خبرگزاری فارس؛ یادداشت - محسن سلگی: دلیل موضع اخیر رهبر انقلاب در بحران پیش آمده را با درک بنیاد نگاه انسان محور و الهی ایشان می‌توان فهمید. فهم حساسیت رهبر انقلاب نسبت به خانواده و مدرسه و برتردیدن آنها نسبت به نهاد امنیت و اقتصاد، نیازمند بحث های مفصل علمی و دقیق است.
در روز درختکاری، رهبر انقلاب مواجهه‌ای قاطع، معلمانه و پدرانه نسبت به بحران پیش آمده در برخی مدارس نشان دادند. تلاقی روز درختکاری و موضع ایشان در خصوص مدرسه، ما را بر آن داشت تا تلقی ایشان و امام راحل از زمان و مکان و نیز انسان و جهان را با استعاره مدرسه و باغبانی و نیز استعاره معماری (باغبانی شهر و کشور) پیش بکشیم.
در نگاه امام راحل و رهبر انقلاب اسلامی، تربیت و طبیعت و تعادل و تعالی سازگار شده‌اند.
این سازگاری، سازگاری زمان و مکان و دقیق‌تر بگویم، زمان و موقعیت و درک فضا در تمامیت آن است. در این درک، دوگانه انگاری یا مقابل انگاریِ انسان و طبیعت (فرهنگ و طبیعت) یا درجه دو کردن طبیعت و موجودات دیگر از سویی و تقلیل انسان به طبیعت و نیز ماشین از دیگر سو نفی می‌شود.
قابل اشاره است که در ادبیات حکمرانی جدید از استعاره های مختلفی استفاده شده است که از آن جمله می توان به استعاره ساعت (تنظیم) اشاره کرد. اما در الگوی حکمرانی رهبران انقلاب اسلامی، تمام عالم از جمله طبیعت، مدرسه و محل تربیت است. این نگاه منتهی به صلح و اصلاح میان انسان‌ها و میان آنها و طبیعت شده و مانع تعرض می‌شود. این نگاه ساحت انسانی را که عمیق است به ساعت فرو نمی کاهد اما از ساعت (تنظیم و تعادل) غفلت نمی‌کند.
از دیگر استعاره‌ها، استعاره بنگاه است که برای حکمرانی و حتی نهادهای آموزشی مطرح شده است. به تعبیر دقیق عطاالله رفیعی آتانی، در حالی که در تلقی مادی و غالب در غرب، حتی مدرسه هم بنگاه اقتصادی و مبتنی بر سود است اما در تلقی رهبران انقلاب اسلامی، بازار نیز به منزله مدرسه و جایی برای رشد عقلی و وجودی افراد دیده می‌شود.
در استعاره مدرسه، معلم یک باغبان است که البته دانش‌آموزان او شأنی فراتر از درخت دارند (درخت زندگی و زمان هستند)اما تربیت آنها می بایست با طبیعت و فردیت(تمایز و آزادی) آنها سازگار باشد. غیر از این، گویی دانش‌آموزان را اشیا همسان یا قطعات شبیه هم تلقی کرده ایم. در منطق انقلاب اسلامی، رابطه تربیت دو سویه است و معلم نیز در فرایند تربیت قرار گرفته و باید رشد کند.
تذکر این نکته لازم است که نمی توان منکر ضرورت برنامه ریزی و الگوی مهندسی در اداره و ساخت حیات انسانی و اجتماعی شد. در عین حال، نباید حیات مذکور را به مهندسی و برنامه ریزی تقلیل داد. نیز می بایست نگاه تربیتی و الگوی معماری-باغبانی را برتری بخشید.
در غرب نیز نگاه برنامه ریزی حتی توسط فیلسوفان نولیبرالی مانند فردریک هایک نقد شده است اما بازگشت او به طور ناخودآگاه/خودآگاه به دئیسم و خودبسنده‌گی طبیعت است که حال در نگاه او به جامعه نیز تسری یافته است(کاتالاکسی و نظریه آشوب) . نگرانی او در این میان نه تعالی، که تعادل و آزادی فردی است. دغدغه حقیقت و درستی برای او مطرح نیست چنانکه ملاحظات او برای برخورد رادیکال نکردن با سنت، محافظه کارانه و ابزاری و بازاری بوده و از سر سنت گرایی یا اعتقاد به وجود حقیقی یا امری درست از حیث عقلی در آن است. گویی سنت هم مثل بازار جافتاده ای است که نباید به آن دست زد و در قیمت گذاری های آن دخالت کرد.
حتی در روندهای آن نباید دخالت کرد. ضمن اینکه او سنت را به عرف می‌کاهد؛ درست مثال بازاری که موجود است. یعنی سراغ گذشته در سنت نمی رود بلکه سنتی که به امروز رسیده برای او اهمیت دارد. او همچنین سنت را به تجربه و انباره تجربه (تجربه انباشته) و عادت فرو می کاهد. ضمن اینکه به شدت از منطق بازار و دست نامرئی آدام اسمیت متأثر است و اگر بخواهیم رادیکال تر بگوییم، می‌توان او را متهم به نگرانی برای حفظ طبقات کرد.
البته این نگاه که نسبت به اهمیت سنت هشدار داده و از اقتدارگرایی عقل انتقاد می کند، حاوی فرصت ها و منفذهایی اخلاقی است اما نمی تواند تمایز میان تربیت و برنامه ریزی را درک کند. نیز قادر نیست نسبت مثبت میان تربیت و طبیعت(طبیعت طبیعی و طبیعت انسانی یا فطرت) را دریابد. این نسبت چنین است که تنها مبتنی بر تربیت (با تلقی الهی و اسلامی) می توان به آزادی حداکثری دست یافت و تنها مبتنی بر این تربیت است که طبیعت نه تنها آسیب نمی‌بیند، که ارتقاء یافته و به منزله دیگرسوژه از شی وارگی رها می‌شود.
در حالی که نزد برخی مکاتب مسئله شی وارگی یا شی گشتگی انسان یا از خودبیگانگی مسئله ای کانونی است، با ابتنای بر نگاه اسلامی-که عمق تفسیر فلسفی آن، فلسفه صدرایی است- طبیعت و حتی اشیاء هم از شی وارگی رها می‌شوند.
می‌توان در برابر نگاه مهندسی، نگاه معماری را مطرح کرد. در الگوی و ایستار معماری برخلاف نظرگاه مهندسی، به ظرافت های وجودی انسان و سکونتگاه و تناسب های فرهنگی و روانی ساکنان توجه می شود و در عین تشابه به تمایز التفات صورت می گیرد. از این رو، تناسب با طبیعت نیز بیشتر مورد نظر و عنایت است.
حاکم اسلامی و به طور عمومی، مؤمنان نیز نسبت به خود و دیگری -که شامل طبیعت و حیوانات نیز می شود- نقش معمار یا باغبان را دارند. باغبان، اقتضای زمین، زمان و ویژگی های ذاتی درخت یا گیاه را مورد پردازش قرار می دهد و در چارچوب آنها به خلاقیت دست می زند.
در خصوص زمان نیز مواجهه غیرواقع گرایانه در سنت فرانسوی و روسی (سنت چپ که از مارکسیسم ارتدوکس تا گرایش های استالینی و نیز گرایش های چپ نو تطور یافته است) چنین است که تصور می شود با انسان و زمان هر کاری می توان کرد یا دست کم می توان و باید تمایز را در کانون قرار داد. این تلقی با مدرنیته که به امر نو بیش از نوشدن و به تغییر بیش از درستی و صدق بها می دهد ربط وثیق دارد. ایده غلبه بر طبیعت و تسلط بر آن به معنای متعارف غربی آن نیز مبتنی بر این تصور از زمان و واقعیت است. نوعی اراده گرایی که دست آخر اراده انسانی را محبوس می سازد و برخلاف ظاهر، مدعا و حتی شعار و آرزوی خود، نقض و نفی آزادی انسان است.
در مقابل، حاکم اسلامی و مؤمن که اوج آن را در حکمرانی پیامبر اسلام می‌بینیم، تغییر انسان‌ها و طبیعت را قدرت می داند اما این تغییر را در تناسب با فطرت و ذات طبیعت (واقعیت یا وجود) قرار می دهد. چون او می داند انسان ها مانند اشیا نیستند. حتی طبیعت و اشیاء نیز از ذاتی برخوردارند و نیز آینه و آیه الهی هستند که نمی توان به آنها صرفاً به عنوان ابزار نگاه کرد. قرآن کریم نیز تمام اشیاء و موجودات را در حال تسبیح خداوند توصیف کرده و خصوصیت تکلم برای آنها قائل است. حاکم اسلامی (مؤمن که باید مربی و امتداد ربوبیت الهی و تحقق خلیفه اللهی انسان باشد) یک باغبان فرهنگی(تعبیر رهبر معظم انقلاب) است. چرا که انسان را فراتر از نبات و حیوان می‌داند و به خوبی بر ظرائف این انسان و مهمترین خصوصیت متمایز کننده آن یعنی آزادی التفات دارد و می‌داند علم و قدرت و اراده (مشترکات انسان و حیوان اما همزمان عامل تمایز آنها) سایر موجودات آنقدر نیست که حیات آزاد را برای آنها به ارمغان بیاورد.
قدرت نیز منشأ آزادی است و آزادی به معنای ایجابی و مثبت آن توانایی انجام کار یا فعلی است. بنابراین آزادی مثبت در درجه اول به خواستن نیست بلکه به توانستن است. اگرچه عنصر خواستن نیز در آن وجود دارد و نهفته است.
اسلام، مبتنی بر آزادی به تربیت انسان نگاه می کند. اینجاست که نگاه تربیتی اسلام در برابر نگاه مهندسی و برنامه ریزی غربی قرار می گرد. این بیشتر خود را در سیاست ولایت از یک سو و سیاست مدیریت در سوی دیگر نشان می دهد. سیاست اسلامی(مشخصاً جمهوری اسلامی ایران) سیاستی رهبر مدار-به جای مدیرمحور- و هدایتی بوده که مبتنی بر اراده و قدرت(آزادی) و علم(عقل و دانش و امر شناختی که خصیصه عاطفی یا روان شناختی هم دارد) افراد و به منظور ارج گذاری و تقویت حاصل این سه یعنی حیات یا وجود است.
منطق مهندسیِ مبتنی بر برنامه ریزی، مبتنی بر حیوان انگاری انسان و یا مبتنی بر ماشین انگاری او است. ایده انسان اقتصادی که توسط استوارت میل مطرح می‌شود، استعاره ای برای انسان محاسبه‌گر یا انسان عقلایی در لیبرالیسم کلاسیک است. این انسان مانند ماشین بی خطا است و همواره بر اساس سود عمل می‌کند.
نگاه برنامه‌ریزی بنابراین مبتنی بر خطا در برداشت از واقعیت انسان و واقعیت سیاست است. سیاستگذاری در غرب متکی به این پیش فرض خودآگاه یا ناخودآگاه است که انسان ها می بایست موجوداتی شبیه باشند تا قابل محاسبه پذیر، قابل پیش بینی و سپس مدیریت پذیر باشند.
مبتنی بر این انگاره، انگاره اساسی تر، تقلیل آزادی به آزادی منفی و حیوانی است. از یک سو آزادی همچون عدم دخالت شهروندان در زندگی و مالکیت(حریم خصوصی) یکدیگر و از سوی دیگر آزادی فرهنگی شهروندان در حد لذت رانی و آزادی سبک زندگی و انتخاب است(آزادی مثبت). اگرچه سیاست غربی و منطق حاکم حکومتی و رویه آن به جد در برابر آزادی سیاسی و آزادی اقتصادی(انتخاب زندگی و رقابت آزاد) می ایستد و یا دست کم آن را بیش از لیبرالیسم کلاسیک محدود کرده است.
هر چیزی یا کسی که منافع اقتصادی جامعه و دولت غربی یا سرمایه‌داری را زیر سؤال ببرد، مورد چالش و تحدید قرار می گیرد. غرب آزادی منفی را بر آزادی مثبت برتری داده است. چراکه هم معیار واضح تر و هم عینیت بیشتری دارد. اما دلیل عمیق تر این ترجیح، ساده سازی منطق مهندسی است که در لیبرالیسم نیز همچون مارکسیسم به چشم می آید. در مارکسیسم عدالت به برابری فروکاست می شود چراکه اندازه گیری آن ساده تر است(منطق کمّ و سیطره کمیت که شامل منطق کیف هم می شود). در این سو در لیبرالیسم، آزادی به آزادی منفی و به حال خود بودن (لسه فر، لسه پسه: بگذار آزاد باشد، بگذار بگذرد) کاهش می‌یابد. تأکید می‌شود که این ناشی از منطق مهندسی و برنامه ریزی شده ای است که تعریفی مکانیکال یا حداکثر حیوانی(ارگانیک) از آزادی انسانی به دست می‌دهد.
تربیت در برابر برنامه ریزی مطرح می شود. در تربیت، فرد به نحو خودانگیخته و داوطلبانه به عمل، نیت و فکر درست دست می یابد بی‌آنکه منکر ارزش قانون باشد و یا حتی از قانونی که عقلانی نمی داند پیروی نکند.
نگاه غرب به ویژه در نظریه نوسازی که مخاطب آن کشورهای توسعه نیافته است، عمدتاً مبتنی بر برنامه ریزی مهندسی است اما در برابر، نگاه اسلامی و به تبع آن حکمرانی اسلامی، مبتنی بر استعاره باغبانی است. قابل تأکید است که رهبر انقلاب، مشخصاً استعاره باغبانی فرهنگ را به کار برده‌اند.
تنها در نسخه غیرپروژه ای یعنی الگوی باغبان- معمار است که ابتنای بر عنصر تمایز- تشابه، آزادیٰ امکان تولد و حیات دارد. اگر صرفاً تمایز مبنا باشد، آزادی دیگری مخدوش شده و یا خلاقیت به جامعه زدایی و انسان زدایی و تنهایی فرد منتهی می شود. در مقابل، اگر صرفاً تشابه را ملاک قرار دهیم، وضعیتی بدتر از تمایز مداری رخ خواهد داد و انسان‌ها به قطعات ماشین می‌یابند.
نسخه‌هایی که به مدیریت و برنامه ریزی اصالت می‌دهند (مهندسی)، نافی آزادی انسان و در پی این خلاقیت او هستند حتی با وجود تأکید بر تفاوت و تمایز فردی-در گرایش راست و لیبرال- تمایز و استقلال یا خودتحققی فردی را به جدایی، انزوا و تنهایی فرو می کاهند. آزادی در این نگاه مخالف اختیار بوده و به انتخاب گری ماشینی فروکاست می شود. این وضعیت ناآزادی به مراتب ضدعقلی تر و غیر اخلاقی از ناآزادی در دیکتاتوری عریان است. چراکه در دومی اگر حتی میل به رهایی و آرمانشهر آزادی در میان نباشد، معمولاً التفات و آگاهی به عدم آزادی وجود دارد.
پایان پیام/ت
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
