زندگی جالب برجسته‌ترین بازرگان دوره قاجار که همسایه امیر نجف شد

خبرگزاری فارس ـ گروه تاریخ: عصر قاجار آغاز تحولات سیاسی و اجتماعی اروپا است. دو شکست پیاپی (۱۸۱۳ و ۱۸۲۸) از روسیه و شکست از انگلیس (۱۲۳۵ شمسی) منجر به جدا شدن ایالت‌های قفقاز و آسیای میانه و افغانستان از ایران شد. این حوادث، اندک اندک چشم دولتمردان و برخی نخبگان را باز کرد و آنان پس از سه قرن عقب‌ماندگی خود، به ویژه در زمینه‌های نظامی پزشکی و آموزشی پی بردند.

حاج محمدحسن اصفهانی ، یکی از تجار برجسته ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم بود که دامنه فعالیت‌اش را در زمینه کریستال، فیروزه، الماس، پنبه، چای، قند و شکر، صابون، تریاک، شال و پشم و ... از اصفهان به تهران، مسکو، پاریس و لندن گسترش داد.

وی برجسته‌ترین بازرگان قرن ۱۹ ایران و اولین سرمایه‌گذار صنعتی در ایران است که معروف به کمپانی و ملقب امین‌الضرب حوالی ۱۲۵۱ هجری قمری (مطابق ۱۲۱۴ شمسی ـ  ۱۸۳۵ میلادی) در شهر اصفهان به دنیا آمد.

پدرش آقا محمدحسین و مادرش بی‌بی ماه خانم در اصل از مردم خوی بودند. محمدحسن خواندن و نوشتن فارسی و خوشنویسی قرآن را در مکتب خانه آموخت. او پس از فوت پدر برای کسب و کار به تهران آمد و مشغول تجارت شد.

مهاجرت به تهران و گام گذاشتن در عرصه‌های گوناگون اقتصادی، نقش موثری در توسعه فعالیت امین‌الضرب داشت. محمدحسن در ایام جوانی برای شروع کار مستقل، تنهایی به تهران آمد. دارایی او شامل عبا، چرتکه، ترازو، یک الاغ و صد ریال پول نقد بود.

در باره سال‌های اولیه کار حاج محمدحسن در تهران، اطلاعات مختلف و متناقضی از دستفروشی تا صرافی نقل کرده‌اند. بنا به روایتی، او در بازار، برای خرید طلا و سکه‌های خارجی از بازرگانان سفارش می‌گرفت و کلاهای سفارش شده را از مغازه‌ها می‌خرید و آنها را با سودی بیشتر به مشتریان می‌فروخت. در عین حال از فروش هیچ کالایی روی گردان نبود. مشتریان او تجار، صرافان و اعیان بودند. آشنایی و نسبت او با صرافان اصفهانی مقیم تهران در فعالیت تجاری‌اش نقش مهمی داشت.

سرنوشت محمدحسن هنگامی دگرگون شد که با بازرگانی به نام پنایوتّی (panayottii) که نماینده یک شرکت یونانی در تهران بود، مشغول به کار شد.

نشسته از راست: محمدحسن امین‌الضرب اصفهانی، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمدحسین محلاتی (برادر حاج سیاح)

بر اساس برخی اسناد محمدحسن فوت و فن بازرگانی داخلی و خارجی را از پانایوتّی آموخت. چون درستکار و مردمدار بود، در اندک زمانی اعتماد همگان را جلب کرد و کارش رونق یافت.

کم کم قبول برات بزرگان و رجال او را به شهرت رساند و با درباریان و شخص شاه ارتباط پیدا کرد. حاج محمدحسن با کمک علی اصغرخان امین السلطان کارهای دولتی را نیز به فعالیت‌های اقتصادی و تجاری خود افزود. کار اداره ضراب‌خانه و حقوق انحصاری آن و در نتیجه لقب «امین‌الضرب» به او داده شد.

از خدمات و تأسیساتی که امین‌الضرب به وجود آورد، می‌توان به این موارد اشاره کرد: ۱. ایجاد خط راه آهن بین محمودآباد و آمل در سال ۱۳۰۸ قمری ۲. احداث کارخانه برق ۳. احداث کارخانه بلورسازی در سال ۱۳۰۵ قمری. ۴. تأسیس کارخانه چینی‌سازی در تهران ۵. ایجاد کارخانه ابریشم تابی و ابریشم بافی ۶. بنای کاروانسرای حسن آباد میان راه تهران ـ  قم ۷. ساخت راه افجه به تهران ۸. پیشنهاد تأسیس بانک در ۱۲۹۶ قمری ۹. اقدام مهم دیگر او پیشنهاد احداث اولین کارخانه ذوب آهن ایران در ۱۳۰۴ قمری بود که امتیاز آن را از شاه گرفت، اما موفق به اجرای آن نشد، نام برد.

امین‌الضرب به جز زمینه‌های اقتصادی و تجاری در امور عمومی و عام‌المنفعه نیز دخیل و فعال بود. به طور مثال چون گروهی از رجال دانشور عصر مظفری «انجمن معارف» را برای توسعه مدارس و گسترش فرهنگ جدید تشکیل دادند، عضویت آن را پذیرفت.

خدمت دیگر او که نیک‌نامی برایش به ارمغان آورد، خرید مقادیر بسیار گندم در قحطی سال ۱۲۸۸ قمری از مازندران و حمل آن به تهران بود که موجب نجات مردم از مرگ حتمی شد.

دولتمردان عصر ناصری برای افزایش درآمد خود به اعطای امتیازاتی به کشورهای بزرگی که در ایران به رقابت تجاری و سیاسی با یکدیگر مشغول بودند، دست زدند که مضر به منافع کشور بود و امکان سوء استفاده این کشورها را از وضع موجود بیشتر می‌کرد، اما به سبب مخالفت و اعتراض عمومی و فتوای میرزای شیرازی، دو امتیاز تجاری که به انگلستان داده شده بود، یعنی امتیاز بهره‌برداری از معادن به رویتر و امتیاز انحصاری خرید و فروش تنباکو به ماژور تالبوت لغو شد.

گرچه در مرحله نهایی تحریم استعمال تنباکو از سوی علما باعث لغو قرارداد شد، اما نقش تجار، از آن جمله امین‌الضرب را نیز در این جریان نمی‌توان اندک دانست. او به عنوان یکی از تجار متنفذ کشور که با شاه و امین السلطان نیز روابطی نزدیک داشت، رابط میان جامعه بازرگانان از سویی و دربار و دولت از سوی دیگر بود.

سیدجمال‌الدین اسدآبادی در دو سفر خود به ایران در خانه امین‌الضرب اقامت گزید و او را شیفته و مرید خویش کرد. امین‌الضرب از کمک مالی به سیدجمال هنگام اقامت او در روسیه و حتی پس از آنکه به خواری از ایران رانده شد، کوتاهی نکرد.

دوستی او با سیدجمال‌الدین و حمایتش از او ناشی از این باور بود که اسدآبادی مردی به راستی روحانی و مرشدی مذهبی است که هدفی جز پیشبرد اسلام ندارد. هر دو در اعتقاد به ضرورت اصلاحات در جوامع اسلامی به ویژه در ایران هم نظر بودند. در دید امین‌الضرب سیدجمال‌الدین اسدآبادی رهبر مؤثری برای انجام این گونه اصلاحات در جهان اسلام بود.

از مظاهر اعتقادات عمیق مذهبی امین‌الضرب و اشتیاقش به افزایش سطح آموزش عمومی، اقدام او به تکثیر بحارالانوار در ۲۲ جلد به هزینه شخصی و توزیع رایگان آن بود.

وی به احداث بناها و نهادهای عام‌المنفعه و ساختن حجره برای طلاب در اماکن مذهبی نیز علاقه‌ای مخصوص داشت. سرانجام امین‌الضرب در ۸ شعبان ۱۳۱۶ قمری (مطابق اول دی ماه ۱۲۷۷ و دسامبر ۱۸۹۸میلادی) درگذشت و جنازه‌اش را به نجف برده و در جنب گلدسته ایوان حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) به خاک سپردند.

امین‌الضرب به هر ایرانی آموخت می‌توان در سخت‌ترین شرایط استبدادی، با وجود نظام ایلی و فقدان هرگونه مناسبات درست حقوقی و امکانات اولیه مثل جاده، بندر، دانشگاه و... می‌شود کارهای بزرگ کرد. امین‌الضرب یادآور انسانی مسئول و فعال در عصر ناامیدی‌هاست که در تعیین سرنوشت منفعل نیست.

این در حالی است که آخر زندگی او با برخی تلخکامی‌ها مقارن بود. بخش بزرگی از دارایی او مصادره و خود نیز زندانی شد. با وجود اینکه دارایی او را گرفتند، هنگامی که مشکل افزایش قیمت نان و احتکار گندم در تهران بحرانی شد از وی برای حل مشکلات کمک خواستند و او را به ریاست مجلس انتظام نرخ مصوب کردند، زیرا از ملاکین و محتکرین رشوه نمی‌پذیرفت.

منابع:

پژوهشکده مطالعات تاریخ معاصر
کتاب سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران

انتهای پیام/