوم علی حسن روستایی با طبخ حلیم در روز عاشورا و تاسوعا تمام هیات را دعوت می‌کردند و شرکت‌کنندگان در مراسم پس از خاتمه عزاداری به سمت خانه این سه نفر رفته و ظهر در خانه آنها نذری را تناول می‌کردند.

امروز اگرچه پخت نذری حلیم در خانه‌ها رواج دارد اما رونق آن نسبت به گذشته کمتر شده و مردم برنج و خورشت را بیشتر به عنوان نذری انتخاب کرده‌اند. در هیات عزاداری نیز آشپزخانه‌های مساجد در تاسوعا و عاشورا اقدام به پخت برنج و خورشت و در مواردی حلیم کرده و هزاران نفر را غذا می‌دهند و افراد زیادی با نیت تبرک جلوی آشپزخانه جمع شده و اقدام به گرفتن پرس‌های غذا می‌کنند.

*شام غریبان

برپایی مراسم شام غریبان به عنوان یکی از مراسم مذهبی شیعه که در غروب روز عاشورا برگزار می‌گردد از دیگر آئین‌هایی است که همانند دیگر مناطق کشورمان در نهاوند نیز برپا می شود و طبق سنت عزاداران که محزون از شهادت امام حسین(ع) در عصر عاشورا و آتش زدن خیمه ها و به اسارت رفتن اهل بیت(ع) هستند شب هنگام با حضور در مسجد محل سینی‌هایی پر از حلوا و خرما و خارهایی که از بیابان جمع‌آوری می‌شود را بر سر گرفته و تا پاسی از شب در محل‌های تاریک و فاقد روشنایی حرکت کرده و نوحه‌هایی حزن‌انگیز سر می‌دهند و سرانجام پس از حضور در چند محله و مسجد به مکان اولیه خود برگشته و تکه‌هایی از نان و حلوا را به نیت تبرک بین عزاداران تقسیم می‌کردند.

وحید سیفی

انتهای پیام‌/ 3140/خ

این مطلب را برای صفحه اول پیشنهاد کنید
نظرات
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط خبرگزاری فارس در وب سایت منتشر خواهد شد پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد
Captcha
لطفا پیام خود را وارد نمایید.
پیام شما با موفقیت ثبت گردید.
لطفا کد اعتبارسنجی را صحیح وارد نمایید.
مشکلی پیش آمده است. لطفا دوباره تلاش نمایید.

پر بازدید ها

    پر بحث ترین ها

      بیشترین اشتراک

        اخبار گردشگری globe
        اخبار کسب و کار تریبون
        همراه اول