آیین‌های یلدایی در محدودیت کرونایی/ از «فال سوزن» همدانی‌ها تا «شب‌چره» و «شام محبت»

خبرگزاری فارس - همدان: شب یلدا یا همان شب چله ما ایرانی‌‌ها مانند سایر روزها و شب‌های خاطره‌انگیز دیگر دارای آداب و رسوم  جذابی است‌ که همدان نیز ماند سایر نقاط کشور آداب خاص خود را دارد.

درست است کرونا، میهمان ناخوانده این روزها، بساط خود را پهن کرده و مانع از دورهمی‌های یلدایی شده است اما برخی از آداب و رسوم این شب بلند سال، بدون دورهمی‌ها هم پابرجاست.

نیم‌نگاهی به آداب و رسوم همدانی‌ها در شب چله

همدانی‌ها به شب «یلدا»، «شب چله» می‌گویند، شبی خاطره‌انگیز که با «شبچره» همراه است، یعنی خوراکی‌هایی که بعد از شام و کنار خانواده در این شب مصرف می‌شود، شبچره همدانی‌ها شامل کشمش، شبرانی، هندوانه، تخمه خریزه، انار، گردو، کدو، لبو، میوه و ... که روی کرسی خودنمایی می‌کند، در همدان چند ماه قبل از فرارسیدن زمستان، کدبانوی خانه در فکر شب چله است و خود را برای تهیه خوراکی‌ها و شبچره آماده می‌کند.

در بعضی از خانواده‌ها رسم است شب چله بیشتر در خانه بزرگ خانواده جمع می‌شوند، البته هر کس مقداری شبچره و میوه و سایر مایحتاج شب چله را با خود می‌آورد.

یکی از خوراکی‌‌هایی که بزرگترها از ابتدای پاییز آن را برای شب یلدا نگه می‌دارند، انار و به است که از قدیم گفته‌اند «سیب سردی، انار نامردی، به به دستم بده اگر مردی» انار را یا دان می‌کنند یا بیشتر نصف کرده و در ظرف می‌چینند.

بچه‌ها که می‌دانند شب چله مهمان می‌آید با هم می‌خوانند: امشب شب چله است، خاله جان سر پله است/ و نام هر کس را که دوست دارند بیاید می‌گویند.

آیین کرسی‌گذاری

هوای سرد همدان آن قدر سخت بود که برای کرسی‌گذاری و گرم کردن خانه هم آیین خاصی برگزار می‌شد، شب اول کرسی‌گذاران همه خانه‌ها پلو تهیه و تناول می‌کردند؛ روی کرسی‌ها ظرفی پر از مویز یا شانی جا خوش می‌کرد تا بهانه‌ای باشد برای جمع شدن دوستان و آشنایان و «مبارک باد» این آیین.

 در همدان قدیم زمستان به «چله بزرگه» و «چله کوچکه» تقسیم می‌شد چون مردم معتقد بودند چله بزرگه ۴۰ روز است و از اول دی شروع می‌شود و چله کوچیکه ۲۰ روز است که از یازدهم تا آخر بهمن ادامه دارد.

 چهار روز از آخر چله بزرگه و چهار روز اول چله کوچکه را هم «چار چار» می گفتند، در چله کوچیکه هوا به قدری سرد و طاقت‌فرسا می‌شد که اغلب حوض‌ها از شدت یخبندان می‌ترکید.

«شام محبت»، شام ویژه شب یلدا

شام ویژه شب یلدا یا همان شب چله همدان «شام محبت» نام داشت، اگر بین دو خانواده اختلافی پیش می‌آمد و یا صلح رحم قطع می‌شد بزرگ فامیل آن دو خانواده‌  را به خانه خود دعوت می‌کرد و با این شام بین آنها صلح و سازش برقرار می‌کرد.

این شام فقط ویژه آن دسته از افرادی بود که با هم کدورت داشتند و سایر فامیل خانواده با گذشت پاسی از شب به خانه بزرگ خانواده می‌آمدند و آیین شب یلدا را آغاز می‌شد.

یکی از رسوم کهن همدان در این شب متل گفتن، قصه گویی، شاهنامه‌خوانی و سخنوری است، بعد از آیین قصه‌گویی و شاهنامه خوانی، سخنوری و مشاعره، نوبت به بازی‌های سرگرم‌کننده می‌رسید که  زیباترین بازی مخصوص این شب، بازی شیرین «مهره‌ریزان» بود.

«مهره‌ریزان»

شب چله فال گرفتن و مهره انداختن نیز رواج دارد به شکلی که یک نفر یک کوزه کوچک به نام قوزوله می‌آورد و به همه می‌گوید می‌خواهم مهره بریزم، هر کس هر چه دارد مثل دکمه، مهره، سنجاق که خودش آن را بشناسد در کوزه می‌ریزد بعد در کوزه را آهسته می‌بندند و زیر ناودان رو به قبله آویزان می‌کنند.

این کوزه یک شبانه‌روز می‌ماند تا شب چله که همه جمع شدند کوزه را آورده به دست دختر نابالغی می‌دهند و او را عروس می‌کنند، دویاق که یک پارچه گلی رنگی است به سر او می‌اندازند او هم کوزه را در بغل گرفته دانه دانه مهره‌ها را که در کوزه هست بیرون می‌آورد ولی نشان نمی‌دهد تا شعر خوانده شود.

 گاه شعری از حافظ و گاه شعری محلی می‌خوانند و آن وقت عروس مهره را نشان می‌دهد مهره مال هر کس بود شعر هم مربوط به او می‌شود، گاه هر یک از حاضران یک شعر می خواند تا مهره‌ها تمام شود، این فال بین همدانی‌ها طرفداران پر و پاقرصی دارد.

فال سوزن 

یکی دیگر از رسوم قدیمی‌ها در شب یلدا فال سوزن است به طوری که یک تکه پارچه تازه و آب ندیده می‌آورند یک نفر زن مسن و با کمال که شعر از حفظ دارد، شعری می‌خواند و دختر بچه کوچک و معصومی روی همان پارچه سوزن می‌زند.

حاضران مجلس در دل نیت می‌کنند. خواندن هر شعر که تمام شده در هر محلی که دختر سوزن زده (البته دیگران محل سوزن زدن‌ها را نبایند ببینند) مخصوص یک شعر است و هر کسی هر نیتی دارد یکی از آنها را که مخصوص یک شعری است انتخاب و شعر را جواب نیت خود می‌داند.

فرستادن شب چله‌ای عروس

یکی دیگر از رسوم شب چله فرستادن شب چله‌ای است که برای عروس عقد کرده می‌فرستند به این ترتیب که دختری را که عقد کرده‌اند و هنوز به خانه بخت نبرده‌اند، خانواده شوهر وظیفه دارد برایش شب چله‌ای بفرستند.

برای عروس آجیل شور به اضافه مرغ و ماهی و یک قواره پارچه ارسال می‌شود، اینها را درون سینی می‌گذارند و اگر زیاد باشد داخل خوانچه قرار می‌دهند و با شیرینی به خانه عروس می‌فرستند.

عروس هم در عوض چیزی مانند پارچه پیراهنی یا پارچه لباسی یا جوراب برای داماد می‌فرستد همراه با یک جعبه شیرینی شب چله می‌گویند، می‌خندند و شبچره می‌خورند و تا نصف شب می‌نشینند که از فردا دیگر روزها بلند خواهد شد، داستان حسین کرد شبستری می‌گویند و سمک عیار را می‌خوانند و تفریح و شبچره را به اوج می‌رسانند.

شرایط کرونایی در دور همی شب یلدا اثر گذاشته اما این طور نیست که رسم ‌و رسومات تعطیل شود بلکه محدود می‌شود، در شب یلدای امسال خانواده‌ها میوه و شبچره را در برنامه دارند اما هر خانواده در خانه خود این جشن زمستانی را می‌گیرد و دور هم جمع نمی‌شوند تا کرونا از بین برود.

امسال با شیوع کرونا مردم که نوروز و رمضان و تابستان و پاییز کرونایی را تجربه کردند، باید برای حفظ سلامتی خود و خانواده‌هایشان یلدای خانوادگی و به دور از جمع شدن را تجربه کنند به امید اینکه به زودی به شرایط عادی قبل برگردیم.

انتهای پیام/۸۹۰۰۳/خ