خبرگزاری فارس ـ گروه تاریخ: سلسله قاجار نام دودمانی است که از حدود سال ۱۱۷۵ تا ۱۳۰۴ خورشیدی به مدت حدود ۱۳۰ سال بر ایران فرمان راندند. بنیانگذار این سلسله آقامحمدخان قاجار است. هر چند انقراض خاندان قاجار در تقویم ۱۳۰۴ خورشیدی است، اما نقطه آغاز جدی سقوط قاجار به کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ برمی‌گردد که رضاخان میرپنج و سیدضیاء طباطبایی با کمک انگلستان انجام دادند.
بعد از حمله مغول در سال ۶۱۴ هجری قمری و سقوط دولت خوارزمشاهیان، عنصر جدیدی در حیات اجتماعی ایران به نام ایالات به وجود آمد که تأثیر زیادی در حیات سیاسی و اجتماعی ایران داشت و جنبه‌های مثبت و منفی زیادی مانند هر پدیده‌ای دیگر داشت.
ایالات قزلباش از هفت ایل به نام‌های شاملو، روملو، استاجلو، تکه‌لو، افشار، قاجار و ذوالقدر تشکیل می‌شدند که در به قدرت رساندن صفویه نقش اصلی را بر عهده داشتند.
شاه عباس صفوی ایل قاجار را در گرگان سکونت داد و آنها در دوران پادشاهی صفویه، مامور حفظ سرحدات ایران در گرگان‌دشت شدند و به تعهدات خود نیز عمل کردند.
ایل قاجار برای سکونت در گرگان‌دشت، کنار رود گرگان و اترک را برگزیدند. عده‌ای از قبایل قاجار حوزه علیای رود گرگان و عده‌ای دیگر در حوزه سفلای آن ساکن شدند. بالای رود به «یخاری باش» یا «دولّو» و پایین رود به «اشاقه باش» یا «قریونلو» معروف شدند.
قریونلو در صفویه قدرت بیشتری یافتند و پادشاهان صفویه با آگاهی از اختلاف داخلی قاجار بر طبل اختلاف می‌کوبیدند تا قاجار علیه حکومت مرکزی شورش نکند.
دسته اشاقه باش در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی تقریباً مقام اول را نسبت به ایالات شمالی ایران در دستگاه صفویه احراز کرد و برخی از بزرگان اشاقه باش دارای مقام و منصب در دستگاه حکمرانی حوزه گرگان‌دشت شدند. این امر، کینه سران یخاری باش را برانگیخت و موجب کشمکش خونین میان این دو دسته شد. این دشمنی‌ها تنها در زمان کسب قدرت حکومت مرکزی محو شد و بعد‌ها سران یخاری باش که داعیه سلطنت داشتند توسط آقا محمد خان قلع و قمع شدند.
پس از شکست حقارت‌بار شاه سلطان حسین صفوی از سپاه محدود محمود افغان و سقوط پایتخت در سال ۱۱۳۵ هجری قمری، ایران محل تاخت و تاز قوای عثمانی از غرب و روسیه تزاری از شمال غربی و سواحل دریای خزر شد.
در آذربایجان، شاه طهماسب دوم فرزند شاه سلطان حسین و در خراسان ملک محمود سیستانی و افغان‌های ابدالی حکومت داشتند. طهماسب دوم برای احیای سلطنت صفویه از فتحعلی‌خان قاجار و سران دسته اشاقه باش یاری طلبید و فتحعلی‌خان با یاری طهماسب دوم به مقام سپهسالاری لشکر شاه رسید. اما از بخت بد او نادرشاهی در لشکر نادرشاه افشار بود که در هنر رزمیدن بی‌نظیر بود و مجالی به فتحعلی‌خان نداد و رییس ایل قاجار، قبل از تصرف مشهد به دست یکی از مخالفانش که مهدی خان یخاری باش بود به قتل رسید. نادرشاه پس از برکناری شاه طهماسب دوم و تاجگذاری، سیاست تند و خشنی را نسبت به ایل قاجار پیش گرفت و راه نفوذ قاجار بسته شد.
پس از نادر محمدحسن خان فرزند فتحعلی‌خان قاجار که بر ایل اشاقه باش فرمانروایی داشت مقدمات فرمانروایی بر ایران را مهیا دید. کریمخان زند که در رکاب نادرشاه افشار قانون نظامی آموخته بود پس از قتل نادر در تکاپوی قدرت و زمامداری بود. محمد حسن خان قاجار با ۴۰ هزار نفر مردان جنگی از ترکمانان قاجار و یموت به جنگ با کریم خان پرداخت.
اولین برخورد قوای خان قاجار در شمال تهران با نیروی کریم خان به شکست محمدحسن خان منتهی شد و خان قاجار به گرگان بازگشت، اما کار سپاهیان زند در گرگان به مدد قوای ذخیره و نیروی دفاعی دشوار شد. کریم خان وقتی نتوانست کار را یکسره کند به اصفهان بازگشت و جنگ با رقیب دیگر مانند آزادخان افغان پرداخت و در سال ۱۱۶۷ قمری توانست آزادخان را شکست دهد.
خان قاجار با ۲۰ هزار نیروی تازه نفس به جنگ با کریمخان زند رفت و توانست سپاه زند را در حوالی اصفهان شکست دهد. کریم خان به شیراز برگشت و آزادخان با باقیمانده نیروی خود به جانب تهران حرکت کرد. خان قاجار که مرکز حکومت خود را در خطر می‌دید، شیراز را رها کرد و به شمال ایران بازگشت. به این ترتیب، خان زند از خطر قطعی نجات یافت. محمد حسن خان قاجار، آزادخان نیمه جان را شکست داد و برای همیشه از صحنه سیاست ایران خارج کرد.
خان قاجار پس از غلبه قطعی بر آزادخان قوای خود را برای نابود کردن قدرت زندیه تجدید تجهیز کرد و تلفات سپاه را با استخدام افراد داوطلب ایالات افشار و خمسه جبران کرد و عازم فارس شد. علاوه بر آن جنگجویان افغانی را نیز به خدمت گرفت و از راه آباده و ممسنی به شیراز هم حمله کرد.
اما کریم خان، آن شهر را برای حملات قاجار آماده کرده بود. در طول محاصره شهر دسته‌های سپاه زندیه از اطراف به اردوی قاجار حمله می‌برد؛ چون تهیه آذوقه برای خان قاجار مشکل بود، نگرانی و اضطراب در اردو ایجاد کرد، اما آنچه مشکل را افزون می‌کرد رفتار توهین آمیز خان به جنگجویان افغانی بود و در نتیجه جنگجویان افغان به سپاه زند پیوستند.
خان قاجار شکست خورد و عازم گرگان شد. محمد حسن خان، دامغان را که راه نفوذ سپاه زندیه به گرگان بود محاصره کرد اما شیخ علی خان زند در تعقیب سپاه قاجار بود و از راه فیروزکوه به ساری حمله و آن شهر را تصرف کرد. سپس روی به گرگان نهاد.
خان قاجار دامغان را رها کرد و عازم گرگان شد و در نزدیکی مازندران از سپاه زند شکست خورد و با یاس و نامیدی عازم گرگان شد. محمد علی خان دولو یکی از یخاری باش خان قاجار را دستگیر کرد و کشت و سرش را برای ابراز خدمتگزاری به سردار زند تسلیم کرد و سران محمد حسن خان از ترس انتقام سران یخاری باش به ترکمنان دشت پناه بردند.
قتل محمد حسن خان به دست سرای یخاری باش حس کینه شدیدی میان این دو دسته ایل قاجار ایجاد کرد و پس از کسب قدرت فرزندان محمد حسن خان کلیه سران و روسای یخاری باش را از بین بردند. ایل قاجار در راه رسیدن به قدرت تا مرگ کریمخان زند ناکام ماند.
انتهای پیام/
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
