«امیدجان ابراهیم‌زاده» کارشناس مسائل سیاسی در یادداشتی که در اختیار خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه قرار داد، به بررسی اختلافات مرزی تاجیکستان و قرقیزستان و راهحلهای مناسب برای برون‌رفت از وضعیت کنونی پرداخت.
در این یادداشت آمده است: درگیری‌های مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان طی سال‌های اخیر شدت بالایی به خود گرفته و منجر به کشته و زخمی شدن تعداد بالایی از مردم عادی و نظامیان دو طرف شد. به خصوص درگیری‌های ماه آوریل 2021 و سپتامبر 2022 به عنوان خونین‌ترین اتفاقات در تاریخ اختلافات مرزی میان «دوشنبه» و «بیشکک» به ثبت رسیده است.
طی چند سال اخیر دو طرف با استفاده از الفاظ و ادبیات تهاجمی و اتهام‌زنی به یکدیگر، این مشکل کلیدی را که باید هرچه زودتر حل و فصل شده و زمینه برای روابط نزدیک دوجانبه و همچنین همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی را فراهم کند، با بن‌بست مواجه کردند.
تصویری که در فضای رسانه‌ای قرقیزستان از کشور همسایه به عنوان «دشمن» ساخته شده نه‌تنها کمکی به حل مشکل نخواهد کرد بلکه ممکن است در بلندمدت به عاملی تحریک‌کننده برای درگیری‌های جدید تبدیل شود.
برخی رسانه‌های قرقیزستان در رابطه با تاجیکستان از واژه‌هایی مانند «دشمن»، «کشور دشمن» و «متجاوز» استفاده و آن را به طور فعال وارد اذهان جامعه کردند. رسنه‌هایی هم که به موضع جانب تاجیکستان استناد کردند، بلافاصله هم از سوی شهروندان و هم از سوی دولت تحت فشار قرار گرفتند. گواه این امر تشکیل پرونده جنایی علیه پایگاه مجازی «کاکتوس مدیا» به دلیل بازنشر مطلب نشریه تاجیکستانی «آسیا پلوس» در مورد وضعیت مرزی است. این در حالی است که رسانه‌های تاجیکستانی نظیر «آسیا پلاس» و «اوستا» در مطالب خود به صراحت به مواضع طرف‌های تاجیک و قرقیز اشاره می‌کنند.
چنین رویکردی احتمال وارد شدن درگیری‌ها به مرحله‌ای را فراهم خواهد کرد که دیگر از دست یافتن به توافق حمایت نشده و پتانسیل حل مشکل در سطح دوجانبه را از بین خواهد برد.
اقدامات دو طرف برای حل مسائل مرزی
از سال 2002 به این طرف تاجیکستان و قرقیزستان در چارچوب کمیسیون دولتی تعیین و علامت‌گذاری مرز دو کشور مذاکراتی انجام می‌دهند. همچنین دیدار و نشست‌های بین نمایندگان کارگروه‌های مسائل حقوقی و توپوگرافی نیز انجام می‌شود. تا به امروز بیش از 170 نشست و مذاکره بین هیئت‌های کمیسیون بین‌دولتی و کارگروه‌های مربوطه صورت گرفته است. در نتیجه کار 20 ساله کمیسیون، در مورد 663.7 کیلومتر از 987 کیلومتر مرز دو کشور (68.4 درصد) توافق حاصل شده است.
همچنین در پی درگیری‌های 14-17 سپتامبر 2022، در چارچوب کمیسیون بین‌دولتی تعیین و علامت‌گذاری مرز تاجیکستان و قرقیزستان دو نشست برگزار شد که ضمن آن وضعیت 17.66 کیلومتر دیگر از خط مرز و همچنین برنامه دیدارهای دو طرف در سال 2023 نیز مورد توافق قرار گرفت. بدون تردید ادامه فعالیت مستمر کمیسیون تعیین حدود و تعیین مرزهای دولتی بین تاجیکستان و قرقیزستان و اجرای کلیه توافقات در چارچوب این کمیسیون به حل و فصل مسائل مرزی بین دو کشور کمک خواهد کرد.
علیرغم ادبیات تهاجمی و همراه با اتهام که معمولا پس از وقوع درگیری‌ها از دو جانب به چشم می‌رسد، رؤسای جمهور تاجیکستان و قرقیزستان همواره بر این نکته تاکید کرده‌اند که علیرغم پیچیدگی روند تعیین حدود و مرزهای دولتی، این موضوع باید منحصراً از راه‌های سیاسی و دیپلماتیک حل شود. از این رو، در پی درگیری ماه آوریل سال 2021، «سادیر جباراف» رئیس جمهور قرقیزستان به دعوت «امامعلی رحمان» همتای تاجیک خود از این کشور بازدید کرد که اصلی‌ترین موضوع مورد بحث حل و فصل اختلافات مرزی بین دو کشور بود.
در 16 سپتامبر 2022 در حاشیه اجلاس سازمان همکاری‌های شانگهای در «سمرقند» نیز دیدار سران دو کشور همزمان با آغاز درگیری مسلحانه در مناطق مرزی استان «باتکن» قرقیزستان و «سغد» تاجیکستان صورت گرفت که به ساختارهای مربوطه دستور آتش‌بس و تسریع کار کمیسیون دولتی تحدید حدود و تعیین مرز مشترک را صادر کردند. در آن موقع حتی دیدار و مذاکرات در عالی‌ترین سطح نیز نتوانست به کاهش سطح این درگیری مسلحانه کمک کند.
پس از ختم درگیری و دست یافتن دو طرف به توافق آتش‌بس، کارگروه‌های مربوطه در میان جمعیت مناطق مرزی اقداماتی برای جلوگیری از بروز رویارویی‌های جدید را دنبال کردند. بارها بین ساکنان روستاهای مرزی، نمایندگان مقامات محلی و همچنین پرسنل نظامی دو کشور برنامه‌های تحت عنوان «پلو دوستی» پیاده شد.
در مجموع طی یک دهه اخیر علیرغم همه تلاش‌های دو کشور برای حل و فصل مسائل مرزی از طریق مسالمت‌آمیز، درگیری‌ها شدت بیشتری به خود گرفته و بیش از پیش خسارت‌بارتر و خونین‌تر می‌شوند، به طوری که ده‌ها کشته و صدها زخمی به جای می‌گذارند. از آنجایی که منازعات مرزی صرفا بر مبنای منافع ملی و به صورت یک‌جانبه پوشش داده می‌شوند این امر منجر به شکل‌گیری روایت‌ها، تفسیرها و رویکردهای مختلفی برای درک این معضل می‌گردد.
این روند همچنین جستجوی راه‌هایی برای حل مشکل مرزی را پیچیده کرده و در میان جوامع هر دو کشور باعث ایجاد نفرت نسبت به جانب دیگر می‌شود. وضعیت کنونی بحث مشارکت کشورهای ثالث به عنوان میانجی‌گر را پیش می‌آورد که در نهایت نه به منافع ملی تاجیکستان خواهد بود و نه قرقیزستان.
خطر جذب بازیگران منطقه‌ای و جهانی
برخی از بازیگران بین‌المللی نسبت به اجرای نقش میانجی‌گری در حل مسائل مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان علاقه‌مندی نشان می‌دهند. در همین راستا، در 13 اکتبر 2022 به ابتکار «مسکو» نشست سه‌جانبه رؤسای جمهور تاجیکستان، قرقیزستان و روسیه برگزار شد که طی آن روند تحدید حدود و تعیین مرز دولتی تاجیکستان و قرقیزستان مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
لازم به ذکر است که پذیرش کشورهای ثالث از بازیگران عرصه جهانی در شرایط متلاطم و پرتنش ژئوپلیتیک بین‌المللی که در متن آن روسیه و چین وارد تقابل با غرب شده‌اند، مغایر با منافع ملی تاجیکستان و قرقیزستان است. با توجه به این نکته، توجه به رویکردهای دیگری برای حل و فصل مسائل مرزی بین دو کشور مهم خواهد بود.
این موضوع از این منظر دارای اهمیت است که جلب یکی از قدرت‌ها به قضیه مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان به عنوان «میانجی» یا «صلح‌ساز» میتواند طرف‌های ذی‌نفع دیگر را جذب کرده و پیامدهای منفی جدی هم برای کشورهای متخاصم و هم برای همه کشورهای آسیای مرکزی به دنبال داشته باشد.
کدام رویکرد بهتر خواهد بود؟
با توجه به موارد یادشده، می‌توان رویکردهای زیر را برای حل مشکل مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان در نظر گرفت.
نخست ضرورت قطع کامل استفاده از الفاظ و ادبیات تهاجمی و اتهام‌زنی در سطح رهبران سیاسی، مقامات عالی‌رتبه و کارشناسان است تا از شدت این بحران کاسته شود. دامن زدن به احساسات علیه یکدیگری منجر به پیچیده‌تر شدن فضا خواهد شد که نمونه آن را در سخنرانی رئیس جمهور قرقیزستان در مناظره عمومی هفتاد و هفتمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد و پاسخ طرف تاجیک به صراحت مشاهده کردیم که این روش در راستای منافع بلندمدت دوشنبه و بیشکک نخواهد بود.
ثانیاً، اولویت اصلی حل مسائل مرزی قرقیزستان و تاجیکستان در سطح دوجانبه و بدون مشارکت کشورهای ثالث است، اما همان‌گونه که تجربه نشان می‌دهد، توافقات حاصله و پروتکل‌های امضا شده تقریباً در بیشتر موارد به صورت یک‌جانبه نقض می‌شوند. در این راستا نمی‌توان امکان جذب ناظران را منحصراً از میان کشورهای آسیای مرکزی منتفی دانست.
تشکیل اجلاس فوق‌العاده سران کشورهای منطقه برای گفت‌وگوهای سازنده و یافتن راهحلهای این مشکل و نیز نقش نظارتی آنها بر رعایت و اجرای توافقات و پروتکل‌های امضا‌شده بین قرقیزستان و تاجیکستان مناسب خواهد بود.
ثالثاً، گام جدی برای پیدا کردن راهحلهای موثرتر مشکلات موجود مرزی میتواند ایجاد مکانیسم‌های واکنش سریع در قالب «C5» (کشورهای آسیای مرکزی) باشد.
در مجموع استفاده از الفاظ و ادبیات تهاجمی و اتهام‌زنی‌های متقابل در مسائل مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان به نظر نمی‌رسد که اقدامی مثبت بوده و زمینه مناسب برای انجام مذاکرات در فضای به لحاظ سیاسی و روانی مناسب‌تری را در اختیار دو طرف قرار می‌دهد. بنابراین دست برداشتن از سیاسی کردن مشکلات مرزی و پایبندی به اسناد و تعهدات امضا‌شده در این زمینه از الزامات دست یافتن به نتایج مطلوب برای دو طرف خواهد بود.
پایان پیام/ح
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
