گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس – مهدی پورصفا: «رابرت کاپلان» تحلیلگر و نویسنده معروف آمریکا در سال 2012 میلادی در یادداشتی در روزنامه وال‌استریت ژورنال به نکته جالبی اشاره کرد؛ آن هم این که برای درک تحولات جاری و پیش‌بینی آینده اول باید به نقشه جغرافیا نگاه کرد و ابعاد مختلف آن را درک کرد.
به طور حتم در طول 20 سال گذشته تحولات مختلفی در جغرافیای اقتصادی و سیاسی دنیا روی داده و شاید مهم‌ترین آن جابجایی در محور تعاملات راهبردی در دنیا است. نگاهی به نقشه دنیا نشان می‌دهد که در طول 200 سال گذشته سواحل دو سوی اقیانوس اطلس محور اصلی تعاملات اقتصادی دنیا بوده اما حالا به نظر می‌رسد که این نقشه دچار تغییرات اساسی شده است.
سؤال اصلی این است که این محور جدید در کجا متمرکز شده است؟
* قلب اقتصاد دنیا در آسیا خواهد تپید
کمتر کسی است که شک داشته باشد که مهم‌ترین کانون‌های سرمایه‌گذاری مالی و صنعتی در آسیا متمرکز شده است. از بین پنج قدرت بزرگ اقتصادی دنیا در سال 2030 چهار کشور چین، هند، ژاپن و اندونزی، آسیایی خواهند بود.
این چینش در کنار حضور سایر قدرت‌های اقتصادی دنیا سبب شده تا این احتمال به یک قطعیت واقعی تبدیل شود که قرن بیست و یکم قرن آسیا است. اما سؤال اساسی اینجاست که نقطه ثقل این منطقه بزرگ در دنیا کجاست.
با نگاهی به نقشه جغرافیا به خوبی روشن می‌شود که آسیا غیر از راه‌های زمینی با دو قلمرو آبی اقیانوس آرام و اقیانوس هند محصور شده است. منطقه اقیانوسیه به همراه آمریکا و کشورهای آمریکای لاتین بزرگترین بازار تبادلات مالی و اقتصادی دنیا را تشکیل می‌دهد. دولت اوباما به دنبال این بود تا با تشکیل اتحادیه‌ای از کشورهای اقیانوس آرام نقش اصلی در هدایت این منطقه داشته باشد. ترامپ به صورت یکجانبه این اتحادیه را ترک کرد و چین توانست در آخرین ماه دولت ترامپ با امضای یک پیمان تجارت آزاد با تمام این کشورها به سمت تشکیل یک بازار تجاری چند هزار میلیارد دلاری حرکت کند. با این حال با نگاهی به نقشه جغرافیا روشن می‌شود که چین محدودیت‌های خاص خود را در این منطقه دارد.
چین در منطقه جنوب شرقی آسیا عملاً با یک بن‌بست دریایی روبه‌رو است. تمام این منطقه یا در حوزه استحفاظی پایگاه‌های دریایی آمریکا قرار دارد و یا در اختیار متحدین این کشور است. پکن تلاش کرده تا با توسعه نیروی دریایی خود و ساخت ناوهای هواپیمابر تسلط دریایی ایالات متحده را به چالش بکشد اما چالش‌هایی همچون جلوگیری از جدایی‌طلبی تایوان و یا چالش بر سر جزایر سنکاکو چیزی نیست که صرفاً بتوان آن را با گفت‌وگو یا فشار دریایی حل کرد. نکته مهم‌تر آن که چین به‌شدت به گذرگاه‌های دریایی این منطقه به ویژه تنگه مالاکا وابسته است.
در طرف مقابل منطقه دریایی اقیانوس هند علی‌رغم نداشتن هیچگونه مرز دریایی مشترک با آب‌های سرزمینی این کشور، اهمیتی حیاتی برای بزرگترین قدرت اقتصادی آینده بلکه به احتمال زیاد برای تمام دنیا خواهد داشت.
* چرا اقیانوس هند اهمیت جهانی خود را بازیافته است؟
اقیانوس هند تا 300 سال پیش محل آمد و شد مهم‌ترین خطوط دریایی و تجاری دنیا بود. با این حال به تدریج با افول قدرت اقتصادی آسیا و اوج‌گیری اروپا و آمریکای لاتین به عنوان قطب‌های جدید اقتصادی دنیا اهمیت راهبردی آن به شدت کاهش پیدا کرد. با این حال به نظر می‌رسد که بعد از اوج گیری دوباره آسیا، اقیانوس هند در حال پس گرفتن جایگاه واقعی خود است.
هم‌اکنون اقیانوس هند محل اصلی گذر تجارت دریایی بین اروپا و آسیا است. در کنار این بخش مهمی از منابع و مواد خام مورد نیاز آسیا از همین مسیر تأمین می‌شود. به عنوان مثال 90 درصد نفت وارداتی چین از طریق اقیانوس هند و گذر از تنگه مالاکا به این کشور می‌رسد. چین نیز در مقابل تلاش کرده تا از طریق بنادر مهم در سواحل استان راخین در میانمار، سریلانکا و بندر دقم در عمان حضور خود را در این منطقه مهم از دنیا نهادینه کند.
طبیعی است که با توجه به رقابت سنگین آمریکا و هند با چین این دو کشور نمی‌توانند به تحرکات پکن در این منطقه بی‌تفاوت باشند و از همین رو اقیانوس هند تبدیل به محل تقاطع منافع راهبردی چین، هند و آمریکا شده است.
این تقاطع منافع سبب شده که برخی اساساً اهمیت این منطقه را بیش از منطقه اقیانوسیه عنوان کرده و آن را محور جدید مبادلات تجاری در دنیا بنامند. واقعیت هم این است که نگاهی به سندهای بالادستی در خصوص اقیانوس هند از سال 2015 نشان می‌دهد که حوزه دریایی مورد توجه مهم‌ترین رده سیاستگذاری قدرت‌های دنیا به خصوص غرب بوده است. اهمیت این مساله زمانی بیشتر می‌شود که عمق نقش‌آفرینی‌های هند به عنوان کشوری هم‌وزن با چین در راهبرد آمریکایی‌ها را نیز درک کنیم.
* اقیانوس آرام یا هند و اقیانوسیه؟
نگاهی به اسناد منتشر شده توسط آمریکایی‌ها نشان می‌دهد که متفکران راهبردی این کشور در تلاش هستند تا اقیانوس هند را نیز در امتداد سیاست دریایی این کشور در منطقه اقیانوس آرام قرار دهند. در حقیقت به جای دو منطقه جداگانه در قالب اقیانوس هند و اقیانوس آرام با مفهومی به نام «هند و اقیانوسیه» روبه‌رو هستیم.
عبارت هند و اقیانوسیه آزاد و باز بعد از اینکه چند بار توسط ترامپ در اواخر سال 2017، در جریان سفرش به آسیا تکرار شد به رسانه‌ها راه یافت. در حالی که در سند راهبرد ملی سال 2017 آمریکا، یازده بار از عبارت هند و اقیانوسیه استفاده شده، مفهوم آسیا – اقیانوسیه اصلاً به کار برده نشده است. در ژوئن 2018، نیروی دریایی آمریکا نام فرماندهی اقیانوسیه خود را به فرماندهی هند و اقیانوسیه تغییر داد. در مقابل چینی‌ها به شدت از استفاده از این نام پرهیز می‌کنند. در اسناد دفاعی چین ده بار از عبارت آسیا – اقیانوسیه استفاده شده، در حالی که عبارت هند و اقیانوسیه یک بار هم به کار نرفته است.
چینی‌ها احساس می‌کنند که آمریکایی‌ها در تلاشند آن‌ها را تحت فشار قرار دهند؛ از یک سو در بحث اقتصادی حوزه اقتصادی پیشرو همانند ساخت تراشه‌ها و هوش مصنوعی آن‌ها را هدف قرار دهند و از سوی دیگر با استفاده از مفهوم هند و اقیانوسیه جبهه جدید دریایی در مقابل آن‌ها باز کنند.
واقعیت هم این است که آمریکایی‌ها تدارک گسترده‌ای را برای این مساله آغاز کرده‌اند. هم‌اکنون یک اتحاد چهار جانبه بین هند، آمریکا، ژاپن و استرالیا برای حفظ دریانوری آزاد در اقیانوس هند شکل گرفته که چین آن را تهدیدی برای خود تلقی کرده و با اقداماتی همچون محدود کردن واردات اورانیوم از استرالیا نسبت به آن واکنش نشان داده است.
البته آمریکایی‌ها برای انجام عملیات‌های تقابلی خود با چین با مشکلاتی هم روبه‌رو هستند. یکی از آن‌ها این است که اغلب کشورها ترجیح می‌دهند تا خود را وارد این رویارویی نکرده و روابط مناسب خود را با دو طرف حفظ کنند. شاید در این میان تنها کشورهایی همانند کره جنوبی، سنگاپور و ژاپن به عنوان متحدان دفاعی آمریکا استثنا باشند. هند به عنوان نوک این پیکان با مشکلات فراوانی همچون فساد داخلی گسترده و زیر ساخت‌های فرسوده روبه‌رو است و اساساً کسی تصور نمی‌کند که هندی‌ها حتی در 20 سال آینده تهدید اقتصادی برای چینی‌ها باشند.
با این حال هیچ‌کس هم نمی‌تواند نسبت به تحولات اقیانوس هند بی‌اعتنا باشد و هر کشوری به فراخور منافع سیاسی و امنیتی خود در این بازی مهم جهانی حضور پیدا خواهد کرد، حتی اگر از اساس با چنین رقابتی مشکل داشته باشد.
* ایران و تحولات منطقه اقیانوس هند
ایران یکی از کشورهایی است که به دلیل جبر جغرافیایی می‌تواند در این بازی نقش مهمی ایفا کند. ایران کشوری است که از طریق دریای عمان به صورت مستقیم با اقیانوس هند مرتبط است و بندر اقیانوسی چابهار با وجود تحریم‌های جدی آمریکا همچنان به عنوان یک گزینه مهم برای ارتباط افغانستان و کشورهای حاشیه اقیانوس هند با دریای عمان مطرح است.
ایران نه تنها به عنوان نگهبان مهم‌ترین مسیر انرژی صادراتی از خلیج فارس بلکه به عنوان کشوری مؤثر در حفظ امنیت اقیانوس هند نیز شناخته می‌شود و اساساً هنوز هم به‌عنوان یکی از مسیرهای احتمالی برای متصل شدن بین اروپا و آسیا در نقشه بزرگ چین برای راه‌های تجاری دنیا قرار دارد.
اگرچه در تحریم‌های آمریکا تلاش شده از هرگونه اقدام جدی برای توسعه ظرفیت‌های اقتصادی ایران جلوگیری شود اما تلاش هند برای تبدیل کردن چابهار به عنوان لنگرگاهی برای اتصال به افغانستان و منطقه اقیانوس آرام در مقابل سرمایه‌گذاری گسترده چین در خلیج گوادر و همکاری با پاکستان نشان می‌دهد که جایگاه ایران فراموش‌نشدنی است.
علاوه بر این ایران گام‌های مهمی را در طول سال‌های گذشته برای حفظ امنیت منطقه اقیانوس هند آغاز کرده است. چند سالی است که نیروی دریایی ایران بر روی توسعه توان دوربرد خود تمرکز کرده تا بتواند بر اقیانوس هند تمرکز جدی‌تری داشته باشد.
برگزاری یک مانور سه جانبه بین کشورهای چین، روسیه و ایران در سال گذشته در چابهار یک پیام جدی در خصوص جهت‌گیری آینده همکاری‌های دریایی و امنیتی تهران است. امسال نیز یک رزمایش مشترک برای حفظ امنیت دریایی بین ایران و روسیه برگزار شد. به طور حتم سیاست ایران در منطقه اقیانوس هند تأمین امنیت این حوزه دریایی با کشورهای حاشیه آن بوده و حضور قدرت‌های بیگانه را تنها عاملی تنش‌زا می‌داند.
حضور ایران در تأمین امنیت این منطقه می‌تواند بسیاری از تهدیدات فعلی را به فرصت‌های بزرگی در آینده تبدیل کند. هیچ‌کس نمی‌تواند نقش ایران در منطقه اقیانوس هند به دلیل موقعیت جغرافیایی آن انکار کند. در آینده همین حضور امنیتی می‌تواند تضمین‌کننده شروع دوباره روابط اقتصادی باشد.
اقیانوس هند در آینده دور می‌تواند فرصتی را برای ایران فراهم کند که منطقه خلیج فارس و دریای عمان در حوزه امنیت برای ایران خلق کردند.
انتهای پیام/
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
