پژوهشگر و استاد دانشگاه: نخستین شکل هیأت به صورت کاروانی بود

به گزارش خبرگزاری فارس،هفتمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، با عنوان «تطور هیأت از قرن اول تا چهارم هجری» با حضور مهدی امین فروغی پژوهشگر و استاد دانشگاه، در مرکز تخصصی احیاء امر دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.

سیاه پوشی جزو سنت‌های دیرینه عزاداری است

مهدی امین فروغی پژوهشگر و استاد دانشگاه در ابتدا با تاکید بر ریشه‌دار بودن آیین‌های عزاداری و برشمردن شباهت‌هایی میان آنچه امروز در زمینه عزاداری وجود دارد و آنچه در گذشته برقرار بوده است، اظهار کرد: در سوگ پیامبر اکرم(ص)، شاعری به نام حسان بن ثابت، مرثیه‌سرایی کرده و در اشعار خود، مردم را به سیاه پوشی تشویق کرد. در سوگ امیرالمؤمنین علی(ع)، امام مجتبی(ع) سیاه پوشیدند و عمامه سیاه بر سر گذاشتند. در سوگ امام حسین(ع) هیچ زن هاشمی و قریشی نبود مگر اینکه جامه سیاه به تن کرده بود. پس باید سیاه پوشی و سیاه پوشاندن در عزاداری را جزو سنت‌های دیرینه تاریخی به حساب آورد.

وی ادامه داد: سنت دیگر، سرودن مرثیه بوده است که ما در فرهنگ‌های مختلف مشاهده می‌کنیم. به خصوص در فرهنگ عرب قبل از اسلام، جایگاه این مرثیه‌ها به قدری اهمیت داشته است که حتی یکی از اغراض شعری در عرب، «رثا» است. می‌دانیم که اغراض شعری یعنی موضوعات شعری از جمله مدح، رثا، فخر، وصف و پند و اندرز. رثا یکی از این موضوعات بوده و هر شاعری، مرثیه‌هایی داشته است. به عنوان مثال، در تاریخ پیش از اسلام، «خنساء» را داریم که شاعر سوگواره عرب بوده است که دیوانی از او در دست است.

عزاداری از گذشته جمعی بوده است

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: سنت دیگر، خواندن مرثیه با لحن و ندای محزون است. یعنی تلفیق شعر با موسیقی آوازی و در برخی فرهنگ‌ها، با موسیقی سازی نیز شعر را تلفیق می‌کردند. به عنوان مثال در قرن اول هجری در کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی آمده که حضرت سکینه(س) دختر امام حسین(ع)، بیت شعری را در واقعه عاشورا سرود: «یا ارض ویحک اکرمی امواتی / فلقد ظفرت بسادتی و حماتی». ابوالفرج می‌گوید سکینه سلام الله علیها این شعر را برای ابن‌سریج موسیقی‌دان بزرگ مدینه فرستاد تا آهنگ و لحن خوبی برای شعر بسراید و ابوالفرج می‌گوید این موسیقی بر سر زبان‌ها افتاد و باعث شهرت ابن‌سریج شد.

فروغی سنت دیرینه دیگر را عزاداری کردن به صورت جمعی دانست و گفت: از دیگر سنت‌هایی که با عزاداری امروز نیز مشابهت دارد، عزاداری کردن به صورت جمعی است. یکی از زیباترین تصاویر نوحه‌سرایی‌ها در قرن اول هجری، سه بیت اول قصیده تائیه کبری از دعبل خزاعی است که آن را نزد امام رضا(ع) خواند:

 تَجاوَبنَ بِالإِرنانِ وَالزَفَراتِ
نَوائِحُ عُجمُ اللَفظِ وَالنَطِقاتِ
یُخَبِّرنَ بِالأَنفاسِ عَن سِرِّ أَنفُسٍ
أَسارى هَوىً ماضٍ وَآخَرَ آتِ
فَأَسعَدنَ أَو أَسعَفنَ حَتّى تَقَوَّضَت
صُفوفُ الدُجى بِالفَجرِ مُنهَزِماتِ

این نشان می‌دهد که نوحه‌گران که برخی از آن‌ها گنگ بودند و بعضی از آن‌ها گویا، با هم گفت‌وگو آغاز کردند. با ناله‌های سوزان خودشان، با هم سوال و جواب کردند و... باید توجه داشت که این ابیات، چه تصویر زیبایی از هیأت‌های گذشته به دست می‌دهد.

نخستین پایه‌گذاران هیأت، بازماندگان خاندان امام حسین(ع) بودند

وی در ادامه بیان کرد: صرف نظر از این که بخواهیم معنی لغوی هیأت را واکاوی کنیم، محتوی و عمل انجام شده در هیأت همان است که در مجالس قدیم انجام می‌شده است. البته عنوان هیأت، عنوانی جدید و متاخر است که در سده‌های اخیر به مجالس عزاداری اهل‌بیت(ع) اطلاق شده است. در گذشته به این مجالس عزاداری، «مَأتم» می‌گفتند، به معنی محل ماتم و اندوه. می توان گفت نخستین کسانی که هیأت را پایه گذاشتند، بازماندگان از خاندان اباعبدالله الحسین(ع) بودند. از همان عصر روز عاشورا این کار آغاز شد. نخستین شکل هیأت پس از واقعه عاشورا، «هیأت کاروانی» بود، نه هیأت‌های ثابت؛‌ چرا که سوگواران، همان اسرایی بودند که به ناچار باید حرکت می‌کردند.

این پژوهشگر در ادامه به نمونه‌هایی تاریخی از عزاداری اشاره کرد و گفت: یکی از نخستین مراثی که تاریخ ضبط کرده، مرثیه حریر بن سهل بن حبیب شهرزوری است که نقل می‌کند سال ۶۱ هجری از مکه بر می‌گشتم، گذرم به کوفه افتاد و دیدم مردم همه جشن و پایکوبی می‌کنند و عده‌ای هم سر در گریبان برده و اشک می‌ریزند. از پیرمردی که نزدیکم بود سوال کردم چه عیدی است که من خبر ندارم؟ پیرمرد با شک و تردید به من نگاه کرد، بعد گفتم پیرمرد نترس من غریب و مسافرم. مرا کنار کشید و گفت ما دیگر عیدی نداریم. به صورتی رمزی اشاره کرد که دو لشکر با هم رو به رو شد و سپاه عبیدالله بن زیاد پیروز شد و لشکر حسین بن علی(ع) شکست خورد؛ آنگاه پیرمرد شروع به مرثیه‌خوانی کرد. این گزارش‌های تاریخی حاکی از اولین جرقه‌های عزاداری بر سیدالشهدا(ع) است.

فروغی افزود: مراثی نخستین، مراثی‌ای است که حضرت زینب(س)، حضرت ام‌کلثوم(س) و امام سجاد (ع) در مجلس ابن زیاد و بازار کوفه خواندند. به عنوان مثال حضرت ام‌کلثوم(س) در بازار کوفه اینچنین خواند:«قَتَلْتُمْ أَخی صَبْراً فَوَیْلٌ لاِمِّکُمُ/ سَتُجْزَوْنَ ناراً حَرُّها یَتَوَقَّدُ/ سَفَکْتُمْ دِماءً حَرَّمَ اللهُ سَفْکَها/ وَحَرَّمَهَا الْقُرآنُ ثُمَّ مُحَمَّدُ».شما برادر مرا با شکنجه کشتید، پس واى بر مادرانتان، به زودى با آتشى که حرارتش شعله مى کشد، کیفر خواهید دید. شما خون هایى را که خدا و قرآن و محمد(ص) محترم شمردند، بر زمین ریختید.

وی یادآور شد: نوشته‌اند که وقتی حضرت این خطبه و اشعار را خواندند، ولوله‌ای در بازار افتاد که زنان موی خود را پریشان کردند و خاک بر سر ریختند و پنجه به صورت کشیدند و به صورت خود لطمه زدند و هیچ زن و مردی گریان‌تر از آن روز دیده نشده بود. همچنین هنگامی که حضرت زینب(س) سر امام حسین علیه السلام را دیدند، چنین سرودند:

یَا هِلَالاً لَمَّا استتمَّ کَمالاً / غَالَهُ خَسْفُهُ فَأبدی غروباً
ما تُوَهَّمْتُ یا شقیق فُؤادی / کَانَ هذا مُقَدّراً مَکْتُوباً
یا أخی فاطِمُ الصغیرةِ کَلِّمها / فَقد کادَ قلبُهَا أنْ یذوباً
ای هلال ماهی که هنوز کامل نشده دچار کسوف گردیدی و از نظرها پنهان شدی، ای پاره قلب من، گمان نمی‌کردم سرنوشت ما چنین باشد. ای برادر! با فاطمه خردسالت سخن بگو که نزدیک است دلش از غصه و اندوه آب شود.

نقش حضرت سکینه(س) در ترویج عزاداری‌ها

این استاد دانشگاه ضمن اشاره به آغاز کار هیأت کاروانی در منازل مختلف مسیر و پس از کوفه، تصریح کرد: در تاریخ آمده است که در نخستین منزل که محل سکونت برخی از نصرانی‌ها بود، اصواتی از عزاداری شنیده می‌شد اما صاحبان صدا دیده نمی‌شدند؛ لذا آن صداها به جنیان نسبت داده شد. در منزل دیگری به نام قادسیه، باز هیأت برگزار شده است و حضرت ام‌کلثوم(س) نوحه خوان این مجلس بوده و اشعار ایشان در تاریخ ثبت شده است. در منزل خزروان، باز هم عزاداری گروهی را شنیدند که دیده نمی‌شدند و در منابع گفته شده که این ها جنیان بودند و این اشعار را می‌خواندند که «بنات الجن تبکین بنات الهاشمیاتی، بنات المصطفی احمد تبکین شجیعاتی/ دختران جن گریه می کنند، دختران هاشمیاتی، دختران مصطفی احمد گریه می کنند، شجاعت من».

آل‌بویه برای اولین بار مراسم دهه اول ماه محرم را برگزار کرد

فروغی درباره بروز جلوه‌های عزاداری در دوران آل بویه گفت: این‌ها از گزارش‌های تاریخی عجیبی است که ما در قرن چهارم از هیأت‌ها داریم. تا نیمه دوم قرن چهارم، آل بویه با رویکرد شیعی روی کار آمد و به دستور معزالدوله در سال ۳۵۲ هجری، برای نخستین بار در دهه اول محرم عزاداری‌های حسینی به صورت آشکار و همگانی در بغداد برپا شد. بستن مغازه‌ها و تعطیل کردن بازار‌ها، سیاه پوش کردن بازار‌ها و دسته عزادرای تشکیل دادن از جمله گزارش‌های تاریخی مربوط به دوره آل بویه است که به دست ما رسیده است.

براساس این گزارش، اولین همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی بناست ۲۵ و ۲۶ بهمن‌ماه به همت مرکز احیای امر دانشگاه امام صادق(ع) و اندیشکده هیأت سازمان هیأت و تشکل‌های دینی در تهران برگزار شود.

پایان پیام/