مداح پیشکسوت اردبیل: محرم اردبیلی‌ها از عید قربان شروع می‌شود/ چرا ترک‌ها این‌قدر اباالفضل(ع) را دوست دارند؟

خبرگزاری فارس ـ حوزه مسجد و هیأت ـ امیرحسین کسائی: سوز و گداز روضه‌ها و نوحه‌های مداحان ترک‌زبان و همچنین علاقه بسیار آنان به حضرت عباس(ع) همواره میان عزاداران حسینی و هیأتی‌ها زبانزد بوده است. مردم اردبیل به مناسبت شهادت امام حسین(ع) عزاداری سنتی دارند که متفاوت با بسیاری از عزاداری‌های مردم در شهرهای دیگر است. عزاداری‌های که زودتر از محرم آغاز می‌شود و با آن شور و حال اردبیلی‌ها، حال و هوای لذتبخشی دارد. برای بررسی عزاداری‌های مردم اردبیل با یکی از پیشکسوتان عرصه ستایشگری این استان، سید محمد عاملی اردبیلی گفت‌وگویی داشتیم که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید:

خواسته‌ای از امام حسین(ع) که محقق شد

مداحی را از چه سالی شروع و در این مسیر چه اساتیدی را درک کردید؟

من در محله محمدیه اردبیل به دنیا آمدم. به خاطر اینکه اجداد ما از روضه‌خوان‌های مشهور اردبیل بودند و در خانواده ما اکثراً روضه و مجالس حسینی برپا بود، من هم به سمت مداحی و ستایشگری اهل بیت(ع) رفتم. از ۱۲ سالگی در محله خودمان و در دسته عزاداری طفلان نوحه می‌خواندم و بعد وقتی بزرگتر شدم از سال ۶۰، ۶۱ به صورت رسمی برای بزرگسالان نوحه خواندم. در اردبیل عزاداری محله محور است و تقریباً محله‌هایی که من نوحه خواندم، سه سال در محله منصوریه، ۱۰ سال در محله معروف به باغمیشه و الآن هم حدود ۲۴ سال است که در محله «طوی» که یکی از بزرگ‌ترین محلات شش‌گانه اردبیل است، نوحه می‌خوانم. در زبان ترکی به این محله طوار می‌گویند که محله‌ای است که سلطان الذاکرین موذن زاده، ابوی و اخوی مرحوم ایشان و همچنین مرحوم نعیم و ... در آن نوحه می‌خواندند.

من از اساتید بسیاری در این وادی بهره جسته‌ام. از استاد سلیم موذن‌زاده اردبیلی بسیار تلمذ کردم. در محله خودمان از محضر استاد حاج‌محمدباقر تمدن و همچنین مرحوم ارشد نوری که از اساتید بزرگ اردبیل بودند، بهره بردم. چون این اساتید در محله ما بودند. یادم است که من خیلی کوچک بودم وقتی هیأت در مسجد ما برگزار می‌شد، مدام آرزو می‌کردم که خدایا می‌شود من هم مانند این مداحان که کتاب برمی‌دارند و نوحه می‌خوانند، بتوانم این کار را انجام بدهم؟ و این صحنه مانند یک فیلم در ذهن من است و هیچ‌وقت یادم نمی‌رود. یک روز بچه بودم در محله محمدیه به طشت‌گذاری رفتم از آب طشت یک مقدار خوردم و گفتم یااباعبدالله من خیلی علاقه و عشق دارم که در درگاه شما عزاداری و نوکری کنم، عنایتی کن و من را به نوکری قبول کن. صدایی به من بده که بتوانم نوحه بخوانم! از آن زمان حضرت عنایتی و لطفی کردند و من از آن زمان نوحه شروع کردم و تا الان مداحی را ادامه دادم.

اردبیلی‌ها از عید قربان به پیشواز محرم می‌روند

عزاداری‌های اردبیل در این محلات شش‌گانه مطرح به چه صورت است؟ رسم و رسوم عزاداری اردبیل و آذری‌زبان‌ها چگونه است؟

در اردبیل سالیان قبل از چند ماه به محرم، عزاداری را آغاز می‌کردند و هر پنجشنبه عزاداری داشتند که به‌ آن هفته‌ خاندق یعنی هفته‌خوانی می‌گفتند. بعد از چندسال برای اینکه عزاداری طول نکشد، برنامه را کوتاه کردند و از عید قربان شروع می‌کنند. هر کدام از محلات ۶ گانه از عید قربان عزاداری خود را آغاز می‌کنند. این محلات ۶ گانه خود دارای شاخه‌های زیادی هم هستند. این محلات عبارتند از «گازِران»، «سرچشمه»، «عالی‌قاپو»، «پیرعبدالملک»، «اوچدُکان» و «طُوی» است. از بعد عید قربان در این محله‌ها در خانه‌‌ها، عزاداری را شروع می‌کنند و زنجیرزنان و سینه‌زنان حدود یک ساعت و نیم عزاداری می‌کنند و وقتی ۴ روز به محرم باقی مانده است، طشت‌گذاری‌های اردبیل آغاز می‌شود. سنت طشت‌گذاری برای این است که در کربلا لشکر دشمن تشنه بودند و حضرت اباعبدالله آب زیادی در‌ آنجا داشتند. فرمودند که حضرت ابوالفضل بین دو لشکر طشت‌ها را بچینند و آب بریزند و خودشان دور بایستند که لشکر دشمن خجالت نکشد. این رحمت و عطوفت اباعبدالله است که اجازه می‌دهد آنها راحت آب بنوشند. در نهایت به خاطر تشنگی حضرت سیدالشهدا، مراسم طشت‌گذاری انجام می‌شود.

مراسم طشت‌گذاری ماه محرم در اردبیل

اول طشت‌گذاری مسجد حسینیه متبرکه است، روز بعد مسجد جامع است که ۵، ۶ محله در این مسجد انجام می‌دهند. دسته عزاداری محلات مختلف به ترتیب به مسجد جامع می‌آیند و حدود یک ساعت عزاداری می‌کنند و در آخر محله نواب‌ صفوی زنجیرزنان می‌آید و طشت‌گذاری مسجد جامع را برگزار می‌کند و بعد فردایش طشت‌گذاری مسجداعظم اردبیل است. فردای آن روز، مسجد اوچدکان و سپس مسجد پیرعبدملک است که طشت‌گذاری را با شاخه‌هایشان انجام می‌دهند که آن شب هم تقریباً شب اول محرم می‌شود.

از شب اول محرم دسته‌جات آماده می‌شوند که شب‌ها دسته راه بیندازند، یعنی هر محله خودش برنامه‌ریزی دارد. مثلاً شب اول مسجد اوچدکان و پیرعبدالملک عزاداری می‌کنند‌، بعد به مسجد طوی و عالی‌قاپو می‌روند، بعد مسجد عالی‌قاپو به مسجد اصغریه می‌رود، بعد مسجد اصغریه به مسجد محمدیه می‌رود. تمام این عزاداری‌ها براساس یک برنامه انجام می‌شود. در این ۱۰ شب تقریباً تا ساعت ۲ بامداد در محلات و مساجد، دسته‌جات به عزاداری تا روز تاسوعا می‌پردازند. البته شب آخر هم تا صبح و زمانی که اذان بگویند عزاداری می‌کنند. صبح تاسوعا که شروع می‌شود قبل از ظهر به آن صورت برنامه‌ای نیست، ولی بعدازظهر شمع‌گردانی در اردبیل برگزار می‌شود که به زبان ترکی « شام پایلاماق» می‌گویند. در این مراسم در مقابل ۴۱ مسجد، به یاد سرهای بریده، شمع روشن می‌‌کنند تا وقتی که غروب می‌شود. هر مسجدی هم شب عاشورا عزاداری‌های خاص خودش را دارد تا صبح عاشورا که تمام دسته‌جات از محله‌هایشان حرکت می‌کنند و به ترتیب از جلوی سقاخانه عالی‌قاپو عبور کرده و عزاداری می‌کنند و تا جلوی مسجد سرچشمه می‌‌روند. این دسته‌ها بعد جلوی مسجد طوی می‌روند و بعد مسیرهایشان را جدا می‌کنند. شب هم در هر مسجدی شام غریبان برگزار می‌شود.

حضور عزاداران حسینی مقابل مسجد عالی قاپو

مراسم شام غریبان در اردبیل خیلی سوزناک است. عزاداران دو دسته می‌شوند، چراغ‌ها را خاموش می‌کنند. یک دسته دودستی سینه می‌زند و یک دسته هم یک نوحه دیگری می‌خواند و دور مسجد عزاداری می‌کنند. مداح هم بعد از این سینه‌زنی، مداحی می‌کند. تقریباً عزاداری اردبیل در اینجا تمام می‌شود. برخلاف دوستان فارسی‌زبان که بعد از عاشورا برنامه‌هایشان پررونق‌تر می‌شود، ولی چون اردبیل از عید قربان شروع می‌کند، دیگر بعد از شام غریبان واقعاً خسته می‌شوند و عزاداری‌ها را تمام می‌کنند. البته چند سالی است که تا سوم امام برنامه اجرا می‌کنند، ولی اکثراً عزاداری‌ها در شام غریبان تمام می‌شود.

سابقه این نوع عزاداری در اردبیل خیلی زیاد است، تا قبل از صفویه که کلاً عزاداری ممنوع بود، بعد از صفویه این برنامه‌ها آغاز شد و مشوق آنها صفویه بود. شبیه‌خوانی، نوحه و روضه اکثرا از صفویه به بعد در اردبیل  آغاز شد.

توضیحات سیدمحمد عاملی در خصوص رسم عزاداری سنتی مردم اردبیل

ماجرای علاقه عجیب آذری‌زبان‌ها به حضرت عباس(ع)

از چه زمانی این علاقه عجیب مردم اردبیل و آذری‌زبان‌ها به حضرت عباس(ع) شکل گرفت؟

این طور شنیده‌ام که این علاقه به دوران رضا شاه برمی‌گردد. به دلیل جنگ رخ داده در کشور، رضاشاه دستور می‌دهد، اسب‌های مردم را بگیرند و به سوارها برسانند. در اردبیل هم همینطور می‌شود و ماموران، اسب همه از جمله یک زن را می‌گیرند. زن در برابر این غصب مقاومت می‌کند و ماموران را قسم می‌دهد که این اسب محل امرار معاش اوست و نبرند. او ماموران را به حضرت عباس(ع) قسم می‌دهد. یکی از ماموران می‌گوید: به همان حضرت عباس بگو تا بیاید این اسب را از من بگیرد. بعد از این ماجرا به خاطر دل شکسته این زن، حضرت غضبی می‌کند و آن مامور سیاه می‌شود. به این دلیل مردم اردبیل علاقه فراوانی به حضرت عباس(ع) دارند. این داستان واقعی است و این زن چندسال قبل از دنیا رفت و خانه او الان یک حسینیه در اردبیل است. من در این خصوص یک نوحه خواندم که متن شعرش این است: «ای دست دل‌رباسی مشکل گشا ابوالفضل/ دست گره‌گشایه جانلار فدا ابوالفضل/ باب‌المراد ابوالفضل، باب‌النجات ابوالفضل/ ترکان آذری ده بیر عده قلیلی/ ایلر آند ایچنده بیرماه بی‌بدیلی/ اولسون قسم او شخصه معجرده ویردی سیلی/ ایتدی او  اردبیلی/بیر بینوا دیمیشدی صدقیله یا ابوالفضل....»

مداحی سید محمد عاملی در خصوص حضرت عباس(ع)

نوحه‌خوانی سیدمحمد عاملی در مراسم طشت‌گذاری سال ۹۵

نوحه ترکی که محمود کریمی هم خواند

در کدام یک از سال‌هایی که در این عزاداری سنتی شرکت کردید با نوحه‌هایی که خواندید، حال و هوای بهتری برای مستمع رقم زدید؟

عمدتاً آهنگ‌ها و سبک‌های جدیدی را که در میان نوحه‌خوانی‌ها اردبیلی‌ها رواج داد، من ابداع کردم. مثلاً ما در مداحی ترکی بحر طویل یا دوشَمَه می‌خوانیم. مستمع یا آن کسی که در دسته‌جات است، زنجیرزن یا سینه‌زن در دوشَمَه استراحت می‌کند ولی من آمدم از آن استفاده کردم و آهنگ‌های جدید را وارد نوحه کردم که اکثر جوانان از این سبک‌ها استفاده می‌کنند که حتی در مجالس فارسی‌زبان‌ها مثل حاج محمود کریمی هم دیدم، همین سبک استفاده می‌شود. نوحه معروف «یِل یاتار طوفان یاتار یاتماز حسینین پرچمی» که استاد کلامی زنجانی شعر آن را در خانه خود من سرود، یکی از همین سبک‌هاست. من این نوحه را سال ۷۸ خواندم که امروز به‌نوعی بین‌المللی شده است.

شور «یل یاتار طوفان یاتار یاتماز حسینین پرچمی» محمود کریمی

خاطرم است که یک مرتبه عید با مراسم تشت‌‌گذاری مقارن شده بود. آقای کلامی شعری برای من نوشته بود با این مضمون «یا حسین عاشقیوَم دلده نوا شاهددی/ وَیرمرم عشقیوی دنیایه خدا شاهددی» این دو بیت برای حضرت ابوالفضل بود که خودم آهنگی برای آن گفته بودم. در این شعر آقای کلامی هفت‌سین با حال و هوای کربلا ترسیم کرده بود. این نوحه را خواندم و واقعاً در مجلس غوغایی شد! این نوحه را سال ۷۸ در محله «طوی» خواندم.

نوحه معروف «یخیلیب عباسیم» ...

شما نوحه معروفی به نام «یخیلیب عباسیم» دارید که جدای از تمام نوحه‌ها موجب شهرت و شناخت از شما شده که حتی به نوعی بین‌المللی هم شده و در دیگر کشورها هم خوانده می‌شود. این اثر چگونه خلق شد؟

شعر و ملودی این کار ساخته استاد غفاری است. من حدود ۱۸ سال مدام با آقای غفاری کار کردم، شب‌ها در تشت‌گذاری حسینیه و روزها تشت‌گذاری مسجد جامع با آقای غفاری همکاری داشتیم. زمانی که داشت شعر «یخیلیب عباسیم» را می‌نوشت، من خودم عادت دارم که رهنمودهایی به شاعر می‌دهم. مثلاً می‌گویم من خیلی دوست دارم نام حضرت زهرا(ص) همیشه در شعر بیاید. وقتی نگارش تمام شد و در جمع خودمان، آن را خواندیم چندساعتی گریه کردیم. متن این شعر این بود:

«یخیلیب عباسیم نهر فرات اوسته/ زمین خورده عباسم کنار نهر فرات
بلیم سیندی زینب علمدار اولدی/ کمر شکست زینب، علمدارم شهید شد
بویاندور قانه وفالی سرداریم قرانه وفادار اولدی/ غرق در خون شده، سردار با وفایم
یارالی شهید قرانی امید طفلانیم جوانیم لایلای/ شیر زخمی من، شهید قرآن من
اوجا بوی سرداریم وزیر درباریم/ سردار بلند قامتم، وزیر دربارم
وفالی غم خواریم ابوالفضلیم وای/ با وفا، غمخوارم، وای ابوالفضلم
امان ای دل ای دل زینب سینیب والا بلیم زینب/امان ای دل ای دل زینب، به خدا کمرم شکست زینب»

نوحه «یخیلیب عباسیم» با نوای سید محمد عاملی در سال ۹۰

این ملودی تقریباً مال استاد افتخاری است که ما شکل آن را تغییر دادیم. در نوحه معمولاً آهنگ‌های دشستانی و آهنگ‌های شیرازی خیلی جواب می‌دهد. به راحتی می‌توان اشک گرفت. به همین خاطر چون این آهنگ شبیه خواسته ما بود، این را خواندیم. یک نوحه دیگر هم برای حضرت عباس(ع) دارم که آن هم بسیار مورد توجه قرار گرفته است که در متن آن داریم: «یخیلدی سقا یره باش یارالی قان گلور، او سسلنور یا حسین داده اوخ ووران گلور/ یا حسین یا حسین گل هرایه هارداسان/ گلدی زهرا آنام کربلایه هارداسان» (ترجمه: سقا با سر زخمی خورد زمین از سرش خون می‌رود، صدا می‌زد یا حسین بیا تیراندازها دارن میان، یاحسین یاحسین بیا کجایی ، مادرم زهرا آمد کربلا، کجایی؟)

نوحه‌خوانی سید محمد عاملی در محضر رهبر انقلاب

موذن‌زاده تا آخرین لحظات عمر هم به دنبال ساخت یک آهنگ جدید بود

ملودی و آهنگ نوحه‌ها را خودتان می‌سازید؟

من از بچگی به نوحه‌خوانی علاقه داشتم. یادم نمی‌رود یک روز در آستارا داشتم می‌رفتم دیدم پسر کوچکی شعری می‌خواند و می‌رود. من به آهنگ او علاقه پیدا کردم و یک خیابان پشت سر او رفتم و او همینطور این آهنگ را می‌خواند «آنا جان، آی آنا، قوربانام من سنه، آنا جان، آی آنا» این یادم ماند، بعد آمدم مشابه آن یک بیت شعر نوشتم و بعد به شاعر دادم تا آن را تکمیل کند. آن نوحه را در فاطمیه خواندم: «قلب یارال آی آنا /... آی آنا، آنا جان، آی آنا، قوربانا من سنه/ آناجان آی آنا...».

من همواره دوست داشتم آهنگ و سبک‌های جدیدی بخوانم و این را هم از سلطان موذن‌زاده یاد گرفتم، ایشان هم تا آخرین لحظات عمرش وقتی کنارش بودیم، می‌دیدیم خودش سعی می‌‌کند یک آهنگ جدیدی تولید کند و نوآوری داشته باشد. آقای موذن‌زاده در ابتدای کار به من فرمودند که سعی کن در مداحی ابداعات داشته باشی و چیزهای جدیدی به وجود بیاوری که مردم از آنها استفاده کنند. من به صداهای بلند معتقد نیستم، داد و فریاد در مداحی زیاد مناسب نیست، در مداحی باید ادای کلام داشته باشیم. بلندی صدای ما تا آنجایی که مردم را اذیت نکند و مردم را جذب کند، باید بماند. بعضی مداحان جوان فکر می‌کنند اگر داد و فریاد کنند یا جیغ بکشند خوب است اما این در مداحی مطلوب نیست.

یک مصیبت و آفت در این زمانه برای مداحان وجود دارد که به صورت شغل به مداحی نگاه می‌کنند، مداحی عشق است. مداحان نباید مداحی را با پول و مادیات خراب کنند و این وادی و این کار فقط تقوا می‌خواهد. کسی که می‌خواهد تا آخر در این وادی بماند و او را قبول کنند باید فقط تقوا داشته باشد و به ائمه توسل بجوید تا خود ائمه او را هدایت کنند. یکی از خاطرات من در عالم مداحی این است که ۳، ۴ بار در خدمت مقام معظم رهبری برنامه اجرا کردم. حتی به منزل و بیت ایشان هم رفتم. یکی از خادمین ایشان فوت کرده بود من برای آقا در منزل‌شان روضه خواندم. هفتم محرم که اردبیل غوغا است من مرحوم حاج‌ارشد نوری را به جای خودم گذاشتم و آقای سیدحسن (امام جمعه اردبیل) گفتند آقا خودش دعوت کرده است و حتماً‌ باید بیایید، من هم به آنجا رفتم و نیم ساعت در حسینیه خواندم.

مداحی سید محمد عاملی اردبیلی در حضور رهبر انقلاب در تاریخ ۹۵/۱/۱۱ به مناسبت ولادت حضرت زهرا(س)

سید محمد عاملی در محضر رهبر انقلاب

استاد سلیم موذن‌زاده که بود؟

خیلی‌ها مداحی آذری‌زبان‌ها را با نام استاد سلیم موذن‌زاده می‌شناسند. از ایشان چه درس‌هایی گرفتید؟

نه تنها در ایران بلکه من در هر سفر خارجی رفتم، به اروپا، آلمان، بلژیک، هلند، ترکیه، گرجستان، آذربایجان و ... برای مداحی سفر کردم، همه نوحه آذری را با استاد سلیم موذن‌زاده می‌شناسند. این همه قدرت و شهرت در مداحی در این شخص وجود داشت، ولی او یک سر سوزن غرور نداشت. معمولاً‌ سوم چهارم شعبان در محله عالی‌قاپو برنامه داشتیم، مثلاً فردای آن روز به استاد می‌گفتم، دیشب چه غوغایی کردید! ماشاءالله! واقعاً هم اینطور بود و من اغراق نمی‌کردم اما او سریع موضوع را عوض می‌کرد که بحث تعریف و تمجید نباشد.

 وقتی در مجلس یک مداح مبتدی نشسته بود سریع میکروفون را جلوی او می‌گذاشت می‌گفت تا تو نخوانی من نمی‌خوانم! من این همه با آقای موذن بودم ندیدم یک بار پشت سر کسی غیبت بکند. تا حرف کسی می‌شد سریع عصبانی می‌شد و می‌گفت رها کنید! حرف خودتان را بزنید این حرف‌ها را رها کنید! من یک بار از ایشان غیبت نشنیدم.

روضه‌خوانی سید محمد عاملی در شب هفتم محرم ۱۳۹۵ در حسینیه امام خمینی محضر مقام معظم رهبری

تذکر امام جمعه اردبیل برضرورت حفظ سبک سنتی عزاداری اردبیل

الان سبک‌های عزاداری مختلفی در شهرهای مختلف کشور رواج پیدا کرده است اما هنوز در اردبیل همان سبک سنتی رایج است، راز این پایداری چیست؟

آقای غفاری می‌گفت آقای الشن خزر شاعری که در باکو زندگی می‌کند، می‌گفت شاه‌بیت اولی که در اردبیل می‌خوانند را هیچ‌جا نمی‌‌توانند بخوانند. این یک سبکی است که سالیان سال است اساتید قدیمی را ایجاد کردند. کسانی مانند آقای سلیم موذن‌زاده در این سبک وقت و عمر گذاشتند و فارسی زبان‌ها نمی‌توانند این سبک را بخوانند و اصلاً قبول نمی‌کنند. الان مثلاً یزد یک سبک خاصی سینه‌زنی دارد که ما به هیچ‌عنوان نمی‌توانیم این سبک را بزنیم، بندرعباس هم یک سبکی دارد. البته متاسفانه در اردبیل هم اخیراً عده قلیلی به سبک‌های جدید عزاداری می‌کنند و مجلس می‌گیرند که برادرم امام جمعه اردبیل در خطبه‌هایش گفته که سبک اردبیل باید حفظ شود زیرا در دنیا مشهور است. آذری‌زبان‌ها سعی می‌کنند با سبک اردبیلی سینه بزنند برای اینکه سبک اردبیلی خوشایند است و سخت هم است. سبک شور و ... در اردبیل مفهومی ندارد و جا نمی‌‌افتد چون اکثر مردم مخالف هستند.

در میان مداحان فارسی‌زبان، آثار و صدای کدام یک را می‌پسندید؟

من به مداحی حاج‌ منصور ارضی خیلی علاقه دارم. به مداحی آقای سعید حدادیان و محمود کریمی علاقه دارم. با آقای محمدرضا طاهری دوست هستم و به مداحی ایشان هم بسیار علاقه دارم.

انتهای پیام/