گزارشي از نفوذ ديرينه زبان و خط فارسي در جمهوري باشقيرستان

به گزارش خبرنگار خبرگزاري فارس در باشقيرستان، جمهوري خودمختار باشقيرستان يكي از مناطق كليدي و مسلمان‌نشين كشور روسيه بشمار مي‌رود، آنهايي كه اهل مطالعه تاريخ و يا جغرافيا هستند، بدون شك با واژه باشقير و يا باشقيرستان آشنايند. خبرگزاري فارس تصميم دارد در چندين گزارش متوالي در قالب سفرنامه، جمهوري خودمختار و مسلمان باشقيرستان را به مخاطبان خود معرفي كند. آنچه در پي مي‌آيد بخش سوم اين سفرنامه است كه گزارشي از زبان باشقيري، نفوذ زبان فارسي و خط و كتابت فارسي را در بر مي‌گيرد. * زبان باشقيري و نفوذ فارسي در آن در سايه كشف‌هاي باستان شناسي كه طي آخرين دهه‌هاي اخير صورت گرفته، مشخص شده است كه از قديمترين دوران تا آخر اولين هزاره ميلادي، سرزميني كه امروز با نام جمهوري باشقيرستان شناخته مي شود، صحنه تماس‌هاي دايمي بين گروه‌هاي نژادي چند زباني ايراني، عربي و سپس تركي بوده است. به نظر واژه شناسان و تاريخ‌دانان، دليل اصلي نفوذ لغات عربي و تركي به زبان باشقيري، مسلمان شدن ملل ترك نژاد است. از قرن 9 ميلادي، لغات عربي در سرزمين هاي آسياي ميانه، آسياي صغير و قفقاز به تدريج نفوذ خود به زبان هاي تركي را آغاز كرد. در حال حاضر، در زبان‌ باشقيري‌ شماري‌ واژه‌هاي‌ مغولى‌، عربى‌، فارسى‌ و روسى‌ وجود دارد. در اين ميان مي توان به حدود از 4000 واژه فارسي اشاره كرد. تا قرن 14-15، نفوذ لغات عربي به زبان باشقيري بيشتر صورت شفاهي داشت ، ولي از آخر قرن 15 و آغاز قرن 16 صورت كتبي هم پيدا كرد و اولين مكتوب هاي باشقيري بر مبناي خط عربي در قرن 16 به وجود آمدند. * زبان فارسي در باشقيرستان قدمتي ديرينه دارد به نظر اكثر پژوهشگران، زبان فارسي در باشقيرستان قدمتي ديرينه دارد. اقوام باشقيري كه در اورال جنوبي در طول رود بلاياريكا و در سواحل شاخه‌هاي آن‌ها زندگي مي‌كردند، با اهالي خانات بخارا، خيوه، خوارزم روابط تجاري و نظامي داشتند. در آن دوران، زبان دولتي اين خان نشين‌ها فارسي بود. از اين طريق واژگان بسياري به زبان باشقيري راه يافت. بطور كلي مي‌توان گفت در حال حاضر، بسياري از واژه‌هاي فارسي موجود در زبان باشقيري، قسمت جدا نشدني فرهنگ لغاتِ فعال آن زبان است. واژه‌هاي فارسي در زبان باشقيري به گروه هاي فرهنگِ لغات مختلفي ارتباط دارند. * اصلي‌ترين گروه‌هاي فرهنگ لغات فارسي در زبان باشقيري مفاهيم ديني: گناه، نماز، روزه، فرشته، خدا و … واژه‌هايي كه توصيفي از افراد است مثل: بهادر، دوست، دشمن، خواجه، شاه و … واژه‌هايي كه معني لوازم معشيت دارند مانند: كيسه، تخته، دستمال، شكر، شربت و … لغاتي كه به گياهان و حيوانات ارتباط دارند: بلبل، گل، ميمون، طوطي، فيل، خرما و … مفاهيم مجرد: بها، درد، درمان، زيان، اميد، ياد... روزهاي هفته: شنبه، يك، شنبه دوشنبه، سه شنبه، چهارشنبه، جمعه. حروف: بلكه، يا كه، چون كه، هم، اگر و … واژگان بسياري همچون انار، خراب، دوتار، آبرو، آگاه، آفرين، آرايش، آرام، ناز، داروخانه، چاره و ... از جمله واژه هاي فارسي منتقل شده به زبان باشقيري است. بخشي از كلمه ها كه ظاهر عربي دارند اما در فارسي كابرد ديگري دارند ( مثل كلمه مسلمان) نيز از ايران به باشقيرستان راه يافته است. نه تنها بسياري از واژه‌ها بلكه نام‌ها نيز ايراني هستند. شما ممكن است بارها با زن و مرداني برخورد كنيد كه نامشان گلنار، گلناز، امير، رستم و يا بهرام و بهار است. * مدارس ديني در قرن دهم ميلادي در باشقيرستان تاسيس شد خط و كتابت‌ باشقيرها تا 1929 ميلادي با حروفي كه ما امروزه از آن استفاده مي كنيم انجام مي شد. از 1929 تا 1939ميلادي به تقليد از تركيه به‌ لاتينى‌ و سرانجام‌ در 1940به‌ سيريليك تغيير شكل يافت و به اين ترتيب به كلي با ميراث كهن مكتوب قطع گرديد. ايجاد آموزش و تاسيس مدارس در باشقيرستان بر مي گردد به زمان ورود اسلام به اين منطقه در قرن دهم ميلادي كه مدارس ديني در كنار مساجد داير گشت. اين مدارس بتدريج گسترش يافت و گروه هاي تبليغي از بخارا، بغداد و ديگر مراكز اسلامي به باشقيرستان آمده و به آموزش خواندن و نوشتن به خط عربي، قرآن و شرعيات و ديگر مباني ديني پرداختند. در سايه تلاش روحانيت مسلمان، نخستين مكتب ها و مدرسه‌ها گشايش و توسعه يافت بطوري كه در سال 1865 در مناطق باشقيري و تاتاري اورال جنوبي بيش از 600 مكتب و مدرسه وجود داشت كه در آنها حدود 20 هزار محصل درس مي خواندند. در كنار اين موسسات، آموزش خانگي هم رايج بود. مدارس اسلامي در طول حيات خود كم كم به مراكز فرهنگي و آموزشي با ارزشي تبديل شدند كه در آن كتابخانه هايي تشكيل شد و محلي گرديد براي پرورش روشنفكران ملي. * "آقا ملا" بزرگ‌ترين خدمت‌گزار به توسعه آموزش و پروش باشقيرها بود به دنبال نفوذ روسيه در باشقيرستان و برنامه هاي حكومت تزارها مبني بر نفوذ فرهنگ روسي در بين ملل غير روس، از دهه دوم قرن 18 ميلادي در باشقيرستان آموزشگاه هاي روسي نيز داير شد. وزارت معارف عمومي در سال 1828 اقدام به تاسيس دبيرستان پسرانه و در سال 1860 دبيرستان دخترانه نمود. تا آن زمان در ميان باشقيرها فقط 2-3 درصد قادر به خواندن و نوشتن به زبان روسي بودند. اين آمار با آغاز آموزش زبان روسي در ارتش به دستور مشرياكسكي فرمانده ارتش باشقير و به شكل تصاعدي افزايش يافت. در دهه هاي 3 و 4 قرن 19، حدود 300 نفر از جوانان باشقيري براي آموزش حرفههاي مختلف به سن‌پترزبورگ، مسكو، اورنبورگ، ايژفسك و قازان اعزام شدند كه اين كار در كنار فراگيري علوم و فنون جديد، به توسعه زبان روسي هم كمك كرد. از جمله بزرگترين خدمتگزاران به توسعه آموزش و پرورش باشقيرستان بر پايه فرهنگ و سنت هاي اصيل مي‌توان به مفتاح الدين كمال الدين اف اشاره كرد كه در بين مردم به آكموللا ( آقا ملا) معروف است. وي در خانواده اي روحاني در سال1831 به دنيا آمد. خواندن و نوشتن را نزد پدر خود كه يك روحاني بود آموخت. سال هاي سال بعد از آن، در مكتب خانه هاي روستا ها و شهر هاي باشقيرستان علم آموخت و بعد، راهي پر فراز و نشيب را براي آگاهي دادن به مردم در پيش گرفت. در اين راه سال ها به نقاط مختلف سفر كرد و به آموزش پرداخت. در اين راه او دو نظريه را ارائه داد و از آن پيروي مي كرد: " ملت باشقير به عالِم نياز دارد. چه ابلهانه است كه ما را از حيوانات وحشي كوه هاي اورال مي ترسانند اما از جهل نه. جهل از آن حيوانات وحشي خطرناكتر هستند." وي همچنين اعتقاد داشت كه " گام اول براي انسان سازي، تربيت است و آموزش بايد گام بعد از پرورش باشد". * ملا پدر تعليم و تربيت باشقيرستان است نوع نگاه او به مقوله مبارزه با جهل و بيسوادي باعث مخالفت قدرتمندان بود. نبايد فراموش كرد در آن زمان، وجود قانون " سرواژ" ( مالكيت مطلق فئودال‌ها بر جان و مال كشاورزان و فروش آنها به همراه زمين به عنوان جزيي از زمين هاي كشاورزي) مانع بزرگي بر سر آموزش عمومي بود. اين قانون اجازه نمي‌داد كشاورزان و فرندان آنها همچون ديگر شهروندان ، حق آموزش و تحصيل پيدا كنند. آكمولا ساليان سال آواره بود و حتي چند سال به زندان افتاد. امروز از وي به عنوان پدر تعليم و تربيت باشقيرستان ياد مي شود. از سال 1870 در منطقه دبستان و دبيرستان هاي روسي- باشقيري، روسي-تاتاري، روسي- چواشي و غيره گشايش يافت. دبستان و دبيرستان هاي روسي و ملي بتدريج گسترش پيدا كرد. اين قضيه باعث تحولات جدي در قسمت هاي اسلامي آموزش و پرورش هم گرديد و تعداد مكتب ها و مدارس بطور قابل ملاحظه اي افزايش يافت. با تمام اين احوال، بر اساس آمار و ارقام، سرعت پيشرفت آموزش و پرورش در سال هاي قبل از 1917 چندان جالب توجه نبود و منطقه اوفا در بين مناطق اروپايي روسيه جايگاه آخر را به لحاظ تعداد افراد باسواد را داشت. عده بسياري از مردم نه تنها توانايي تحصيل در دانشگاه ها را نداشتند بلكه به دليل شهريه بالاي دبيرستان ها، نمي توانستند حتي تحصيلات متوسطه را آغاز كنند. پس از تحولات سال 1917 نظام آموزشي زير رو رو شد و برنامه از بين بردن بيسوادي در ميان بزرگسالان و تامين امكان تحصيل اجباري براي كودكان سرعت رشد تعداد باسوادان افزايش چشمگير يافت. * 1951 ريشه بيسوادي در باشقيرستان از بين رفت در 1921 قانوني در شوروي به تصويب رسيد كه بر اساس آن كليه افراد باسواد بايد در آموزش افراد بيسواد شركت مي كردند. اين حركت جدي توانست طي نزديك به 30 سال بكلي ريشه بيسوادي را در دور افتاده‌ترين نقاط شوروي از جمله جمهوري باشقيرستان بركند. اما اين پيشرفت نيزبر اساس سياست خاصي بودكه حكومت شوروي پيگيري مي كرد. كليه اقوام و مليت‌هاي محصور در مرزهاي شوروي بتدريج بايد در قالب فرهنگي " انسان شوروي" قرار مي گرفتند. به همين دليل راه هاي مختلفي براي اين يك دست شدن طرحي شد. يكي از راه هاي رسيدن به اين مقصود، روشي بود كه در تركيه نيز انجام شد و به نتيجه رسيد: تغيير حروف الفبا. اين كار در طول زمان، باعث قطع رابطه با فرهنگ سنتي مي شد. در باشقيرستان، آموزش خواندن و نوشتن از دير زمان با استفاده از حروف عربي انجام مي شد. هريك از اقوام مايل بودند آموزش فرزندانشان بر پايه زبان مادي صورت گيرد. در اواخر دهه 1920، بر اساس تصميم دولت، خط عربي به خط لاتين تغيير كرد. چند سال بعد يعني در 1939 طبق فرمان هيئت رئيسه شوراي عالي جمهوري شوروي باشقيرستان، بار ديگر خط در باشقيرستان عوض شد و الفباي سيريليك جاي حروف لاتين را گرفت. اين تغيير حروف در رشد باسوادي مانع ايجاد كرد و باعث كندي حركت آن شد. با ورود ارتش آلمان به روسيه و قرار گرفتن كشور اتحاد شوروي در وضعيت جنگي، وضعيت آموزش و پرورش در باشقيرستان نيز دچار دشواري هاي خاص دوران جنگ گرديد. بطور مثال طي سال تحصيلي 44- 1943 بسياري از مدارس به عنوان بيمارستان نظامي به كار گرفته شد. در عين حال، كمبود بيش از يك هزار معلم شرايط تحصيل و كار آموزشي را سخت مي كرد. از سوي ديگر با وجود تلفات جنگي، نياز به پرورشگاه ها براي بچه هاي يتيم و بي سرپرست را بيشتر كرد. پس از پايان جنگ، روال كار آموزش با آماده سازي كادر مورد نياز، روز به روز گسترش يافت. اما محتواي كتاب‌ها، در جهت دور كردن مردم از فرهنگ بومي خود بود. * با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي باشقيرستان به فرهنگ بومي بازگشت به دنبال فروپاشي اتحاد شوروي و آغاز به كار مراكز و موسسات غير دولتي، مراكز آموزش عالي غير دولتي نيز در باشقيرستان آغاز به كار كردند. در كنار اين مردمي شدن آموزش و پرورش، انجمن هاي فرهنگي و گروه هاي مردمي شكل گرفت تا بار ديگر بازگشت به آداب و فرهنگ بومي را زنده كند. * استقبال باشقيرها از آموزش خط فارسي از حدود دوسال قبل رايزني فرهنگي ايران با اعزام يك استاد به اوفا سر منشأ حركتي فرهنگي شد كه مردم آن ديار منتظرش بودند: فراگيري خط كهن و نياكان. طي دو سال گذشته نه تنها آموزش خط فارسي- عربي در بين اقشار مختلف مردم از كودكان دبستاني تا ائمه جماعات و افراد كهنسال علاقمنداني را جذب كرده است بلكه خوشنويسي نيز نزديك به يكصد هنرآموز داشته است. امروز مردم با عشق زيادي در كلاس هاي آموزش فارسي حاضر مي شوند تا با يادگيري الفباي فارسي بتوانند قرآن و متن هاي عربي را بخوانند. توجه به خط قديمي به عنوان يك رستاخيز در باشقيرستان در بين اقشار مختلف ديده مي شود. يكي از دلايل روي آوردن به فراگيري خوشنويسي فارسي در بين اقشار مختلف باشقيرستان، وجود همين فكر احياي فرهنگ اسلامي و خط سنتي است. روسلان سياخف معاون آموزشي اداره روحانيت و مفتيات باشقيرستان معتقد است كه اين رويكرد از علاقمندي مردم به اسلام سرچشمه مي گيرد. او مي گويد: "دليل اينكه مردم به خوشنويسي علاقمندي نشان مي دهند نشات گرفتن اين هنر از اسلام است. خوشنويسي، نقطه تلاقي و به رسيدن هنر و اسلام است. نقطه وحدت معنويت و هنر است. اين هنر آنها را به اسلام نزديكتر مي كند. خوشنويسي كمك مي كند به طرف خدا هدايت شوند. نمادي است از تقرب به الله. " ادامه دارد ... انتهاي پيام/ق