به گزارش خبرنگار گروه علمی و دانشگاهی خبرگزاری فارس، محمد جواد لاریجانی رئیس پژوهشگاه دانشهای بنیادی، صبح امروز در کنفرانس ملی علوم شناختی و رسانه که در تالار شهید چمران دانشکده فنی دانشگاه تهران برگزار شد،به جایگاه مهم علوم شناختی در علم مدرن امروز و سابقه ۲ دهه آن در ایران اشاره و درباره جایگاه پژوهشگاه دانشهای بنیادی در تاسیس این رشته در کشور، تربیت نسل اول دکتری علوم شناختی و تحقیقات مهم در این زمینه که در مجلات معروف چاپ شده و نیز سابقه مبانی فلسفی این علم و چالش های آن سخنرانی کرد.
وی همچنین به پیام تیرانداز، مدیرعامل خبرگزاری فارس برای اداره یک رسانه موفق و گام گذاشتن در مسیر کاربرد علوم شناختی در رسانه تبریک گفت.
وی گفت: خدای را بر نعمتهای بیکران او شکر میکنیم و خداوند نیز در قران فرموده است خداوند نعمتهای خود را «فلهای و بی حساب به ما ارزانی داشته و البته همه آنها روشن و آشکار نیستند بلکه برخی از نعمتها مربوط به باطن امور است و پردهبرداری میخواهد تا دانسته شوند.》
لاریجانی اظهار داشت: اولین نعمت پنهان و مربوط به باطنترین امور، نعمت «بودن» است. زیرا هستی ما که ضروری نبوده و این لطف او بوده که بر ما لباس وجود پوشانده است.
وی افزود: دومین نعمت باطنی، نعمت «انسان بودن» است. خدای را سپاس که سنگ نشدیم، درخت نشدیم، از زمره حیوانات نشدیم، بلکه انسان شدیم «فی أحسن تقویم»! و مهمترین و اصلیترین ویژگی انسان: «نطق» و «اراده» است.
لاریجانی ادامه داد: «نطق» فقط حرف زدن نیست. نطق ـ یا Logos در اصطلاح فلاسفه یونان ـ شامل سه لایه مهم است: فهمیدن، بیان فهم و تماشای بیواسطه فهم که از آن تعبیر به ذهن فوقالذهن میکنند و نمونه ملموس از علم حضوری است.
رئیس پژوهشگاه دانشهای بنیادی خاطرنشان کرد: البته در میدان «دانش شناخت (Cognitive Science)» همین دو امر، یعنی نطق و اراده محور کاوشهای وسیع و کلیدی است.
وی اضافه کرد: سومین نعمت باطنی و مهم و بلکه از همه مهمتر نعمت «هدایت» است، که خداوند هم در قرآن فرموده است دلیل اصلی رحمانیت و مهربانی بیحد و مرز الهی آشنایی و آموزش قرآن است و نعمتهای خلق و نطق در مراتب بعدی هستند.
وی با بیان اینکه به هر حال، توجه به نعم الهی ذهن ما را همواره شکل و سامان مثبت میدهد و امروز هم انشاءالله چنین است، ادامه داد: امروز قصد من معرفی اجمالی «دانش شناخت» (همان عنوان علوم شناختی متداول)، وضعیت آن در ایران امروز، تاریخچه مختصر و برخی از مسائل چالشی و سپس زمینههای کاربرد آن برای «عرصه رسانه» چه از لحاظ فنی و چه از لحاظ محتوایی است.
لاریجانی گفت: اطلاعات کلی و رایج درباره آنچه علوم شناختی (Cognitive science) خوانده میشود به راحتی در امکانات موجود در فضای مجازی وجود دارد و حتما شما هم با آن آشنایی دارید یا میتوانید داشته باشید، من به نکاتی خاص اشاره میکنم.
وی گفت: هدف من از طرح این مباحث این است که اهل فضل و دانش و دانشجویان عزیز به این علم با برکت رغبت پیدا کرده و تا آنجا که ممکن است از کاربردهای آن در زمینههای مختلف بهره بگیرند.
به گفته وی، کلید فهم دانش شناخت (علوم شناختی) این است که در افعال انسانی و پدیدههای مربوط به آن توجه کنیم و دو دسته «امور» (پدیده-واقعیات -Fact) را از هم تمیز دهیم: امور واقع در مغز انسان و امور واقع در نفس انسان (Mind Facts vs. Brain Facts). ادراکات حسی، مانند احساس بوی بد، ترس، خشم و یا دیدن یک شی و شناخت آن و امثال اینها همگی از امور نفسانی (امور شناختی Mind Facts) هستند. به گفته لاریجانی، از سوی دیگر حوادثی که در مغز اتفاق میافتد مانند شاکلههای عصبی (Neural configurations) و ملکولهای شیمیایی خاص و سلولهای خبررسان و غیره «حوادث مغزی» به شمار میآیند. این دو دسته از امور ربط وثیقی به هم دارند: ترسیدن باعث ترشح آدرنالین در مغز میشود و عکس آن هم تا حدی زیادی درست است.
وی در ادامه گفت: ربط این دو دسته از «امور» یعنی دسته مغزی و نفسانی آنقدر زیاد است که یک اصل موضوعه به صورت پیش فرض از طرف علمای این فن مطرح شده است.
وی ادامه داد: اصل اول امور مغزی در تناظر یک به یک با امور نفسانی قرار دارند و از این نقطه به دو اصل موضوعه متداول دیگر در این دانش میرسیم و اصل دوم تنازل (Reductionism) برای فهم امور نفسانی (Mind Facts) فهم درست پدیدههای مغزی کافی است.
لاریجانی گفت: اصل سوم نیز برای فهم درست پدیدههای مغزی، مدلهای محاسباتی میتواند راهگشا باشد، است.
وی در ادامه به مناقشههای فلسفی اشاره کرد و گفت: هر سه اصل فوق الذکر از لحاظ فلسفی دارای نقاط آسیب پذیر مهمی هستند، مثلاً تناظر یک به یک (اصل 1) صرفا یک توسیع ساده و به عبارتی «ساده لوحانه» از نمونههای شناخته شده است! اما اطلاق آن مهم نیست؛ بلکه تا حدی که درست، کارساز و کلیدی است زیرا به ما یک مسیر دسترسی به پدیدههای نفسانی حداقل پدیدههای سادهتر نفسانی میدهد.
وی گفت: بهترین نمونه آن مسأله «دیدن» (Vision) است که برای عالم در میدان تحقیق همین راهگشا است.
وی ادامه داد: در اصل «تنازل» واقعا قائل به تنازلی بیمعنا صرفاً برای سادگی کار شدهایم، اما از «کفایت» که بگذریم، بسیاری از پدیدههای نفسانی را میتوانیم بهتر بفهمیم.
لاریجانی با بیان اینکه اصل سوم، در واقع مربوط به ماهیت «هوش» و تنازل آن به مدل محاسباتی است گفت: از تنازل که بگذریم، مانند ریاضیات، کارآمدی فراوانی در فهم بهتر پدیدههای نفسانی متداول مانند دیدن، ترس، استرس، حافظه به دست میآوریم. «بهتر» غیر از «کفایت» است، ولی اصحاب علم میدانند که برای «بهتر» چه خون دلها باید خورده شود و اصحاب حکمت میدانند که «کفایت» محال است.
وی به ماهیت بین رشتهای علم شناخت اشاره کرد و گفت: همانطور که در کتب درسی اولیه این علم به تفصیل شرح میدهند، حداقل پنج رشته مهم از علوم در تحقیقات «علم شناخت» دخیل هستند که عبارت از روان شناسی، زبان شناسی، دانش کامپیوتر، فلسفه و علم عصبشناسی است.
به گفته وی اینکه این علوم در تحقیقات امور نفسانی دخیل هستند، مانع از این نیست که «علم شناخت» دارای موضوع واحد (امور نفسانی) و روش واحد (از مسیر امور مغزی، دانش عصب شناسی) باشد.
رئیس پژوهشگاه دانش های بنیادی اظهار داشت: از جهتی میتوان آن را با «علم فقه» که دانشهای متعددی مانند ادبیات عرب، حدیث و درایه و اصول فقه و تاریخ در آن نقش دارند مقایسه کرد. اما علم فقه هم وحدت موضوع دارد و هم وحدت در روش. ملاک وحدت هر علم واحد بودن این دو امر موضوع و روش است.
وی افزود: در گذشته افراد عمدتاً همه علوم را میدانستند و نوعی امکان «میان رشتهای ساده» اتفاق میافتاد. گاهی هم تعجب برانگیز یا ساده لوحانه بود. مثلاً ابن هیثم که در نورشناسی و اپتیک optics متخصص بود و کتاب مناظر و مرایای او یک اثر کلاسیک علمی قرون وسطی است، ریاضیات زمان خود را نیز خوب میدانست و در تلاشی برای اثبات اصل توازی در هندسه اقلیدس سعی کرد از فیزیک (اپتیک) که خوب میدانست بهره بگیرد.
لاریجانی ادامه داد: ساده لوحانه و شگفتانگیز است اما مفهوم «میان رشتهای ساده» را نشان میدهد. سپس علوم همراه با مدرنیته توسعه انفجاری پیدا کردند و لزوم تخصص پیش آمد.
وی گفت: تخصص آنقدر ریز شد که ریاضیدانان دو شاخه حرفهای یکدیگر را نمیفهمیدند (و نمی فهمند) تا چه رسد به علمای حوزههای مختلف؛ از نیمه دوم قرن بیستم میلادی دانشمندان در صدد علاج این نقیصه برآمدند، زیرا پدیدههای حقیقی عالم «چندجانبه» است و پیچیدگی فراوانی دارد و بشر اگر همه توان و امکانات علمی مربوط را هم به کار گیرد باز هم کم میآورد. وی ادامه داد: از اینجا روش «میان رشتهای» رایج شد یعنی یک موضوع علمی مطرح میشود و علمای چند رشته دست به دست هم میدهند تا جنبههای مختلف آن را به کمک هم فهم کنند.
لاریجانی عنوان کرد: در علم شناخت (علوم شناختی) دانش مغز کلیدی است و به خصوص دانش عصبی که از بقیه نقش کلیدیتری دارد، پایه این علم است. «مدل محاسباتی» توانسته است نقبهای مهمی به دنیای تاریک و مجهول پدیدههای ذهنی (نفسانی) و مقارنات آنها در مغز تعبیه کند.
رئیس پژوهشگاه دانش های بنیادی با اشاره به کاربرد علم شناخت (علوم شناختی) گفت: کاربردهای بالفعل این حوزه از دانش چشمگیر است مثلا در درمان عوارض مغزی نظیر نابینایی و پارکینسون و تا حد خوبی این شاخه از علم در کمک به فلج برخی اعضاء یا رفع آن کاربرد داشته است.
وی افزود: البته کاربردهای محتمل آینده آن میتواند غیرمنتظره و شگفتانگیز باشد. این علم میتواند در تعاملات فضای مجازی، هوش مصنوعی (که رشتهای از علم کامپیوتر است)، Deep Learning و Machine Learning و شاید در رفع اختلالهای مغزی و یا ایجاد آنها هم کاربرد داشته باشد.
لاریجانی گفت: دانش شناخت به ما کمک میکند که مدلی ـ اگر چه بسیار سادهتر و نازلتر از ـ سازمان شناختی فرد به نحو مصنوعی بسازیم که در بعضی جهات شاید از مغز انسان تواناییهای بیشتری داشته باشد. همانطور که «بیلِ» بلدوزر از بازوی فرد توانمندتر است، ساختار باز و بسیار پیچیده تر از سیستم هیدرولیک بازوان بلدوزر است.
وی همچنین با نگاهی کوتاه به سابقه این شاخه از دانش در ایران عنوان کرد: «دانش شناخت» در اصطلاح مدرن و امروزی آن کمی بیش از دو دهه در ایران سابقه دارد. اولین اقدام، حدود ۲۲ سال پیش تأسیس پژوهشکده خاص این حوزه در پژوهشگاه دانشهای بنیادی بود و ریاست آن با مرحوم دکتر لوکس از اساتید بنام دانشکده فنی دانشگاه تهران بود.
به گفته وی دکتر لوکس محور کار خود را هوش مصنوعی و بلکه «سیستمهای هوشمند» قرار داد و علاوه بر انجام تحقیقات جالب در این زمینه که برخی از آنها به صورت مقالات علمی در مجلات مربوطه چاپ شده است، روی چند پروژه کاربردی ـ مانند کنترل هوشمند ترافیک (برای شهرداری تهران) و ساخت موتور هوشمند در مصرف سوخت ـ نیز کار کردند و دستاوردهای جالبی داشتند، سیستمهای هوشمند میتوانند مصنوعی باشند یا طبیعی باشند.
وی افزود: پس از اتمام دوره ریاست دکتر لوکس، دکتر شاهین روحانی که فیزیکدان و ریاضیدان بسیار قابلی است، مسوولیت هدایت این مرکز را به عهده گرفت و علاوه بر هوش مصنوعی، ورود به سیستمهای بیولوژیک را نیز آغاز کرد.
لاریجانی ادامه داد: این موضوع ادامه داشت تا اینکه دکتر استکی ـ که پزشک متخصص و دانشمند علوم اعصاب شناختی است ـ برای بیش از یک دهه هدایت پژوهشکده علوم شناختی پژوهشگاه را به عهده گرفت. به نظر من خدمات دکتر استکی آنقدر وسیع و مهم است که باید ایشان را مؤسس این رشته از دانش در کشور دانست.
وی گفت: اولا، ایشان محور و موتور فعالیتها را به حوزه مغز و شناخت عصبی منتقل کرد که این حرکت تحولی بنیادی بود.
لاریجانی ادامه داد: ثانیاً، آزمایشگاههای متعدد و مهمی را تأسیس کرد، مانند آزمایشگاههای جمعآوری و مطالعه روی سیگنالهای مغزی حیوانات و عمدتاً میمونها و آزمایشگاههای تصویربرداریهای مغزی (شامل دستگاه FMRI با قدرت ۳ تسلا که امکان تصویربرداری بسیار دقیق را به ما میدهد).
وی افزود: ثالثاً، نسل اول دانشمندان علم شناخت (علوم شناختی) کشور را با راهاندازی دکترای این رشته در پژوهشگاه تربیت کرد.
رئیس پژوهشگاه دانش های بنیادی گفت: هم اکنون فارغالتحصیلان دکترای این پژوهشکده در دانشگاههای مهم کشور مانند تهران، شیراز، شهید بهشتی مشغول به کار هستند و هستههای تحقیقاتی جالبی را تأسیس کرده اند. به علاوه عمده علمای این فن، بخش خوبی از مقالات علمی خود را در IPM (پژوهشگاه دانشهای بنیادی) تألیف کرده اند.
وی گفت: در اینجا لازم میدانم از فعالیتهای دوست عزیزم دکتر خرازی قدردانی کنم که مرکز مجهزی را در دانشگاه تهران تأسیس کردهاند و دکتر نیلی که از همکاران درازمدت ما در پژوهشگاه بودهاند و مقالات علمی فراوانی با همکاری محققین پژوهشگاه به چاپ رسانده اند، مدیریت مرکز مربوطه را در دانشگاه تهران به عهده دارند و لازم میدانم از حمایتهای وسیع و مستمر معاونت علمی ریاست جمهوری، دکتر ستاری تشکر داشته باشم که بدون تردید در توسعه این علم در پژوهشگاه و در سایر مراکز علمی نقش مؤثر داشتهاند.
وی گفت: پژوهشکده علوم شناختی در پژوهشگاه دانشهای بنیادی هم اکنون زیر نظر دانشمندی جوان و فرهیخته، دکتر قاضیزاده که از امیدهای علمی ایران هستند اداره میشود. ایشان علاوه بر راهاندازی حوزههای جدید تمام آزمایشگاههای موجود را به روز کرده یا در حال به روز کردن هستند و من امیدوارم با گسترشی که این حوزه نوین از علوم در کشور پیدا کرده است، بتوانیم افقهای بسیار تازهای را در زمینه «دانش شناختی» باز کنیم.
لاریجانی ادامه داد: دانشجویانی که مایلند برای دوره دکتری به این رشته وارد شوند، میتوانند از رشتههای مختلف مانند مهندسی برق، ریاضیات، علوم کامپیوتر و یا پزشکی باشند و البته پس از گذراندن دورههای ضروری همزبانی لازم را به دست آورند.
به گفته وی این شاخه از علم برای آنان که قصد جهاد علمی کردهاند، میدانی بسیار پر چالش با کاربری فراوان است.
وی با ارائه مختصری درباره ریشههای تاریخی گفت: فعلاً در سابقه تاریخی میان علمای جهان اسلام صحبت میکنم، فیلسوفان مسلمان عمدتاً به این حوزه یا به مباحثی در این حوزه توجه داشتهاند، شاید بتوان گفت سه میدان یا مبحث مهمترین بوده است.
وی افزود: اول، در حکمت اولی (متافیزیک)، بسیاری از جهات که در مورد خدای سبحان قائل هستند مانند غیر مادی بودن، بسیط بودن، علم و قدرت، همه اینها را برای نفس انسانی اثبات میکنند و این برهان خود نردبانی برای بحث ریشه هستی است.
لاریجانی اظهار داشت: حضرت امام (ره) در پیام به گورباچف، آنجا که ماتریالیسم را به چالش میکشند، استناد به غیرمادی بودن نفس میکنند و اینکه «علم» قابل استناد به سیستم مادی نیست و برهان معروف را مطرح میکنند.
لاریجانی عنوان کرد:تا آنجا که برخی از حکمای الهی مسلمان، در تأویل و تفسیر روایت معروف «مَن عَرف نفسه عرف ربّه» میگویند که اثبات غیرمادی بودن و بساطت و علم حضوری و اراده درباره نفس زمینه توسعه استدلال برای ذات پاک الهی را آماده میسازد.
وی در ادامه با اشاره به فهم «رفتار»های موجودات گفت: خلاصه اینکه حکمای اسلامی قائل به وجود سه سطح یا سه نوع «نفس» در عین همپوشانی با یکدیگر بودهاند که نفس نباتی، نفس حیوانی و نفس انسانی است.
وی افزود: ابن سینا در طبیعیات شفا درباره نفس نباتی بحث میکند؛ مثلا یک دانه گندم که کاشته میشود در مراحل مختلف از خود تصمیم نشان میدهد تشخیص هم، مثلا حس میکند هوا گرم شده و شروع به رشد و ریشه زدن میکند و تا آخر کار.
لاریجانی ادامه داد: از بیرون که نظاره میکنیم این رفتار کاملا هوشمندانه است و به همین ترتیب حیوانات نیز هوشمندانه رفتار میکنند؛ خطر را تشخیص میدهند، نیاز و عمل متناسب را و بدین جهت است که ابن سینا قائل به نمونههای نفس نباتی و حیوانی میشود که اینها نمونههای نفس نباتی و نفس حیوانی هستند، هم تشخیص دارند و هم تصمیم، اما هر دو را «رویّهای» ـ برنامهریزی شده ـ الگوریتمیک میدانند.
رئیس پژوهشگاه ذانش های بنیادی گفت: معتقدیم که نفس انسانی هم تشخیص دارد و هم اراده؛ اما این دو فراتر از رویه هستند. علم انسان به آگاهیهای خود (ذهن فوقالذهن)، در سیستمهای رویّهای وجود ندارد؛ بلکه این صفت مخصوص نفس انسانی است.
وی همچنین گفت: در بحث اراده، ابن سینا آن را به دو نوع اراده طبیعی و اراده نفسانی تقسیم میکند. اراده طبیعی «روتین» است و مخصوص نفوس نباتی و حیوانی است، برنامهریزی شده است، اما اراده انسانی شامل موارد فراتر است که «ضد الگوریتم» است.
وی اضافه کرد: گرایش امروز فلاسفه ذهن (علم النفس فلسفی) گرایش سکولار و قائل به تنازل است و معتقد به اتحاد کامل امور مغزی و نفسانی است و لذا فلاسفه ذهن مفهوم نفس را صرفا تعلیمی ـ pedagogic ـ میدانند.
لاریجانی اظهار داشت: البته این گونه تلقى ماتریالیسم محض است، علم حضوری و اراده، دو گردونهای هستند که ماتریالیسم، توان عبور راحت از آنها را ندارد؛ لذا علت توجه به این حوزه (ذهن فوقالذهن و اراده انسانی) در میان حکمای اسلامی روشن میشود و باید امثال فارابی، شیخ الرئیس، خواجه نصیر را از پیشگامان علوم شناختی در تاریخ علمی ایران و جهان اسلام دانست و جا دارد که در مراکز علمی جدید مخصوص «دانش شناخت» روی این دو محور تمرکز کافی شود.
لاریجانی با تأملی ساده بر فعل ارادی (Action) افعال ارادی انسان گفت: محل ظهور تمام کمالات (و رذائل) انسانی است و حقیقتا شعار «انسان به عمل خود است» که از فحوای برخی روایات و نصوص قرآنی استنباط میشود، شعاری معنادار و پرمغز است.
به گفته وی فعل ارادی، ادای «هسته درونی» و ظهور خارجی (توسط اعضاء بدن) است. البته افعال ذهنی (Mental Acts) خود موضوعی جالب و مستقل است. در هسته درونی فعل، اجزاء مُقوّم مهمی حضور دارند. وی اضافه کرد: البته باید توجه شود که فعل در بستر وضعیت حقیقی(situation) زاییده میشود و هر اقدام، خود سبب عبور از وضعیتی به وضعیت دیگر می شود.
لاریجانی گفت: باتوجه به جایگاه فعل در وضعیت این اجزاء عبارت از تصور عامل از وضعیت (که میتواند با وضعیت حقیقی کاملا متفاوت باشد)؛ مقاصد عالی، واسطه و دانیِ عامل؛ نقشه اقدام که عامل معتقد است هادی به مقاصد است و بهکارگیری امکانات و اقدام اول است.
وی گفت: رسانه با همه اینها کار دارد، تعامل دارد، تأثیر میگذارد و تاثیر میپذیرد.
لاریجانی با ذکر نمونه ای تصویر عامل از وضعیت که هدف، اغوای عمده بهمنسازیهای اطلاع نما است. «دسترسی آزاد به اطلاعات» صرفاً یک فریب است. حقیقت، بیپناه گذاشتن فکر افراد در مقابل تهاجم اغوائی است.
وی با اشاره به نمونه دیگری گفت: مقاصد عالی و میانی و عملی است که در مقابل لذات شهوانی، پولپرستی و اعجاب در قبال سیطره و تسلیم میگوید: زندگی همین است، با این همه لذات؛ نقد را فدای نسیه نکن. تنازل حقیقی، تنازل نفس انسانی به نفس حیوانی است که قابل «کوک» کردن میشود.
وی گفت: اقدام دکتر تیرانداز، مدیر عامل خبرگزاری فارس در برگزاری این کنفرانس، قدمی درست در جهتی درست است و انشاءالله دستاوردهای مهمی در جهاد رسانه خواهد داشت.
لاریجانی افزود: بشر امروز با سه چالش جدید در عصر دیکتاتوری دیجیتال روبرو است، چالش دانستن، چالش فهمیدن و چالش بصیرت. اینها سه مقوله کاملاً جدا و البته به هم مربوط هستند.
وی گفت: فرعونهای زمان برای دسترسی به دانستن، از اغوا و تحریم و ترور بهره میگیرند. برای فهمیدن، ابرهای غلیظ اطلاع نماها را به صورت حجابهای تودرتو درآوردهاند که از یکی که سر بلند میکنی گرفتار حجاب بعدی میشوی و بصیرت را با «روشنفکری» توخالی که نشخوار هزاربار جویده مدرنیته است به عنوان فکر نو مطرح میکند، تعویض میکند.
لاریجانی اضافه کرد: شهادت سردار گرانقدر حاج قاسم سلیمانی سبب شد که عشق به مجاهدت در راه اقامه دین، در دل بسیاری به خصوص جوانان روشن شود و امروزه در مقابل آنان که عزم جهاد کردهاند میدانهای متنوعی نظیر میدان نظامی، صنایع دفاعی، علمی، فرهنگی، تولید اقتصادی و و البته رسانهای وجود دارد.
وی در پایان گفت: بدانیم که «شهادت» جایزه است، جایزه آنان که در میدان جهاد برنده میشوند.
انتهای پیام/