خبرگزاری فارس ـ گروه فرهنگ: بعد از شیوع ویروس کرونا در کشور، ستاد ملی مبارزه با این ویروس، تجمعات مختلف را برای جلوگیری از انتشار هرچه بیشتر آن لغو کرد. هیأت‌های مذهبی و سپس اماکن متبرکه و مساجد نیز به پیروی از این تصمیم، ابتدا محدویت‌هایی را برای حضور افراد در این اماکن پیش‌بینی کردند، اما نهایتاً درهای همه مراکز و اماکن متبرکه به روی زائران و ارادت‌ورزان بسته شد.
اولین محدودیت حرم‌ها برای مقابله با کرونا در دهه اول اسفندماه
آستان قدس رضوی، حرم شاهچراغ (ع) و حرم عبدالعظیم حسنی (ع) در دهه اول اسفندماه و از نخستین روزهای شیوع ویروس کرونا در راستای پیشگیری از شیوع این ویروس، محدودیت‌هایی برای حضور زائران در نظر گرفتند؛ از جمله آن که در آستان قدس رضوی از خدام حضرت رضا (ع) که در شهرستان‌ها سکونت دارند، خواسته شد تا اطلاع ثانوی از حضور در خدمت خودداری کنند، محلول‌های ضدعفونی دست در سالن‌های مهمان‌سرای حرم مطهر رضوی نصب شد و در اختیار زائران قرار گرفت، مکانهای دارای بار آلودگی بالا نظیر درب‌ها، سنگفرش‌ها، سطوح رواق‌های متبرکه، سرویسهای بهداشتی و ... با استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده در چند نوبت طی شبانه روز ضدعفونی شد و ....
هیأت‌ها پیشگام در تعطیلی جلسات و تجمع‌ها
هیأت‌های مذهبی را می‌توان اولین تجمعات دانست که در لبیک به توصیه‌های پزشکی و ستاد ملی مبارزه با کرونا پیشگام در لغو جلسات بودند. به طوری که بعد از اعلام شیوع این ویروس در کشور، در اولین مناسبت یعنی سالروز شهادت امام‌هادی (ع) در روز ۸ اسفندماه، بسیاری از جلسات در پیش از این روز، لغو شد و به سمت برگزاری جلسات مجازی حرکت کرد. برخی از معدود هیأت‌هایی نیز که برگزاری جلسات را ادامه دادند، نهایتاً در ایام ولادت امام جواد (ع) به این روند پیوستند و جلسات به فضای مجازی رفت.
اعمال اولین محدودیت‌ها در مساجد کشور
مرکز رسیدگی به امور مساجد تهران، ۱۰ اسفندماه طی اولین بیانیه کرونایی خود در خصوص فعالیت مساجد در آن زمان، با توجه به شیوع ویروس کرونا اعلام داشت: تنها مساجد برخوردار از امکانات بهداشتی، نماز جماعت برگزار خواهند کرد. این بیانیه و تصمیم در استان‌های دیگر کشور نیز به گونه‌های دیگر با نظر امامان جمعه اجرایی شد.
تعطیلی حرم‌ها در روزهای پایانی اسفندماه
این محدودیت‌ها ادامه داشت تا ۲۳ اسفندماه تولیت حرم مطهر حضرت احمد بن موسی شاهچراغ (ع) طی نامه‌ای به وزیر بهداشت، خبر تعطیلی این حرم مطهر را طبق مصوبه ستاد ملی مبارزه با کرونا، مبنی بر تعطیلی اماکن عمومی در جهت پرهیز از شیوع و گسترس این بیماری تا اطلاع ثانوی اعلام کرد. در نهایت در روز ۲۷ اسفندماه طی بیانیه‌ای مشترک، تولیت آستان حرم امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س) و حرم عبدالعظیم حسنی (ع) نیز از تعطیلی این حرم‌ها خبر دادند.
لغو نماز جماعت در مساجد تهران
نهایتاً در روز ۲۸ اسفندماه مرکز رسیدگی به امور مساجد تهران در خصوص جلوگیری از شیوع گسترده ویروس کرونا بیانیه‌ای جدید صادر و تاکید کرد: کلیه اجتماعات اعم از نماز جماعت و مراسمات در مساجد تهران تا اطلاع ثانوی تعطیل است. این تصمیم به سرعت در سایر استان‌های کشور نیز گسترش یافت؛ به طوری که نماز جماعت در مساجد لغو شد. نماز جمعه استان‌های نیز با نظر شورای سیاستگذاری ائمه جمعه تعطیل شده بود.
روند تعطیلی حرم‌های اهل بیت (ع)، مساجد و جلسات مذهبی تا ابتدای ماه رمضان در کشور ادامه داشت. در این مدت هیأت‌های مذهبی جلسات متعددی را در مناسبت‌های ماه رجب و شعبان که هرسال بسیار پرشور و پرجمعیت برگزار می‌کردند، در قالب حسینیه‌های مجازی برگزار کردند و رسانه ملی نیز با پخش ۳۰ شب مناجات شعبانیه برای رونق حال معنوی در میان مردم تلاش کرد، اما خلا برگزاری جلسات و حضور در مجالس مذهبی، مساجد و زیارت حرم‌های اهل بیت (ع) همچنان وجود داشت و در نزدیکی‌های ماه رمضان نیز به اوج خود رسید. دلیل این مهم نیز آن بود که با تصمیم دولت و ستاد ملی مبارزه با کرونا از اردیبهشت‌ماه به مرور تمام مراکز و کسب‌وکارهای مختلف با رعایت پروتکل‌هایی مجدداً فعالیت خود را آغاز کردند، اما مراکز دینی همچنان باید تعطیل می‌ماند.
ایجاد پویش مردمی بازگشایی جلسات مذهبی
در روز ۲ اردیبهشت‌ماه، حجت‌الاسلام اسماعیل رمضانی، سخنران مذهبی با انتشار فیلمی در فضای مجازی از ایجاد پویش مردمی بازگشایی هیئات خبر داد و در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس گفت: پویش بازگشایی هیأت در راستای مطالبات مردم ایجاد شده است؛ زیرا حرم‌های اهل بیت (ع)، مساجد و هیأت‌ها مکانهای معنوی برای رفع نیازهای روحی مردم هستند که این نیاز در دوران ماه رمضان بیش از پیش محسوس است.
این پویش ۸ راهکار برای برگزاری جلسات نیز پیشنهاد کرد:
۱ـ ثبت‌نام از افراد متقاضی حضور در جلسات به اندازه ظرفیت مجلس با رعایت فاصله اجتماعی
۲ـ ضدعفونی محل برگزاری
۳ـ ایجاد تهویه مناسب در محل برگزاری
۴ـ ممانعت از حضور کودکان و افراد دارای علائم بیماری
۵ـ توزیع ماسک و دستکش در ورودی جلسه
۶ـ کوتاه کردن زمان جلسه تا حدامکان
۷ـ مشخص کردن محل نشستن مهمانان در جلسه از قبل با رعایت فاصله اجتماعی
۸ـ حذف پذیرایی
آغاز جلسات مناجات‌خوانی مسجد ارک
ماه رمضان از روز ۶ اردیبهشت‌ماه آغاز شد و رسانه‌ملی برای جبران خلا برگزاری جلسات مذهبی، برنامه گسترده‌ای با حضور مداحان سرشناس در شب‌های این ماه برای مناجات‌خوانی پیش‌بینی کرد و هیأت‌ها و مساجد نیز با برگزاری جلسات مجازی مشغول مناجات‌خوانی شدند، اما منصور ارضی مداح اهل بیت (ع) با رعایت نکات بهداشتی مطرح شده از سوی مسئولین پزشکی برای تجمعات، از شب اول ماه رمضان مراسم مناجات‌خوانی مسجد ارک را همچون سال‌های گذشته آغاز کرد.
روند برگزاری این جلسه ادامه داشت، اما به این دلیل که تنها جلسه در سطح تهران بود، روز به روز برجمعیت آن افزوده شد و حضور جمعیت بسیار در این مجلس، مسئولین امر را در روز ۷ ماه رمضان به سمت تعطیلی آن برد. هرچند یکی از فعالان رسانه‌ای نزدیک به دولت از دستور مستقیم رئیس‌جمهور به وزیر کشور برای تعطیلی این مجلس خبر داده بود.
افزایش صدای مطالبه مردمی برای بازگشایی مراکز دینی
تعطیلی جلسات مناجات‌خوانی مسجد ارک بازهم صدای مطالبه مردمی برای بازگشایی جلسات مذهبی و حرم‌های اهل بیت (ع) را بلندتر کرد؛ تا جایی که مسئولین و نهادهای مختلف در این زمینه اظهار نظر کردند و در این راستا سازمان تبلیغات اسلامی نیز اعلام داشت که برای این بازگشایی در راستای مطالبه مردم، دست به کار شده است. مخاطبان خبرگزاری فارس نیز سوژه‌ای با عنوان لزوم بازگشایی مساجد با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در «فارس من»، سامانه تعاملی این رسانه ثبت کردند و خود نیز پیشنهادهایی برای بازگشایی مساجد ارائه کردند. در این بسته پیشنهادی آمده است:
با توجه به اینکه مساجد و اماکن مقدس از حرمت ویژه‌ای بین عموم مسلمین برخوردارند، بایسته است که ان شاءالله پس از اتمام بحران شدید کرونا و اعلام وضعیت سفید مثلاً بعد از ۳۱ فروردین یا ۳۱ اردیبهشت ۹۹ از جمله اماکنی باشد که زودتر از سایر اماکن تجمعی مورد بازگشایی قرار بگیرد. چرا که نماز جماعت خود می‌تواند سبب گشایش و برکت در امور مسلمین و رفع سریع‌تر بلا از جامعه و عالم باشد.
مطالبه مردمی در سامانه «فارس من»
از طرفی چون این اماکن، دارای ازدحام جمعیت است و جهت جلوگیری از شیوع مجدد کرونا و همچنین جلوگیری از هرگونه سو‌ءاستفاده برخی افراد و کاستن انتقاد پیشنهاد می‌دهم تا ستاد ملی مبارزه با کرونا یا وزارت بهداشت با هماهنگی و توجیه سازمان‌های مربوط فرهنگی همچون سازمان تبلیغات اسلامی، پروتکل بهداشتی جهت بازگشایی امن مساجد تدوین شود. اینجانب برخی بندهای پیشنهادی برای این پروتکل را به شرح ذیل اعلام می‌نمایم:
۱ـ به سازمان‌های تبلیغات اسلامی استانی اعلام شود که پس از اعلام وضعیت توسط ستاد و دستور به زمان بازگشایی، حداقل یک یا ۳ ماه، تنها مجازند یک پنجم یا حتی کمتر یا حتی یک تعداد محدود مثلاً ۲ یا ۳ قابل بحث است مساجد را در هر شهر بازگشایی کنند. در واقع سازمان تبلیغات اسلامی هر شهر، ۲ یا ۳ مسجد مهم در هر شهر مثل مسجد جامع و مساجد بزرگ که دارای فضای بزرگی هستند را برای این موضوع تا ظرف یک تا ۳ ماه مشخص کند. برخی عکس این موضوع را اعتقاد دارند. یعنی بر این باورند که اتفاقاً هرچه تعداد مساجد بیشتر باز باشد، کمتر باعث تجمع افراد در مساجد می‌شود. چرا که دیگر افراد از جاهای مختلف به یکسری مساجد محدود نمی‌روند. با این حال، نظر بر این است که بازگشایی مساجد و برپایی نماز جماعت که از ستون‌های نظام اسلامی است، تنها برای این است که برکت در جامعه از بین نرود و همچنین، با رجوع به بند ۱۲ همین متن می‌توان از تجمع افراد جلوگیری کرد.
۲ـ حداقل یک هفته پیش از اجرایی شدن این موضوع، مساجد مشخص شده از سوی سازمان تبلیغات، دو یا سه بار توسط نیروهای داوطلب به طور کامل تمام سطوح و دیوارهای درون و بیرون و ... ضدعفونی شوند با نظارت کامل بر این موضوع توسط هیأت امنا یا سازمان تبلیغات اسلامی آن شهر. توجه شود که این کار خود سبب تجمع نشود.
۳ـ برگزاری نمازهای جماعت هم در دو یا حتی یک وقت می‌تواند انجام شود. نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشاء یا حتی یکی از این دو وقت مثل نماز ظهر و عصر که تجمع افراد نمازگزار نسبت به شب کمتر است.
۴ـ به مساجد مشخص شده، دستگاههای تب سنج و ژل‌های ضدعفونی کننده داده شود و قبل از ورود افراد نمازگزار به مساجد حتماً تست تب‌سنجی صورت گیرد. برای اینکار می‌توان از نیروهای بسیج آن مسجد استفاده کرد تا این کار ساماندهی منظمی داشته باشد. البته می‌توان به افراد نمازگزار تذکر داد که قبل از ورود با ژل، دستهای خود را ضدعفونی کنند. هرچند که ممکن است برخی یادشان برود پس ژل ضدعفونی کننده می‌تواند ضروری باشد. البته می‌توان دستگاههای حاوی مواد ضدعفونی که در بیمارستان‌ها موجود است در ورودی برادران و خواهران این مساجد نصب کرد.
۵ـ در داخل مساجد، فاصله بین نمازگزارها به طور عرضی و طولی حداقل ۱.۵ متر شود از لحاظ شرعی نیز این فاصله مشکلی ندارد. برای این کار حتماً هیات امنای مساجد با همکاری نیروی بسیج مسجد به طور جدی پیگیر باشند و سجاده‌های نماز پیش از حضور نمازگزاران در مساجد پهن شود.
۶ـ اطلاع داده شود که نمازگزاران به هیچ وجه مهر و تسبیح و سجاده با خود به همراه نیاورند و از مهرها و تسبیح ضدعفونی شده داخل مسجد استفاده کنند. در صورتی که افراد با خود مهر و تسبیح به همراه دارند پیش از ورود به مساجد توسط نیروهای خارج مسجد، ضدعفونی شوند. البته برخی دوستان، عکس این قضیه را پیشنهاد می‌دهند. بدین صورت که اتفاقاً مهرها و تسبیح و سجاده‌ها، کتابهای قرآن و ادعیه درون مساجد جمع‌آوری شود و نمازگزاران با خود مهر و تسبیح بیاورند که البته باید قبل از ورود ضدعفونی شود! انتخاب این موضوع با خردجمعی مسئولین مربوط.
۷ـ همچنین اطلاع داده شود و تأکید شدید شود که افرادی که حتی آثار جزئی سرماخوردگی دارند به هیچ وجه برای اقامه نماز جماعت به مسجد نیایند.
۸ـ افراد نمازگزار حتماً با ماسک وارد مسجد شوند. نماز با ماسک مشکل شرعی ندارد. در صورتی که ماسک ندارند، در ورودی‌ها ماسک توزیع شود. همچنین، حتماً تذکر داده شود که نمازگزاران برای ورود به مساجد، جوراب بپوشند.
۹ـ سرویسهای بهداشتی مساجد، تماماً بسته شود و افراد نمازگزار در منازل خود وضو گرفته و به مساجد بیایند. یکی از مکانهای محتمل و مستعد شیوع بیماری، سرویسهای بهداشتی است.
۱۰ـ پیشنهادهای فرعی اطلاع داده شود که حتی‌الامکان، نماز جماعت بدون تشریفات تعقیبات، مستحبات و قرائت قرآن برگزار شود تا زمان برگزاری نماز جماعت به حداقل زمان لازم همان ۱۵ دقیقه اعلامی از سوی ستاد ملی مبارزه با کرونا در تجمعات برسد. شاید این موضوع با واکنش منفی خیلی از مخاطبین فارس من همراه شود. قبول دارم لیکن درنظر داشته باشید که نماز واجب به صورت جماعت نسبت به مستحبات جماعتی مورد اولویت است.
۱۱ـ در راستای پیشنهاد ۱۰، میکروفون تنها دست یک نفر باشد مکبر نماز جماعت و بلافاصله بعد از اتمام نماز اول، آیه شریفه «ان الله و ملائکته» قرائت شود و پس از آن، بلافاصله امام جماعت، اقامه نماز دوم را گفته و نماز دوم را شروع به خواندن کند.
۱۲ـ پیشنهادهای فرعی علاوه بر افرادی که برای کنترل تب سنجی تعیین شده، افراد دیگری از نیروهای بسیج جهت کنترل ورود و خروج تعیین شود. برای هر مسجد متناسب با ظرفیت و گنجایشی که دارد یک سوم تعداد نمازگزارهای قبلی اجازه ورود به مسجد داده شود. البته اگر بند ۵ رعایت شود، شاید این موضوع خود به خود حل شود.
گروه فرهنگ خبرگزاری فارس نیز تلاش کرد این مطالبه مردمی را در گفت‌وگو با کارشناسان حوزه مسائل دینی و فرهنگی پیگیری کند و با توجه به ضرورت بهره‌برداری معنوی مردم از این مجالس برای کسب بهره‌های روحی در آستانه فرارسیدن شب‌های قدر، پیشنهادها و راهکارهایی برای بازگشایی جلسات مذهبی و حرم‌های اهل بیت (ع) ارائه دهد.
بازگشایی مساجد را از مساجد بزرگ آغاز کنید
حجت الاسلام حمید احمدی، مدیر آموزش معاونت فرهنگی بعثه مقام معظم رهبری با اشاره به صحبت‌های رئیس جمهور درباره بازگشایی مساجد و اماکن مذهبی در مناطق سفید اظهار داشت: مساجد فقط برای برگزاری نماز جماعت نیست؛ بلکه در این ایام به ویژه شب‌های قدر مردم به دعا و نیایش هم نیاز دارند و باید با تهیه پروتکل‌های بهداشتی، اماکن مذهبی را برای ایجاد آرامش روانی بر روی مردم باز کرد.
وی با بیان اینکه مردم مذهبی و افرادی که در اجتماعات دینی حضور می‌یابند، بیشتر از سایر افراد نکات بهداشتی را رعایت می‌کنند، به ارائه راهکارهایی برای بازگشایی اماکن مذهبی پرداخت و گفت: برای بازگشایی اماکن مذهبی در ایام کرونا علاوه بر تجهیز این اماکن برای تأمین امنیت و سلامت مردم، باید افراد را ملزم به استفاده از ماسک و دستکش کرد.
احمدی با اشاره به لزوم اعمال محدودیت در اماکن مذهبی برای حفظ سلامت مردم افزود: افراد مسن یا آن‌هایی که بیماری زمینه‌ای دارند و حتی افراد مشکوک به بیماری نیز نباید در این اجتماعات حاضر شوند، چرا که علاوه بر سلامت خود، سلامت سایر افراد را نیز به خطر می‌اندازند.
باز نشدن مساجد بزرگ با رعایت پروتکل‌های بهداشتی توجیهی ندارد
وی استفاده از مهر و سجاده شخصی و همچنین آوردن کتاب ادعیه و قرآن در هیأت‌ها، مساجد، بقاع متبرکه و حرم‌ها را از دیگر راهکارهای حفظ سلامت مردم برای حضور در اجتماعات مذهبی همزمان با ماه مبارک رمضان عنوان کرد و گفت: می‌توان از بازگشایی برخی اماکن که امکانات لازم را نداشته و برای تهیه وسایل بهداشتی مشکل دارند یا حتی مساجد کوچک صرف نظر کرد؛ چرا که رعایت فاصله اجتماعی هم در آنجا نمی‌تواند لحاظ شود؛ اما مساجد بزرگ با امکانات لازم که فاصله اجتماعی در آنجا رعایت می‌شود را می‌توان با آموزش مردم و رعایت نکات بهداشتی به روی مردم باز کرد.
رئیس کمیته فرهنگی ستاد اربعین با بیان اینکه ستاد مبارزه با کرونا باید با در نظر گرفتن تمام جوانب و تهیه پروتکل بهداشتی نسبت به بازگشایی مساجد بزرگ و اماکن مذهبی تدبیر کند، گفت: توجیه و آموزش مردم در مبارزه با کرونا نقش مهمی دارد. تعطیلی صِرف اماکن مذهبی کار درستی نیست و آن‌طور که به نظر می‌رسد، کرونا فعلا مهار نخواهد شد. بنابراین نمی‌توان این اماکن را برای همیشه بست، چرا که این اقدام مشکلاتی جبران‌ناپذیر در پی دارد.
تشکیل کمیسیون تخصصی ذیل ستاد مبارزه با کرونا برای بازگشایی حرم‌ها و مجالس
حجت‌الاسلام علی سرلک کارشناس مذهبی نیز در این باره اظهار داشت: جامعه دینی از ابتدای شیوع ویروس کرونا با مسئولین دولتی و پزشکی، کمال همراهی و همکاری را داشته و پیش‌قدم بوده است و در راه مبارزه با این بیماری نیز حسن نیت خود را نشان داده است.
وی افزود: نباید بازگشایی فضاهایی مانند مترو، بازار، پارک و ... را با مجالس دینی قیاس کرد؛ زیرا آنان ماهیت دینی ندارد و اگر خدایی نکرده بر اثر برگزاری جلسات، بیماری رشدی داشته باشد، به پای دین گذاشته خواهد شد، اما بعد از ۳ ماه از شیوع این بیماری با اینکه داروی آن کشف نشده است، اما تجربه‌هایی برای مقابله و پیشگیری حاصل شده است که با اجرای آن می‌توان نتیجه گرفت.
سرلک با بیان اینکه پیشنهاد روشن من برگزاری جلساتی با حضور کارشناسان پزشکی، فرهنگی و مدیریتی برای ارائه دستورالعملی جهت بازگشایی این مجالس است، گفت: ستاد ملی مبارزه با کرونا مسئولیت‌های بسیاری در حوره‌های مختلف دارد که شاید واقعا امکان پرداخت به موضوع بازگشایی اماکن دینی به صورت تخصصی را نداشته باشد، بنابراین می‌توان کمیسیون تخصصی در این زمینه با حضور کارشناسان تعیین شود و آنان پیشنهاد ارائه کنند تا این شائبه بی‌توجهی مسئولین این ستاد به خواست معنوی مردم نیز برطرف شود.
حسینیه‌های بزرگ، جلسات عمومی و حسینیه‌های کوچک، جلسات خصوصی برگزار کنند
علی‌اکبر مداحی، رئیس هیأت رزمندگان اسلام نیز در این باره اظهار داشت: از ابتدای شیوع این ویروس معتقد بودیم که هیأت‌ها، مساجد و حرم‌های اهل بیت (ع) که فضای بزرگی دارند، می‌توانند مردم با فاصله بنشینند و استفاده کنند. برای رعایت نکات بهداشتی نیز مردم می‌توانند ماسک و دستکش داشته باشند و فضای مسجد و حسینیه نیز ضدعفونی شود. مشکل شاید در حسینیه‌های کوچک است که می‌توان تدبیر کرد جلسه برگزار نکنند و یا با جمعیت‌های کمتر و به صورت خصوصی جلسه برگزار کنند.
وی افزود: در حرم اهل بیت (ع) با این صحن‌های بزرگ می‌توانند تعداد مناسب و تعیین شده راه بدهند و مردم با فاصله بنشینند و حتی در مکان‌هایی که تجمع رخ می‌دهد، صندلی تعبیه شود تا این فاصله رعایت شود.
مداحی گفت: مراسم شب‌های قدر در مصلی تهران هر ساله به‌صورت فشرده برگزار می‌شود. شاید نتوان چنین مراسم‌هایی را برگزار کرد اما با توزیع جمعیت می‌توان مدیریت کرد. البته در این ایام مردم به گونه‌ای هراس دارند و هر فردی در مجالس شرکت نخواهند کرد.
رئیس هیأت رزمندگان اسلام تصریح کرد: البته هیچ مسجد و هیأتی حق ندارد بدون نظر شورای امنیت کشور و نظام جلسات خود را برگزار کند و اگر اعتقاد داریم تصمیمات آن‌ها اشتباه است و یا کم لطفی صورت گرفته است باید مطالبه‌گری کنیم، نه آن‌که خلاف قانون عمل کنیم.
حد شرعی صفوف نماز جماعت، فاصله اجتماعی را محقق می‌کند
حجت‌الاسلام ذاکر، معاون فرهنگی اجتماعی مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز در این باره اظهار داشت: از ابتدای شیوع ویروس کرونا با تلاش‌های صورت گرفته از سوی رسانه‌ها می‌توان گفت مردم آگاهی بسیار بالایی در زمینه مقابله و پیشگیری از این بیماری کسب کرده‌اند. با بهره‌گیری از این آگاهی می‌توان ائمه جماعات، خدام و هیأت امنای مساجد را آموزش داد تا براساس پروتکل‌ها و قوانینی اقدام به بازگشایی مساجد داشته باشیم.
وی افزود: شرع اسلام برای تشکیل صفوف نماز جماعت، نکاتی را مطرح کرده است که رعایت آن، فاصله اجتماعی مدنظر مسئولین را تامین می‌کند. میان هر نمازگزار براساس شرع می‌توان یک متر و میان دو صف نیز به اندازه یک گام فاصله باشد.
ذاکر با ارائه پیشنهادها و راهکارهایی برای برگزاری نماز جماعت در مساجد گفت: ممانعت از حضور افراد مسن به دلیل آسیب‌پذیری بیشتر این قشر، جلوگیری از تجمعات غیرضرور در مسجد، کوتاه کردن برنامه‌های جانبی مسجد و اتصال آن‌ها به نماز جماعت، انتقال جمعیت در برنامه‌های شب‌های قدر به فضای خارج از شبستان مسجد و همراه داشتن مهر شخصی و ... از راهکارهایی است که می‌توان اجرایی کرد.
معاون فرهنگی اجتماعی مرکز رسیدگی به امور مساجد تصریح کرد: یکی از دغدغه‌های مسئولین، جمعیت حاضر در نمازهای جماعت است که باید گفت در ایام ماه رمضان در دو نوبت صبح و ظهر باتوجه به شرایط و حضور افراد در محل کار، جمعیت قابل ملاحظه‌ای در مساجد تهران حضور پیدا نمی‌کند و جمعیت حاضر را می‌توان مدیریت کرد. در زمان نماز مغرب و عشاء با تجربه سال‌های قبل، شاهد جمعیت بسیاری خواهیم بود که این مهم را نیز می‌توان با اجرای این راهکارها مدیریت کرد.
وی افزود: در خصوص برنامه شب‌های قدر و یا جشن میلاد امام حسن (ع) نیز می‌توان از فضای اطراف مسجد مانند بوستان، کوچه و خیابان برای اسکان جمعیت کمک گرفت و جمعیت کمتری را در شبستان به دلیل مسقف بودن جای داد.
صحن‌های غیرمسقف حرمین برای استفاده عموم باز شود
حجت‌الاسلام سیدعباس موسوی مطلق، استاد حوزه علمیه و سخنران مذهبی نیز در این خصوص اظهار داشت: ضدعفونی مجالس مذهبی در مساجد و هیأت‌ها از قبل نیز مرسوم بوده است. در گذشته در فضای حسینیه و مساجد اسفند دود می‌شد که در شرایط کنونی می‌توان این کار را با جدیت بیشتری انجام داد و از قبل نیز فضای مسجد و حسینیه را با مواد لازم ضدعفونی کرد.
وی افزود: مسئولین باید بدانند که برگزاری این جلسات در ارتقای حال معنوی و روحی افراد تاثیرگذار است و برای تامین این امنیت نیز آنان، مشابه تأمین معیشت وظیفه دارند.
موسوی مطلق تصریح کرد: برگزاری جلسات مسجد ارک در این شب‌های ماه رمضان یک تجربه بسیار عالی بود که برای حضور افراد، تونل ضدعفونی ایجاد کرده بودند و با استفاده از جوانان به عنوان انتظامات، مردم را جانمایی می‌کردند تا با رعایت فاصله اجتماعی بنشیند.
این استاد اخلاق گفت: در خصوص حرم‌های اهل بیت (ع) نیز می‌توان استفاده از صحن‌های غیرمسقف در حرمین را برای عموم با رعایت فاصله اجتماعی فراهم کرد تا مردم لااقل با حضور در این صحن‌ها نه از پشت درهای بسته ابراز ارادت کنند. در خصوص صحن‌های مسقف نیز می‌توانند با اجباری کردن ماسک و دستکش و همچنین ورود نوبتی افراد، شرایط زیارت را فراهم کنند تا افراد زیارت داشته و سپس به سرعت خارج شوند.
نماز جمعه با ۵ نفر برگزار و خطبه‌ها پخش زنده شود
حجت‌الاسلام حبیب‌رضا ارزانی، رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور اظهار داشت: برگزاری نماز جماعت و جمعه در ایام شیوع ویروس کرونا نیز مقدور است. نماز جماعت مساجد با رعایت نکاتی مانند ضدعفونی مسجد، همراه داشتن مهر شخصی و رعایت حدود شرعی برای تشکیل صفوف امکان‌پذیر است.
وی ادامه داد: برنامه‌های فرهنگی مساجد مانند سخنرانی، قرائت و تفسیر قرآن نیز می‌تواند به فضای مجازی منتقل شود و صرفا برای بازگشایی مساجد به منطقه سفید اکتفا نکرد و در سایر نقاظ کشور نیز این امکان را مهیا کرد.
ارزانی تصریح کرد: نماز جمعه نیز تنها یک عمل عبادی نیست؛ بلکه رویدادی سیاسی و اجتماعی است که شنیدن سخنان ائمه جمعه در طول هفته برای بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها و مسائل استان اثرگذار است. برای نماز جمعه مطرح شده است که با حداقل ۵ نفر می‌توان آن را برگزار کرد. بنابراین نماز با حضور ائمه جمعه هر استان و شرکت حداقل ۵ نفر با رعایت نکات بهداشتی برگزار شود و خطابه‌های آن به صورت زنده از شبکه‌های استانی پخش شود تا مردم هر استان و نهادهای زیرمجموعه بتوانند استفاده کنند. این سخنان می‌توانند برای مردم راهگشا و اثرگذار باشد.
نماز جماعت و جلسات مذهبی با جمعیت محدود برگزار شود
سعید حدادیان، مداح اهل بیت (ع) با بیان اینکه در ماه رمضان که ماه محافل انس با قرآن و اهل بیت (ع) و ذکر دعا و مناجات است، باید پیشتاز باشیم و براساس پروتکل‌های وزارت بهداشت برنامه‌ها را برگزار کنیم، گفت: برخی از مسئولین وزارت بهداشت مانند آقای حریرچی جزو افرادی است که در صف اول نماز دانشگاه تهران حاضر بود، سجده شکرش اشک داشته و تا صدای «صلی الله علیک یا اباعبدالله» را می‌شنید هم اشک می‌ریخت. بنابراین قصد جسارت و توهین به مسئولین را نداریم؛ زیرا آن‌ها نیز بزرگ‌شده مکتب سیدالشهدا (ع) هستند و شاید براساس اخبار و اطلاعاتی این تصمیمات را در خصوص حرم‌ها و مجالس می‌گیرند، اما به آن‌ها تذکر می‌دهم از جایگاه وعظ و نصیحت خودم تذکر می‌دهم که زیبا نیست آخر ماه رمضان اعلام کنید به حمدالله موفق شدیم ۳ هزار مسجد تهران را در شب‌های احیا تعطیل کنیم!
این مداح اهل بیت (ع) افزود: برگزار نشدن مجالس به خصوص در شب‌های قدر و مانند جلسه دانشگاه تهران لطمه روحی برای جوانان است. این مسئولان اعلام می‌کنند پروتکل ارائه کنید، خودتان ارائه کنید و کمک دهید تا این مشکل برطرف شود.
وی افزود: من نمی‌خواهم بار ناشدنی روی دوش مسؤلان بگذارم. اگر نشد و مقدور نیست لااقل تلاش کنید تا در آن زمان میان خود و خدا و امام زمان (عج) بری‌الذمه باشید؛ زیرا اگر راهی وجود داشته باشد و با استفاده از علم و تجهیزات و قدرت جوانان بتوان این مشکل را برطرف کرد و نکنیم، خطاست.
حدادیان گفت: من بنا ندارم تعیین تکلیف کنم؛ بلکه مکلف هستیم تا حضرت آقا امر کنند و ما عمل کنیم، اما درد را دارم بیان می‌کنم. می‌توان جلسات و نماز جماعت‌ها را با جمعیت‌های کمتری برگزار کرد و سریع سراغ تعطیلی نرویم.
انجام تست دما و اکسیژن در مدخل ورودی حرم‌ها و مساجد
همچنین حجت‌الاسلام عبدالعلی گواهی، تولیت آستان امامزاده صالح (ع) با بیان اینکه رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی یکی از نکات مهم در بازگشایی مراکز دینی و مذهبی است، افزود: باید فضا را برای روان‌سازی و ایجاد فاصله اجتماعی در مراکز مذهبی مهیا و با قرار دادن تونل‌های ضدعفونی و تهیه و توزیع ماسک و دستکش بین مردم حاضر در جلسات و اماکن مذهبی، موقعیتی برای استفاده از این محافل ایجاد کرد.
گواهی، سنجش دمای بدن افراد برای تشرف به اماکن مذهبی را از دیگر راهکارهای جلوگیری از شیوع کرونا در اماکن مذهبی در صورت بازگشایی آن‌ها عنوان کرد و گفت: در ماه مبارک رمضان، ماه میهمانی خدا هستیم و شب‌های قدر را در پیش داریم که هر ساله جمعی از مردم ولایت‌مدار کشور با حضور در اماکن مذهبی، مساجد و هیأت‌ها، قرآن بر سر گرفته و با خدا راز و نیاز می‌کنند. امسال با وجود تعطیلی هیأت‌ها و مراکز مذهبی، همچنان مردم در انتظار بازگشایی این اماکن هستند و انتظار دارند مسؤولان که اجازه بازگشایی مشاغل را داده‌اند و بسیاری از مراکز خرید هم با وجود تجمع و عدم رعایت فاصله اجتماعی باز شده است، فکری هم برای بازگشایی محافل و اماکن مذهبی کنند تا افراد با حضور در این اماکن به آرامش بیشتری برسند.
تولیت آستان امامزاده صالح (ع) از آمادگی خادمان این آستان برای پذیرایی از زائران در ایام ماه مبارک رمضان خبر داد و افزود: مردم ولی‌نعمت اماکن مذهبی هستند. ما نیز مشتاق هستیم هر چه سریع‌تر درهای حرم امامزاده صالح (ع) به روی زائران باز شود و به آن‌ها خدمت کنیم. در صورت بازگشایی آستان، علاوه بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی و التزام به داشتن ماسک و دستکش برای زائران، سعی می‌کنیمفاصله اجتماعی را رعایت کرده و از حضور افراد مشکوک به بیماری جلوگیری کنیم. همچنین به منظور حفظ سلامت زائران از نزدیک شدن به ضریح هم جلوگیری به عمل خواهد آمد.
ایجاد تونل ضدعفونی و چیدمان خاص برای برگزاری مجالس
جواد حیدری، شاعر، مداح اهل بیت (ع) و مدیرعامل مؤسسه فرهنگی هنری قدیم الاحسان نیز در این باره اظهار داشت: برای برگزاری جلسات مناجات‌خوانی در مسجد ارک، تونل ضدعفونی نصب شد و هرشب پیش از برگزاری جلسه نیز فضا کاملا ضدعونی می‌شد. روی یک فرش ۶ متری تنها ۴ نفر در جلسه می‌نشستند و بیشتر جمعیت را در بیرون از مسجد و فضای باز مستقر می‌کردیم.
وی افزود: انتقال جمعیت از فضای مسقف مسجد و حسینیه به فضای باز بهترین راهکار است که در کنار رعایت فاصله اجتماعی می‌تواند فضا را برای برگزاری جلسات فراهم کند.
چیدمان هرمی نمازگزاران در مسجد
حجت‌الاسلام ابوالقاسم علیزاده، امام جماعت مسجد حضرت ولیعصر (عج) شهرک شهید محلاتی نیز اظهار داشت: متدینین و مذهبی‌ها برای حفظ جان و سلامتی مردم کشور و حتی سایر نقاط جهان دغدغه‌مند و حساس هستند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد، هیچ منافاتی میان برگزاری جلسات دینی و رعایت اصول بهداشتی برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا وجود ندارد؛ بنابراین نباید به سرعت سراغ پاک کردن صورت مسئله و لغو و تعطیلی جلسات رفت.
وی افزود: همان قوانین شرع برای تشکیل صفوف نماز جماعت، فاصله اجتماعی را تأمین می‌کند، اما با این وجود پیشنهاد دارم که صفوف نماز با رعایت نکات شرعی همچون یک هرم تشکیل شود. براین اساس پشت سر امام جماعت، در صف اول تنها دو نفر در سمت راست و چپ امام به فاصله یک متر از هم بایستند. پشت سر این افراد نیز هر کدام دو نفر بارعایت این نکته بایستند و این روند تا انتهای مساجد ادامه داشته باشد. البته این دستورالعملی برای مساجد بزرگ و با جمعیت زیاد است که البته در ماه رمضان و با این فضای روانی ایجاد شده شاید جمعیت چندانی هم در نمازها حضور پیدا نکنند که با رعایت همان حد شرعی یک متر فاصله میان نمازگزاران، می‌توان فاصله اجتماعی را رعایت و نماز را برگزار کرد.
علیزاده گفت: متدینین حاضر در مسجد را می‌توان مکلف کرد با رعایت یک تعهدنامه دینی اگر علائم بیماری دارند در مساجد حاضر نشوند، حتما ماسک و دستکش همراه داشته باشند و ابتدای ورودی مسجد نیز با دستگاه تب سنج و از همه بهتر اکسیژن‌سنج، وضعیت سلامتی افراد بررسی شود و مانع حضور فردی با کوچک‌ترین علامت شویم.
امام جماعت مسجد حضرت ولیعصر (عج) شهرک شهید محلاتی تهران افزود: پروتکل ۱۰ بندی را به عنوان تعهدنامه نمازگزاران طراحی کرده‌ایم که در زمان بازگشایی مسجد نصب خواهد شد تا افراد حاضر با رعایت آن‌ها، شامل عدم حضور در صورت برخوداری از علائم بیماری، رعایت نکات بهداشتی، همراه داشتن مهر شخصی، وضو گرفتن در منزل، همراه داشتن ماسک و ... در فضای مسجد حضور پیدا کنند.
وی در خصوص بازگشایی حرم‌های اهل بیت (ع) نیز تصریح کرد: حرم‌های اهل بیت (ع) دارای دوگونه صحن مسقف و باز است که صحن‌های باز را می‌توانند برای عموم باز کنند و با افزایش درهای ورودی مردم در این ایام و همچنین بررسی دمای بدن و اکسیژن خون مردم در ورودی‌ها و همچنین اجباری کردن ماسک و دستکش شرایط را برای حضور و زیارت فراهم کنند.
الگوی هیأت العاشور بصره برای جلسات مذهبی کشور
حجت الاسلام علیرضا ربانی‌منش، معاون راهبردی جامعه ایمانی مشعر در این باره اظهار داشت: افراد هیأت العاشور بصره در زمان عزاداری‌ها چیدمانی دارند که هر فرد یک متر با نفر کناری و جلویی خود دارای فاصله است تا بتوانند سینه‌زنی راحت‌تری داشته باشند. این الگو برای چیدمان جلسات هیأت‌ها و مساجد در زمان برگزاری مراسم‌های شب‌های قدر و مناسبت‌های دیگر، می‌تواند اجرایی شود.
وی افزود: در ورودی هیأت‌ها نیز می‌توان دو خیمه ایجاد کرد؛ یکی برای سلامت و دیگری برای خدمت که در خیمه سلامت می‌توان مایع ضدعفونی‌کننده، ماسک و ... به مردم ارائه کرد تا در زمان حضور استفاده کنند و در خیمه خدمت نیز می‌توان برای رزمایش همدلی جذب منابع داشت.
ربانی‌منش افزود: برای رعایت فاصله‌گذاری در زمان نشستن مردم نیز می‌توان با قرار دادن رحل و ... فضای نشیمن مردم را نشان داد و بار جمعیت حاضر را نیز به فضای باز بیرونی هیأت سوق داد. جلسات مذهبی را می‌توان کوتاه برگزار کرد و مناجات‌ها را نیز به سمت دعا و مناجات‌های توصیه شده برای رفع بلا مانند مناجات هفتم صحیفه سجادیه سوق داد.
معاون راهبردی جامعه ایمانی مشعر گفت: این روزها اماکن متعددی در کشور بعد از تعطیلی بر اثر شیوع کرونا مجدداً فعالیت خود را آغاز کردند که البته فاصله اجتماعی و نکات بهداشتی در آن‌ها رعایت نمی‌شود؛ به طور مثال بازار رضا در جنب حرم امام رئوف (ع) باز است، اما حرم تعطیل است که در این بازار هیچ فاصله‌گذاری رعایت نمی‌شود. قطعا باید بدانیم باز شدن حرم‌ها و مساجد و رعایت فاصله اجتماعی و نکات بهداشتی در آن‌ها، آموزش و الگویی برای سایر مکان‌ها خواهد بود.
۱۴ پیشنهاد برای بازگشایی مساجد
میثم لطیفی، رئیس دانشکده معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) نیز در این باره اظهار داشت: مساجد همواره در میدان‌های خطر، سنگر اسلام و مردم بوده‌اند و این سنگر نباید خالی بماند. چون همانطور که بیمارستان‌ها خط مقدم مبارزه با ویروس کرونا هستند، مساجد نیز خط مقدم روحیه بخشی، کمک رسانی، آموزش، حفظ سرمایه اجتماعی و تقویت ارتباط معنوی اهالی محل هستند.
وی با بیان اینکه مساجد قرارگاه هماهنگی مسئولان و ساختارهای شهر با اهالی محل هستند، گفت: در این زمینه مسئول قرارگاه، امام جماعت یا فردی منصوب از طرف ایشان است و اعضای قرارگاه شامل هیأت امنای مسجد، مسئولین و صاحبنظران فرهنگی، اقتصادی، پزشکی، روانشناسی، جامعه‌شناسی، رسانه‌ای، مدیریتی و خیرین محل هستند که به تشخیص هیأت امنای مسجد و تایید امام جماعت در این قرارگاه عضو می‌شوند.
لطیفی گفت: راهبرد اصلی بر فعال بودن و عدم تعطیلی مساجد باید استوار باشد. به این معنا که همانگونه که اقامه نماز هیچ وقت تعطیل‌بردار نیست و تنها تکلیف مکلف سهل‌تر می‌شود (از ایستاده به تکیه داده و نشسته و درازکشیده و حتی به اشاره)، مساجد نیز نباید اقامه جماعت را تعطیل کنند؛ بلکه تکلیف سهل‌تر و در برخی موارد متفاوت می‌شود. بنابراین می‌توان مساجد را فعال و باز نگه داشت؛ ولی نماز جماعت را کوتاه‌تر کرد و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، تبلیغی، اقتصادی، توجیهی و تربیتی را پررنگ‌تر کرد. در مسجد شاید حدود ۱۷ دقیقه نماز خوانده شود، اما ۲۳ ساعت و ۴۳ دقیقه می‌توان فعالیت‌های دیگر داشت که می‌توانست با فعال بودن مسجد به صورت قانونی در ایام شیوع کرونا این برنامه‌ها را اجرایی کرد.
وی با ارائه پیشنهادهایی برای دایر بودن مساجد گفت: کسانی که بیماری کرونا دارند، مشکوک به این بیماری هستند و یا طی ۱۴ روز گذشته در معرض این بیماری بوده‌اند (به سبب بیماری اطرافیان یا حضور در مراکز پرخطر) شرعاً خود را موظف بدانند که به مسجد تشریف نیاورند. در گام دوم، مؤمنین نمازگزار، هنگام خروج از منزل به سمت مسجد حتماً وضو داشته باشند و از ضدعفونی کننده‌ها استفاده کنند.
لطیفی ادامه داد: مؤمنین نمازگزار، هنگام خروج از منزل به سمت مسجد، مهر و جانماز، قرآن و یا مفاتیح شخصی را در کیسه پاکیزه و یا ضدعفونی شده قرارداده و همراه داشته باشند. خادمین محترم مساجد به سبب امکان انتقال ویروس از طریق کفش‌ها، تمهیداتی همچون جاکفشی مناسب خارج از محوطه شبستان مسجد، کیسه‌های یکبار مصرف، قفسه کفش‌های ضدعفونی شده را تهیه کنند.
رئیس دانشکده معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) گفت: خادمین محترم با همکاری بسیج مسجد، در کنار درهای ورودی، امکانات ضدعفونی کننده و دستکش یکبار مصرف و ماسک را برای افراد نیازمند در دسترس قرار دهند. همچنین در وضوخانه‌های مسجد، مایع دستشویی و امکانات ضدعفونی کننده را همچون گذشته و با دقت بیشتری تأمین کنند.
وی ادامه داد: خادمین محترم مساجد با همکاری اهالی محل، نسبت به ضدعفونی کردن محوطه داخل مسجد، قبل و بعد از برگزاری هر وعده نماز، اقدام فرمایند. دود کردن اسفند در محوطه مسجد و موارد مشابه نیز توصیه می‌شود. مؤمنین نمازگزار در داخل مسجد از مهر و جانماز شخصی استفاده کنند و از دست دادن و روبوسی با سایر مؤمنین تا رفع این بلیه منحوس، خودداری فرمایند. همچنین مهرهای مسجد را می‌توان با مواد ضدعفونی کننده یا گرما دادن ضدعفونی کرد.
لطیفی با بیان اینکه هنگام برگزاری نماز، نمازگزاران در صفوف حداکثر فاصله را با یکدیگر حفظ کنند؛ البته تا جایی که اتصال نماز از بین نرود، تصریح کرد: ضمن حفظ کیفیت، مراسم‌های مساجد از حیث تعداد و مدت زمان، محدود شوند.
رئیس دانشکده معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) گفت: در پذیرایی مسجد ضمن پرهیز از استفاده از ظروف مشترک، از جوشانده‌های طبیعی و ضد بیماری مثل آویشن و بابونه و امثالهم استفاده شود که به صورت شیرین شده (با شیرینی اندک) ارائه شود و قند توزیع نشود (به سبب احتمال برخورد با دست آلوده). جوشانده‌ها در لیوان کاغذی یکبار مصرف عرضه شود.
وی با اشاره به اینکه برای جمع‌آوری نذورات از سامانه‌های الکترونیکی استفاده شود و یا صندوق‌هایی خارج از محوطه داخلی مسجد به این منظور تعبیه شود، تصریح کرد: ائمه محترم جماعت مساجد با همکاری ظرفیت‌های محله، شهر و روستا نسبت به برگزاری برنامه‌های کوتاه پس از نماز اقدام کنند. این برنامه‌ها علاوه بر برنامه‌های نیایشی و قرائت قرآن و ختم، شامل برنامه‌های آموزشی، تبیینی، تقویت سرمایه اجتماعی و تشویق مردم به امداد و کمک‌رسانی باشد.
لطیفی افزود: نیروهای داوطلب و بسیجی محل می‌توانند شبکه‌های مجازی در مقیاس محلی را فعال کنند و برنامه‌های مسجد را به صورت زنده برای اهالی محل منتشر کنند تا ضمن استفاده معنوی برای معذورین، اطلاع‌رسانی‌ها از کانون مسجد، به روز و مستقیم باشند.
رئیس دانشکده معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) نیروهای داوطلب و بسیجی محله با محوریت مسجد، نسبت به جمع‌آوری اطلاعات محلی، امکانات محله و شهر و برنامه‌ریزی برای باز توزیع آن بین افراد نیازمند در محله اقدام کنند. همچنین این نیروها با همکاری نهادهای مسئول می‌توانند نسبت به ضدعفونی محل و توزیع امکانات در محل اقدام کنند.
فضای مسقف حرمین صرفا برای زیارت باز شود
حجت‌الاسلام سیدعلیرضا فروغی، طلبه سطح دو حوزه علمیه نیز در این باره اظهار داشت: مشکل و مانع اصلی و فعلی، حضور و تجمع در اماکن زیارتی است. بنابراین می‌توان درهای زیارتگاه‌ها فقط برای زیارت باز شود و تجمعی هم نباشد. به این صورت که مردم از بدو ورود به مکان زیارتی (مثلا حرم) به وسیله راه‌های مشخص شده به سمت ضریح راهنمایی شوند و بعد از سلام و عرض ادب، از مکان مقدس خارج شوند.
وی افزود: با این روش یقینا اقامه نماز، خواندن زیارت‌نامه و .... امکان وقوع ندارد، اما زیارت حضوری و نزدیک هم تعطیل نشده است.
بر اساس این گزارش، پیشنهادها و راهکارهای ارائه شده نشان می‌دهد که مسئولین دولتی و ستاد ملی مبارزه با کرونا علاوه بر مساجد مناطق سفید کشور که به دلیل رفع مشکلات باز می‌شوند، می‌توانند برای حرم‌های اهل بیت (ع)، مساجد و هیأت‌های مذهبی در سایر نقاط کشور نیز چاره‌اندیشی کنند که پیشنهادهای این گزارش دست آن‌ها را برای این امر بیش از پیش باز خواهد کرد.
انتهای پیام/
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
