خبرگزاری فارس یزد - زهرا صبوحی: یزدیها از دیرباز ارادت خاصی به اهلبیت عصمت و طهارت (علیهمالسلام) داشتهاند. این عشق و ارادت مردم در گوشه و کنار شهر یزد و شهرستانهای استان نسبت به امام حسین (ع) امام سوم شیعیان بیشتر به چشم میخورد.
تشکیل هیئات سینهزنی، زنجیرزنی و عزاداری در دو ماه محرم و صفر، ساخت نخل چوبی به نیت تشییع نمادین امام حسین (ع) و برپایی آیین نخل برداری بهصورت شکوهمند در اقصی نقاط استان، ساخت حسینیهها و تکیههای متعدد به نام امام حسین (ع)، حضور پیر غلامان و شاعران حسینی، آواهای ماندگار برخی مداحیها و بیش از همه، وقف داراییها و خانههایی به نام امام حسین (ع) با نیت برگزاری ذکر مصیبت این امام همام در طول ایام سال و یا پخت نذری، این خطه از کویر را به حسینیه ایران مفتخر کرده است.
وجود نخل امام حسین (ع) در گوشه و کنار شهر، محلههای قدیمی در کنار حسینیهها و مساجد و حتی برخی مراکز گردشگری مهم نام امام حسین (ع) را در تمام ایام سال بر چهره این شهر مزین کرده است.
امروزه از میان استانهای معدودی که این سنت را بهجا میآورند، استان یزد در برگزاری این آیین هم از جهت وسعت جغرافیایی و هم از جهت نحوه برگزاری بسیار متمایز عمل میکند. در همه نقاط استان بهویژه در شهرستانهای یزد، تفت، شهرستان میبد، اردکان، ابرکوه، بافق، اشکذر و بهاباد و روستاهای ندوشن، طزرجان، ده بالا، خضرآباد و پشت کوه و شهر زارچ باشکوه بیشتری برگزار میشود.
*معروف ترین نخل های امام حسین(ع) یزد
از میان نخلهای متعددی که در بسیاری از نقاط استان یزد دیده میشود معروفترین آن متعلق به شهر یزد و حسینیه و مجموعه تاریخی میدان امیرچخماق یزد است. این نخل سال گذشته در ظهر عاشورا پس از 70 سال از آخرین باری که در ظهر عاشورا دور میدان گردانده شده بود؛ توسط دوستداران امام حسین (ع) به حرکت درآمد.
این نخل در برخی از سفرنامههای مربوط به یزد و نیز کتب تاریخی آمده است. ازجمله در کتاب «یزد، جلوهگاه مدارا و دینباوری» از «فروغ پور یاوری» و کتاب «تاریخ یزد» از «عبدالحسین آیتی» به قدمت 400 ساله این نخل و دوره صفویه اشاره شده است.
«ایرج افشار» در کتاب «یادگارهای یزد» اندازه اضلاع نخل میدان امیر چخماق را 5/8 در 5/8 متر و بلندی آن را 5/8 متر ذکر کرده است. وی تاریخ پارچه سیاه بر نخل را 20 رجب 1229 قمری و واقف آن را علیاصغر گرجی نوشته است.
نخل چهارراه بعثت نیز جزو نخلهای بسیار قدیمی است و هنوز در این مکان گذاشتهشده است. ایرج افشار این نخل را از نخلهای قدیمی یزد و بزرگترین نخل یزد دانسته که بلندی آن 9 متر و اضلاعش 12 در 12 متر است.
نخل میدان وقت و ساعت در خیابان مسجد جامع، نخل حسینیه فهادان، نخل جنب خانه امامحسینی در محله بازار نو، نخل کهن حسینیه خرمشاه، نخل محله شاه ابوالقاسم که به گفته اهالی پیشینهای چهارصدساله دارد، نخل میدان شاهزاده فاضل واقع در خیابان امام خمینی (ره)، نخل محله باغ گندم در خیابان سید گل سرخ، میدان وقت و ساعت، نخل محله اهرستان و نخل کهن و بزرگ در حسینیه شاه ولی تفت و نیز نخل ده بالای یزد از جمله نخلهای تاریخی به شمار میآیند.
ازجمله نخل سازان معروف «عباس مجاور» است که بیش از سی سال به این کار مشغول است. از نخل سازان امروزی نیز میتوان به «حسن خیراندیش» در بلوار دانشجو اشاره کرد.
سازه نخل بر چهارپایه چوبی از چوب مقاوم درخت گردو و بقیه ساختمان آن از چوب درختان سپیدار، نخل و گردو ساخته میشود و در تزیین آن از شاخههای درخت سرو، درخت مورد، نارنج و شمشاد است.
آیین نخل برداری در حاشیه کویر مرکزی ایران رونق دارد اما مردم استان یزد پرشورتر عمل میکنند. این آیین در استان یزد بانامهای «نقل برداری»، «نخل برداری» و «نخل گردانی» معروف است؛ اما نام مشهور آن «نخل برداری» است و در فیروزآباد میبد به «نخل گردانی» مشهور است. در سطح استان یزد به تابوت سمبلیک که در باور مردم تابوت واره امام حسین (ع) است. «نقل» یا «نخل» گفته میشود.
نقل را ازآنجهت گویند چون تابوت سمبلیک از جایی بهجای دیگر حرکت داده میشود اما در برخی شهرهای ایران به «نخل ماتم»، «نخل عزا»، «نخل محرم»، «نخل شهیدان» و «نخل تابوت» هم مشهور است.
وی میگوید: «اتصال بخشهای مختلف نخل به کمک گلمیخهای آهنین درشت و محکم صورت میگیرد. طبقه زیرین نخل از هشتتا بیستوچند تیر و الوار، بسته به بزرگی یا کوچکی نخل، کفبندی شده است و چهارتا دوازده ستون چوبی بلند و تنهای از به هم پیوستن تعدادی ترکه و تیرک و دستک و شماری طناب و بست، هیبت کلی نخل را تشکیل میدهد. تیرها یا الوارهای کف بند نخل معمولاً یک تا یک و نیم متر بالاتر از پایههای ستون در طول و عرض کف نخل بر رویهم سوار و میخکوب شدهاند. دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از چهار جانب کف دیواره نخل بیرون آمده و دستگیره نخل را تشکیل میدهد. تیرکهای جانبی تنه نخل که به شکلی خمیده و کمانی از کف تا خطالرأس سقف نخل بالاآمدهاند، تابع خمیدگی محیط سطح دو جبهه نخلاند و به حجم نخل صورتی برآمده و محدب میدهند. بر لبه تنومند نخل کنگرههایی شبیه درخت سرو کوچک دیده میشود که هم بر زیبایی آن میافزاید و هم اینکه به تعداد هفتادودو تن از شهدای کربلا، هفتادودو کنگره نمادین دارد».در کتاب «فرهنگ عامه مردم شهر یزد» اثر صدیقه رمضان خانی به نقل از استاد عباس مجاور پیرترین نخل ساز یزدی مینویسد: «طبقه زیرین نخل به تیرکهای محکم و ستبری متصل میشود. سرکهای چوبی خارجشده از پیکره نخل برای آن است که هنگام حمل بهراحتی بر دوش عزاداران قرار بگیرد. دو جبهه پیشین و پسین نخل نیز از چوب مشبک شیبدار با لبههای کنگره مانند ساخته میشود تا سبکتر از بقیه قابلیت حمل داشته باشد. دلیل مشبک بودن بدنه اصلی نخل علاوه بر سبک بودن آن موقع حمل، راحتی در بستن تزیینات نخل؛ ازجمله آیینه بندی است».
صدیقه رمضان خانی، پژوهشگر و نویسنده کتاب فرهنگعامه مردم شهر یزد درباره به خبرنگار فارس گفت: تعبیری معنوی از وجود شبکهها در ساختمان نخل تداعیکننده ضریح مطهر ائمه اطهار و امامزادههاست که با دست بردن و گرفتن پنجره آن میتوان با صاحب نخل یا امامزاده احساسی نزدیک برقرار کرد و با این احساس گرم و عاشقانه است که خواستههای قلبی خود را میتوان از صاحبان آن درخواست کرد؛ شاید همان احساسی که هنگام گرفتن پنجرههای فولادین حرم مطهر امام رضا (ع) دارد.
وی افزود: در فرهنگ ایرانی و باور مردم یزد، درخت نخل سمبل زایش و باروری و پویایی و استحکام است و به حیات خود ادامه میدهد. برای همین به «درخت حیات» هم معروف است و یکی از دلایل نامگذاری آن به نخل همین است و اینکه شخصیت بزرگوار امام حسین (ع) در فرهنگ شیعه بهعنوان مظهری از رحمانیت، عزت، مقاومت و رشادت در قلب دوستداران و شیفتگان حیاتی جاویدان یافت.
این پژوهشگر برتر یزدی ادامه داد: نخل بهعنوان خیمهگاه حسینی این شایستگی را دارد که از نقوش تمثیلی برای بیان و انتقال احساسات و اعتقادات مذهبی بهره جوید. نقش شیر، شمشیر، خورشید، نهر روان، بارگاه مقدس حسین بن علی (ع) و حضرت عباس (ع)، نقش سرو، شاخههای سرسبز گیاهان و آیینههای قد و شمعهای روشن همه و همه بازگوکننده ذهنهای پاکی است که از پرتو عشق به مقدسات سرچشمه گرفته است.
رمضان خانی در بخشی از کتاب فرهنگعامه مردم شهر یزد درباره نخل نوشته است: «هیبت نخل با پوشش سیاه، سبز و گاه ترکیبی از هر دو پوشانده میشود و روی این پوشش خنجرها و دشنههای فلزی و گاه چوبی نصب میشود تا نشانی از تیرهای بلا بر بدن شهدای کربلا و زخمهایی باشد که بر پیکر مقدس امام حسین (ع) ویارانش فرود آمدند. دشنهها بامهارت خاصی بهوسیله طناببر دیواره داخلی نخل بسته میشود. گاه در حدفاصل میان شمشیرها و خنجرها هم سپر یا سنج بسته میشود تا نمادی از جدال سخت باشد. آیینههای تمامقد که اغلب توسط مردم نذر شده است، پیشانی نخل را میپوشاند. بزرگترین آیینه در وسط و بقیه در اطراف آن جای دارد».
*حوزه جغرافیایی آیین نخل برداری
ساختن شبیه شهیدان و تابوتهای تمثیلی و آیین حمل آنها در دستههای عزا در فرهنگ ایرانی پیشینهای بسیار طولانی دارد. آیین عزاداری و محمل گردانی سیاوش در شاهنامه فردوسی بهتفصیل آمده است و مردم ماوراءالنهر تا نخستین سدههای اسلامی هرساله در مراسم یادمان سالمرگ سیاوش شبیه او را میساختند و در محملی میگذاشتند و نوحهخوان در شهر میچرخیدند.
این رسم کهن بعد از ورود دین مبین اسلام به ایران ادامه مییابد اما شیعیان ایران بهجای شخصیت سیاوش از آن به بعد همزمان با سالروز از دست دادن امامان و پیشوایان دینی خود بهخصوص امام علی (ع) و فرزند ایشان امام حسین (ع) این سنت را ادامه میدهند.
این رسم در زمان صفویه رواج بیشتری مییابد ازجمله مانند نواحی مختلف استان خراسان، شیدونه در دزفول، روستای ابیانه در استان اصفهان، کاشان، زواره، نایین و خوروبیابانک در استان اصفهان، بندرعباس، شاهرود و سمنان، تهران، نراق و خمین در استان مرکزی، گیلان، اردبیل و در تمام شهرستانها و روستاهای استان یزد گسترش بیشتری پیدا میکند.
این سنت آیینی در بزرگترین جوامع شیعه و حتی غیرمسلمان در بیرون از سرزمین ایران در شبهقاره هند و پاکستان، اندونزی، قفقاز، جزایر کاراییب و مصر کموبیش برگزار میشود.
«ابنبطوطه» در سفرنامهاش به مراسم «محمل گردانی» در مصر اشاره میکند. با توجه به اینکه برخی منابع خاستگاه این مراسم را نشأت گرفته از فرهنگ ایرانی دانستهاند، این موضوع گستردگی و وسعت جغرافیایی این سنت را بین دیگر فرهنگها آشکار میسازد.
«آندره گدار»، باستانشناس معروف، رسم نخل گردانی و نخل آرایی را در ایران اینگونه توصیف میکند: «... غالب شهرها و روستاهای ایران هرکدام حداقل یک تکیه؛ یعنی محلی برای گردهمایی ماه محرم دارند. در این تکایا دستگاهی چوبی وجود داشته که به آن نخل میگفتهاند. این دستگاه که آن را حمل میکردهاند تجسمی بوده از تابوت امام حسین (ع) قبل از عاشورا که آن را با برگ درخت خرما یا پرهایی که جایگزین آنها میشد تزییناتی از کاغذ طلایی، آیینهها، قالیچهها، شال کشمیر و غیره آذین میکردند و در روز عاشورا رسم بر این بود که در نزدیکی نخل، کلوچههای عسلی میپختند و قویترین مردان افتخار حمل دستگاه را از محلهای به محله دیگر پیدا میکردند».
«پیترودلاواله»، جهانگرد ایتالیایی که سالهای دور در دوره صفویه به ایران سفرکرده است درباره رسم «شبیه گردانی» و «تابوت گردانی» در ایران مینویسد: «دستههای عزاداری در پی شماری بیرق و علم، تابوتهایی پوشیده به مخمل سیاه را بر دوش میکشیدند و روی تابوتها مجموعهای از سلاحهای مختلف تعرضی و تدافعی و پرهای رنگین قرار داده بودند و دورتادور آنها عده زیادی راه میرفتند و نوحه میخواندند و عده دیگر بوق و کرنا و سنج میزدند. دورتادور تابوتها را با مخمل سیاه پوشانده بودند و روی هر تابوت یک عمامه سبز و شمشیر و سلاح از اطراف آن آویخته بودند».
نکته قابلتوجه در برگزاری این سنت این است که در هیچیک از برهههای تاریخی برپایی سنت از میان نرفته است گرچه در برخی دورههای تاریخی برگزاری تعزیه و محمل گردانی با منع حکومتی مواجه شده است.
محمدحسن سعیدی نویسنده و پژوهشگر، علل ماندگاری آیین نخل برداری در یزد را مذهبی بودن حاشیه کویر مرکزی ایران، فراوانی نمادهای مذهب و تشرع و عجین شدن آیینهای باستانی ایران بافرهنگ اسلامی در این سرزمین و علاقه مردم این منطقه به حفظ فرهنگ گذشتگان و هویتهای تاریخی خودشان میداند.
وی در کتاب «مردمشناسی مراسم آیینی» درباره سابقه مردم یزد در اشاعه و گسترش این آیین مینویسد: «اگر روی نقشه ایران به مکانهایی که عمارتی یا تابوت بزرگ و بهعبارتدیگر «نخل تابوت» دیده میشود نگاه کنیم آثار آن را در خوزستان، بندرعباس، هرمزگان، یزد، خمین، گرمسار، سمنان، دامغان، ایذه، شاهرود، سبزوار و مشهد میبینیم و اگر سابقه تابوتهای بزرگ را در جنوب ایران بررسی کنیم میتوانیم بگوییم که این پدیده براثر اشاعه گسترشیافته است».
این پژوهشگر، قدیمیترین نمونه این پدیده را مربوط به مهاجران یزدی میداند که به علت استادی در حرفه حفر قنات به سرزمینهای دیگر بهویژه مناطق کویری و خشک رفتهاند و آیینهای خود را اشاعه دادهاند.
سعیدی در کتاب خود تأکید میکند: «بهعبارتیدیگر اقلیم کویری و شرایط کمآبی از طریق مهاجرت یزدیها با مناطق دیگر با پدیده نخل برداری ارتباط پیدا میکند».
* نخل برداری تجلی عشق حسین(ع) در مسلمانان و اقلیت ها
بعد از آیین نخل و فرارسیدن روز نخل برداری که بیشتر در عصر عاشورا برگزار میشود جمعیت سوگوار بالباسهای مشکی با پایبرهنه گرداگرد نخل میایستند. سردسته در هر گروه که اغلب از سادات و از پیشکسوتان انتخاب میشود یا بر بالای نخل یا جلوی نخل میایستد تا گروه را برای چرخاندن نخل هدایت کند. قبل از شروع مراسم تلاوت قرآن و سپس چاووشی خوانی انجام میشود. چاووشی خوان بر بلندای نخل میخواند:
در کرب و بلا غریب و مظطر زینب
ای درّ یتیم، بی بردار زینب
گفتم به فلک از جفا کیست زینب
فریاد برآورد که زینب زینب
عزاداران درحالیکه کمربندی از پارچه سبز (برای سادات) یا سیاه یا سفید یا کرم (برای افراد مسن و سالخورده که سید نباشند) بستهاند، شانه به زیر پایههای چوبی و طویل نخل گذاشته با فریادهای «یا حسین یا حسین» پیکره عظیم نخل را از جا بلند میکنند. سردسته گروه پیشاپیش جمعیت حرکت میکند و گاه به چندین نفر از سادات میرسد و این گروه با فریادهای بلند «یا حسین، یا حسین» به حرکت درمیآیند. درگذشته هر تیرک ویژه یک خانواده بود که بزرگ آن خانواده به نمایندگی شرکت میکرد که بیشتر در روستاها و آبادیهای اطراف این رسم اجرا میشود.
هیبت بزرگ نخل به نشانه احترام به بزرگمرد عاشورا حسین بن علی (ع) با دستههای گل، شاخههای سبز درختان تزیین و با عطر گلاب عطرآگین میشود. نخل با کمک تعداد بیشماری از مردم مشتاق که گاه به 200 یا 300 نفر میرسد به حرکت درمیآید و برخی گردش سه دور تا هفت دور را هم در مسیر چرخش نخل اجرا میکنند که در این گزارش نمیگنجد.
نخل با هیاهو و فریادهای «یا حسین»، «یا ابوالفضل» و صدای پرهیبت سنجها و شیپورها به چرخش درمیآید وزنان به شیوه تبرک از بالای پشتبام حسینیهها پارچههایی را به روی نخل پرتاب میکنند و افرا پایین نخل با کشیدن پارچهها به بدنه نخل دوباره آن را به دست صاحبش میرسانند یا بهسوی پشتبام پرتاب میکنند.
تقدس نخل در یزد بهگونهای است که اگر نخلی کهنه شود آن را از بین نمیبرند بلکه آن را درجایی بلند یا روی تپهای قرار میدهند تا خودش از بین رود و یا چوب آن را در پختن غذای نذری ماه محرم استفاده میکنند. برخی افراد هم به نشانه اعتقادات قلبی خود نشانههایی از پارچه سبز بر چوبههای نخل میبندند.
حتی اقلیت زرتشتیان یزدی هم که سالیان دراز عشق و ارادت خود را در ماه محرم نسبت به امام حسین (ع) نشان دادهاند و در این ماه مراسم عروسی برگزار نمیکنند، در مراسم نخل برداری شرکت میکنند و با پخش آجیل مشکلگشا و یا قربانی حاجات خود را میطلبند.
مراسم هدیه، قربانی و نذری دادن در پای نخل یا به هنگام نخل برداری از سوی هیئات و مردم دیده میشود؛ مثلاً گوشت قربانی در تهیه غذای نذری «آش گندم» یا آش معروف «امام حسین» و یا قیمه نذری استفاده میشود.
رمضان خانی دراینباره میگوید: اجرای این مراسم سبب گسترش وحدت، همدلی و همگرایی بین اقشار مختلف اعم از غنی و فقیر و حتی وحدت و همدلی ادیان مانند مسلمانان و زرتشتیان و نیز اتفاقنظر مردم عادی با مراکز دولتی و حکومتی میشود.
وی خاطرنشان کرد: در آرایش نخل زیباترین و مقدسترین پدیدههای مادی در فرهنگ ایرانی با عناصر معنوی و اعتقادی در هم میآمیزد و از این پیوند مقدس عنصری خلق میشود که میتوان بهعنوان تمثیل عینی بسیاری از وقایع و رویدادهای بزرگ عاشورا را با آن به تصویر کشید و به مدد آن بسیاری از وقایع عاشورایی را در قالب این پیکره نمادین با زبانی ساده و جذاب به نسل امروز منتقل ساخت.
با تمام توصیفهایی که در مورد قدمت نخل و آیین نخل برداری در این گزارش آوردهایم به سراغ اداره میراث فرهنگی ـ صنایعدستی و گردشگری استان یزد رفتیم تا درباره ثبت ملی آن جویا شویم.
سیده سمیه هاشمی مسؤول واحد ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان یزد در گفتگو با خبرنگار فارس یزد اذعان کرد: آیین نخل برداری در اکثر شهرستانهای استان یزد ازجمله میبد، اردکان، اشکذر، تفت، مهریز و یزد و روستاهای آن برگزار میشود و این آیین به شماره ثبت 249 مورخ 25 خردادماه 1390 در زمره آثار ناملموس ملی ثبتشده است.*ثبت ملی آیین نخل برداری یزد
وی در پاسخ به این سؤال که کدامیک از نخلهای کهن یزد ثبت ملی شده اند گفت: تاکنون هیچیک از نخلهای قدیمی استان ثبت ملی نشده است زیرا آثاری ثبت میشود که بتوان از آن حفاظت کرد و چون این نخلها در مکانهای عمومی قرار دارد در حال حاضر در دستور کار ثبت ملی قرار ندارد.
در ادامه این گزارش سعی کردیم با دیگر مسؤولان میراث فرهنگی استان هم مصاحبههایی در مورد ثبت جهانی این آیین انجام دهیم که تا لحظه ارسال این گزارش به دلیل مشغله مسؤولان میسر نشد ولی صدیقه رمضان خانی پژوهشگر و نویسنده یزدی که از ابتدای این گزارش ما را همراهی کردند خود را مسؤول تکمیل پرونده ثبت جهانی آیین نخل برداری یزد برای ارسال به تهران و یونسکو معرفی کردند.
* آیین نخل برداری در مسیر ثبت جهانی
وی دراینباره به خبرنگار فارس یزد گفت: پرونده ثبت جهانی آیین نخل برداری استان یزد به دلیل پژوهشهای قبلی بنده دراینباره و نوشتن کتاب فرهنگعامه مردم شهر یزد و اختصاص بخش ویژهای در مورد نخل و نخل برداری در این کتاب از سوی میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری استان یزد به بنده سپردهشده است.
این پژوهشگر یزدی افزود: قریب به چهار سال مطالب این پرونده در حال آماده شدن است ولی تنها مشکل تکمیل نهایی آن عدم تأمین عکس بوده است که هیچ نهاد و سازمانی در این زمینه همکاری نکرد و این پرونده نیازمند عکس مراسم شکوهمند نخل برداری است.
رمضان خانی ابراز کرد: اگر عکاسان علاقهمند یزدی عکسهای خود را از این مراسم به دست وی برسانند بانام عکاس در پرونده ثبت جهانی این آیین با حفظ حقوق معنوی آنان استفاده میشود.
انتهای پیام/90030/ق