تربیت معلم از دارالمعلمین تا دانشگاه فرهنگیان

مصاحبه با حامد ضمیری

نهمین نشست روایت قرن مرکز مطالعات راهبردی ژرفا و سیصد و هفتاد و ششمین نشست تخصصی اندیشکده فضای مجازی مرکز مطالعات راهبردی ژرفا و جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی به همت کارگروه آموزش و پرورش اندیشکده تعلیم و تربیت ژرفا و با حضور آقای حامد ضمیری مسئول دفتر مطالعات مرکز بسیج دانشجویی دانشگاه فرهنگیان به عنوان کارشناس با عنوان «تربیت معلم؛ از دارالمعلمین تا دانشگاه فرهنگیان...» برگزار شد.

آغاز تاسیس مدرسه در ایران

مبدأ تأسیس مدرسه در ایران متفاوت است؛برخی تأسیس مدارس دینی توسط میسیون‌های آمریکایی در شهرهای آذربایجان را سرآغاز شروع کار مدارس می دانند و برخی تأسیس دارالفنون را شروع کار می دانند، اما آنچه واضح است تأسیس نخستین دارالمعلمین کشور در سال 1297 ه.ش بود؛ البته پیش از این نیز فرآیند تربیت معلم در کشور به نحو دیگری صورت می گرفت که اکنون محل بحث ما نیست.
دارالمعلمین و دارالمعلمات

نسل اول دارالمعلمین ویژه پسران بود اما چند سال بعد دارالمعلمات ایران برای تربیت معلمان خانم به مدیریت میرزا ابوالحسن خان فروغی براساس الگویی فرانسوی شروع به کار می کند.

پس از آن دارالمعلمین مرکزی شروع به کار می کند که هسته ی اولیه ی دانشگاه تهران است.

دارالمعلمین مرکزی یا مدارس عالی که اصرار به حفظ این عنوان «عالی» در کنار نام خود داشتند، سرآغاز آموزش عالی در ایران است.

شروع به کار مدارس جدید در ایران تقلیدی از تمدن غرب است.

اغلب تاریخ نگاران و پژوهشگران عرصه ی مطالعاتی سیر تحولی نظام آموزش و پرورش به این موضوع اذعان دارند که شروع به کار دارالمعلمین در ایران کاملا تقلید از تمدن غرب بوده است نه الهام گرفته از آن. 

مستندات این ادعا در مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی وجود دارد.

در مقایسه با پدیده های دیگر دوران مدرن در ایران که تقلیدی بوده است به اندازه ی سایر حوزه ها این کپی برداری ملموس نیست ، چرا که یک پیشینه ای در کشور برای تربیت معلم وجود داشته است.

دار المعلمین مقدماتی: (دانشسرای مقدماتی)

دارالمعلمین مقدماتی، دومین نوع از دارالمعلمین های کشور بود که دانش آموزان زیادی در آن با آموزش و تربیت اختصاصی برای معلم شدن آماده می شدند.

دارالمعلمین های مقدماتی اختصاصی مانند روستایی، عشایری و...

چند دارالمعلمین نیز اختصاصاً به تربیت اقشار خاص و محدودی از دانش آموزان ایران با اهداف اختصاصی و بومی محل زندگی خودشان می پرداختند، برای مثال دانش آموزان یک روستا یا یک اقلیت دینی خاص در این مدارس مقدماتی برای امور آینده مخصوص خود آموزش می دیدند.

سپاه دانش نقطه عطف دیگر در تربیت معلم

یکی از نمونه های تربیت و به کارگیری معلم در دوران گذشته سپاه دانش بود که امروزه هم در کشور با عنوان «سرباز معلم» مطرح است. افراد ذکور ایرانی برای گذراندن سربازی به جای پادگان در مدرسه به دانش آموزان آموزش می دهند. با این تفاوت که در گذشته از دیپلم وارد این عرصه می شدند ولی اکنون صرفا با مدرک کارشناسی مجاز می شوند.

رویکرد سوم در تربیت معلمان

در سال 1338 پس از تلفیق دارالمعلم ها برای تأسیس دانشگاه تهران، بار دیگر دانشسرای عالی در سال 1353 تأسیس می شود که نخستین دانشگاه تربیت معلم به شکلی امروزی در کشور بود البته پس از انقلاب در سال 1382 این دانشگاه مأموریت اصلی خود را تغییر داد و دیگر به تربیت معلم نپرداخت و مقدمه ای برای تأسیس دانشگاه خوارزمی شد. واحدهای آموزش عالی مانند دانشگاه حکیم سبزواری و دانشگاه کاشان از دل این تغییر کارکرد متولد شدند.

نسل چهارم تربیت معلم

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران شهید رجایی ( ره ) واحد های ویژه ی تربیت معلم برای انقلاب اسلامی ایجاد شدند. پیش از تغییر نظام تربیت معلم به شیوه کنونی، شاخص ترین قالب این دانشگاه، مجتمع آموزشی پیامبر اعظم بود که با ادغام تمام مراکز تربیت معلم مانند دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و دانشگاه تربیت معلم ایجاد شد.

رویکردهای جهت دهنده فعلی به نظام تربیت معلم

در حال حاضر سه نوع نگاه و رویکرد کلان به تربیت معلم هست که هرکدام مدتی در کشور استفاده شده و سوابق و معایب و محاسن هر یک روشن و قابل نقد و بررسی است که می توان برای تصمیم گیری و سیاستگذاری از این تجارب بهره برد.

تربیت معلم مدرسه ای

در این نوع از نظام آموزشی، فرهنگیان معتقدند که به سبب حضور مستقیم ایشان در فرآیند آموزش و پرورش، وظیفه ی تربیت معلم نیز باید به خود دستگاه آموزش و پرورش واگذار شود.

راهبرد اصلی آموزش مدرسه محور ، مکان محور بودن آن است که اغلب همه ی افراد در شهر خود آموزش دیده و به کارگیری می شوند ، اساتید از داخل آموزش و پرورش هستند و اغلب به صورت تک جنسیتی بوده است.

تربیت معلم دانشگاهی

این دسته قائل به مدیریت تربیت معلم برای مدرسه هستند اما معتقدند که این تربیت باید در قالب دانشگاهی مدیریت شود.

صاحبان این دیدگاه معتقد بودند که دانشگاه تربیت معلم به عنوان یک نهاد آموزش عالی باید ذیل وزارت علوم اداره شود و یک امر خاص نباید چند متولی در کشور داشته باشد. تجربه ی دانشگاه فرهنگیان نباید مورد غفلت واقع شود و تجربه ی سیستم تربیت معلم دانشگاهی نیز مورد توجه باشد.

نگاه تلفیقی به تربیت معلم

این گروه معتقدند بخشی از اختیارات باید بر عهده ی وزارت آموزش و پرورش و برخی دیگر از اختیارات بر عهده ی نهاد آموزش عالی کشور باشد.

طرح های مختلفی برای تربیت معلم در این نگاه وجود دارد برخی می گویند نظام آموزشی 2+2 باشد؛ به این معنا که فرد دو سال آموزش عمومی در دانشگاه های ملی ببیند ، سپس دو سال نیز در مراکز آموزش و پرورش مثل دانشگاه فرهنگیان، آموزش تخصصی ببیند.

گروهی دیگر اعتقاد دارند که باید نظام 2+4 در کشور اجرا شود به این معنا که فرد دوره ی چهار سال کارشناسی را در رشته ای خاص ببیند ، سپس در دوره ی کارشناسی ارشد ، تخصصی ویژه در امور معلمی کسب کند و وارد ساختار آموزش و پرورش شود.

اما پرسش اساسی که مطرح است، نحوه ی هویت‌بخشی و فرآیند اجرای این فرآیند است. چطور می خواهیم بخشی از هویت وی را در یک دانشگاه و بخشی دیگر را در یک واحد آموزشی دیگر ایجاد کنیم؟!

پرسش اساسی که مطرح است ، میزان اثر بخشی نظام تربیت معلم کشور در سده ی گذشته می باشد؛ اینکه صرفاً اسامی را تغییر دهیم ، فرآیند نیز تغییر می کند؟!

تغییر نام سپاه دانش به سرباز معلم ، یا دانشگاه های تربیت معلم به دانشگاه پیامبر اعظم یا فرهنگیان چه فایده ای داشته است؟ اینکه عده ای با فشار به کشور ، دولت را مجبور به استخدام بی ضابطه 200/000 معلم طی 12 سال در کشور کنند ، نظام آموزش و پرورش را تضعیف نمی کند؟

 درست نیست که سیاستمداران خارج از بدنه ی آموزش و پرورش برای بدنه ی نظام تعلیم و تربیت تعیین تکلیف کنند ؛ چرا که آسیب این کار متوجه همه ی مردم است.

ناملموس بودن آسیب های نظام آموزش و پرورش

تفاوت نظام آموزش و پرورش با دیگر فرآیندها در کشور ، ناملموس بودن تبعات تصمیمات اشتباه در یک بازه کوتاه مدت است. برای مثال اگر خودرو گران شود به راحتی مردم تبعات آن را حس می کنند و سعی می کنند مقابل آن ایستادگی کنند اما اگر معلم به اشتباه استخدام شود کسی در لحظه و زمانی کوتاه متوجه این ضعف نمی شود ؛ چرا که بروز و ظهور آن در قالب تربیت یک نسل است.

وضعیت تربیت معلم فعلی

دانشگاه فرهنگیان در سال 1390 تأسیس شد.تا امروز 10 سال از تأسیس این دانشگاه می گذرد اما اهداف این دانشگاه محقق نشده است.

 یکی از تناقص ها و چالش های دانشگاه فرهنگیان در دهه گذشته ، تلفیق نظام اداری وزارت علوم با وزارت آموزش و پرورش است. برای مثال تبدیل وضعیت مدرسان به هیأت علمی در دانشگاه فرهنگیان یکی از چالش های این دو وزارتخانه است. این دو رویکرد به دلیل اقتضائات خاص، هر کدام با یکدیگر متناقض هستند.

مسئله ی دیگر ما برنامه ی درسی رشته های معلمی است؛ برنامه ی آموزشی فعلی رشته های دبیری با نیازهای آموزش و پرورش همخوانی ندارد.تلاش هایی برای اصلاح چارت درسی تربیت معلم انجام شد اما از سال 1394 به بعد این مسئله مسکوت مانده است گویی مدیران فعلی دانشگاه از درک مسائل و مشکلات اساسی این دانشگاه عاجز هستندطرح بهانه ی تازه تأسیس بودن دانشگاه برای یک یا دو سال قابل قبول است ، چطور امروز پس از گذشت ده سال حتی چالش های مربوط به سازوکار های مدیریتی دانشگاه که ارتباطی با بودجه و ... ندارد ، بهبود پیدا نکرده است؟!

مدیریت ویترینی دانشگاه فرهنگیان

امروز مدیریت ویترینی در دانشگاه فرهنگیان جریان دارد، سیستم به جای پرداختن به مسائل اصلی به موضوعات جزئی و حاشیه ای می پردازد. توانایی رفع مشکلات خود را ندارد و درگیر مسائل روزمره و حاشیه ای است. آمار سازی ، باند بازی ، رواج تملق از آسیب های چنین سیستمی است.

مدیریت ویترینی یعنی مدیر این دانشگاه به طور دائم در تلاش باشد تا بین تمام دستگاه ها تفاهم نامه منعقد کند، با افراد  صاحب نفوذ جلسه برگزار کنند یا مصاحبه های ژورنالی انجام دهند تا مردم جذب شوند و در این مصاحبه ها نکات غیر قابل باوری را مطرح می کنند که واقعیت ندارد.

نداشتن سیستم نظارتی مناسب و ساختار درست از جدی ترین آسیب های نظام فعلی است اگر بخواهیم یک مدیر ناکار آمد را تغییر دهیم، فشار بیرونی و لابی های سازمانی سیستم را فلج می کند. این ساختار معیوب، سبب می شود که آسیب های زیادی به کشور برسد.

راهکارهای متعددی برای رفع این معضلات مطرح شده است ، کاهش دوره ی کارشناسی تربیت معلم به سه سال یکی از راهکارهای صاحب نظران می باشد که سال ها از آن می گذرد اما در عرصه ی عمل اتفاقی نیفتاده است.

مسئولین دانشگاه به جای تقویت سیستم، دائم مسئله ی کمبود امکانات را مطرح می کنند که همین تضعیف دانشگاه ، وضعیت را بحرانی تر می کند تا جایی که برخی پیشنهاد می کنند بخشی از اختیارات دانشگاه فرهنگیان را به دانشگاه پیام نور واگذار کنند؛ دانشگاهی که اساساً قرار بود برای آموزش غیرحضوری باشد؛ اما مدیران فعلی در مقطعی تصمیم داشتند تا چنین وظیفه ی خطیری را به این دانشگاه بسپارند.

جایگاه نظارتی شوراهای عالی چه می شود؟!

چرا شوراهای عالی بر عملکرد مدیران دانشگاه نظارت ندارند؟! آن ها را منصوب می کنند و بعد از انتصاب کاملا فرد را رها می کنند تا هر طور مایل است به فعالیت بپردازد. یا دانشگاه، معلم را تربیت می کند در طول یک دوره ی سه یا چهار ساله اما بعد از آن در طول سی سال خدمت ، خروجی های خود را رها می کند و هیچ کنترل، نظارت و تقویتی برای آن ها ندارند.

از دیدن نقاط درخشان این مسیر نباید غفلت کرد

طی صد سال گذشته نقاط روشن متعددی هم در فرآیند تربیت معلم داشته ایم. نمونه این معلمان ، گروهی هستند که فارغ التحصیلان دهه ی 60 دانشگاه فرهنگیان هستند. اما ما از این تجربه های گرانبها به خوبی درس نگرفته‌ایم. تجربه سرباز معلمان و همراهی نظام وظیفه در این بخش ظرفیت عجیبی است که از این نقاط روشن محسوب می شود، ولی امروزه مغفول مانده و به خوبی مدیریت نمی شود.

دستاوردهای دهه اخیر

ورود نسل جدید معلمان جوان و با انگیزه به آموزش و پرورش پس از تأسیس دانشگاه فرهنگیان از جمله دستاوردهای مثبت آموزش و پرورش بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است، فارغ التحصیلان جدید دانشگاه در ارائه شیوه های نوین آموزشی به دانش آموزان خوش درخشیدند ، تعداد زیادی از این فارغ التحصیلان، با انگیزه به مقاطع تحصیلات تکمیلی وارد شدند و به افزایش سطح دانش و پژوهش خود پرداختند. البته همانطور که اشاره کردم تغییرات مثبت و منفی در نظام تعلیم و تربیت سریع حاصل نمی شود و اثر آن ملموس نیست ، چرا که بازخورد نظام آموزش و پرورش قدرتمند در تربیت یک نسل متجلی می شود که یک سنجه ی کمی نیست  و به همین جهت به راحتی قابل ارزیابی نیست.

برخی از چالش ها و راهکارهای امروز آموزش و پرورش

امروز دست کم آموزش و پرورش به حدود 200 هزار معلم نیاز دارد  اما راهکارهای فعلی مجلس مانند «کاهش نمره پذیرش معلمان» چاره ی کار نیست ، همه ی دستگاه های ناظر و قانون گذار  باید روند فعالیت خود را اصلاح کنند.

نخستین راهکار تضعیف نکردن ساختارهای فعلی آموزش و پرورش در کشور است به این معنا که حداقل امکانات فعلی را نادیده نگیریم و به اتلاف آن ها نپردازیم.

چالش بعدی واگذاری برخی دانشگاه ها و امکانات تربیت معلم است اگر بنا بر اصلاح روند داریم ، یکی از راهکارها بازگشت واحد های واگذار شده به بدنه ی آموزش و پرورش برای تربیت معلم است ، معتقدم بازگشت این امکانات ، در کنار ظرفیت های موجود بخش زیادی از نیازهای آموزش و پرورش را مرتفع می کند.

یکی دیگر از راهکارها استفاده از ظرفیت ماده 28 قانون ، ضمن رعایت ضوابط و افزایش کیفیت است به این معنا که این فرصت برای فارغ التحصیلان دانشگاه های دیگر که علا قه به عرصه ی معلمی دارند فراهم شود که امکان شرکت در آزمون های استخدامی آموزش و پرورش و جذب در سیستم تعلیم و تربیت کشور را داشته باشند. تحقق چنین مطالبه ای کمک شایانی به مجموعه آموزش و پرورش برای بهبود فرآیند تعلیم و تربیت کشور می کند.

طرح رتبه بندی چه مقدار انگیزه بخش است؟!

واقعیت این است که مشکلات معلمان صرفاً محدود به مسائل مالی نیست ، ارتقاء شأن اجتماعی جایگاه معلمی حتی بیش از مسائل مادی اهمیت دارد. امروز که در آستانه ی ورود به اجرای برنامه ی هفتم توسعه هستیم هنوز مصوبه ی رتبه بندی انجام نشده است.

چند بار طرح هایی را با عنوان نظام رتبه بندی مطرح کردند اما پس از بررسی مشخص شد که این طرح رتبه بندی نبوده است. معتقدم تا زمانی که معلم ها ذیل قانون مدیریت خدمات کشوری اداره می شوند ، مشکلات به قوت خود باقی خواهد ماند. برای مثال طبق قانون فعلی معلم ها مانند کارمندان اجازه ی تحصیل در مقاطع بالاتر را ندارند، مگر معلم کارمند است؟! یا اینکه طی بررسی ها مشخص شده است که معلم ها دیگر بین گروه های مرجع اجتماعی جایگاه مناسبی ندارند که این ناشی از ضعف های سیستم است. کشور به دیدگاهی متعالی به آموزش و پرورش احتیاج دارد، همان قانونی که درباره ی سربازی برای معلمان تصریح کرده است که آن ها احتیاج به سربازی رفتن ندارند ، چنین دیدگاهی باید بر نظام مدیریت فرهنگیان در کشور حاکم باشد.

تضعیف پژوهش در آموزش معلمان

نگاه غلطی به حرفه معلمی در کشور ما وجود دارد ، مانند این که بسیاری می گویند ؛ معلم ها 90 روز در طول سال فعالیتی ندارند اما حقوق دریافت می کنند ولی بسیاری از کارشناسان اذعان دارند این سه ماه تابستان یک فرصت بازیابی توان مصرف شده معلم در طول سال تحصیلی است ، تدریس به دانش آموزان کاری سخت و فرسایشی است ، البته این انتقاد وارد است که معلم ها امکان ارتقاء سطح علمی و آموزشی و پژوهشی دارند اما به طور شایسته ازاین فرصت استفاده نمی شود ، البته مشکل پژوهش محور نبودن معلمی در کشور به واسطه ی رویه‌ی غلطی است که برکل سیستم آموزش عالی حاکم شده است و نیاز به اصلاح جدی دارد.

یکی از راهکارهای این امر طراحی و آموزش اختصاصی برای پژوهش معلمین است. دوره کارورزی که معلمان می گذرانند یکی از مصادیق پژوهش است که می تواند با روشهایی مانند مشاهده میدانی و اقدام پژوهی و... در قالب مشخص و پذیرفته شده علمی ثبت شود ولی چون آموزش های اختصاصی این امر ارائه نمی شود این اتفاق نمی افتد.

مصاحبه و تدوین: حسن شریفی ستوده

کارگروه آموزش و پرورش اندیشکده تعلیم و تربیت ژرفا

انتهای پیام/

از شما صاحبنظر گرامی در حوزه تعلیم و تربیت هم دعوت می کنیم، از نویسندگان، ممیزان و اعضای هیئت تحریریه پنجره تربیت باشید. برای ارسال مطالب و عضویت در هیئت تحریریه، از طریق ایمیل FarsPanjarehTarbiat@gmail.com مکاتبه فرمائید.