اسلام کامل در مقابل اسلام متوهم و اسلام حداقلی

همه ساله با شروع سال نو تمام برنامه ریزان و راهبرد نویسان خرد و کلان کشور منتظرند تا جهت حرکت خود را با قطب نمای شعار سال تطبیق داده و عقربه های ساعتهای خود را با زمان سنج رهبری تنظیم نمایند.

در این فرایند آنچه برای همگان روشن گردیده نگاه سیستمی و نظام مند رهبری انقلاب در نامگذاری و به تعبیر بهتر ریل گذاری وظایف هر سال است. به گونه ای که شعار هرسال رابطه ای نظام مند با سایر شعارها در سالهای گذشته از یک سو و سایر بیانات ایشان از سوی دیگر داشته و قطعه ای از جورچین برنامه نظام را تکمیل می نماید. برهمین اساس است که اگر فرض کنیم فردی بیگانه به ناگاه با شعار یکسال روبه رو گردد ممکن است تصویر و برداشت درستی از چرایی آن نامگذاری نداشته و آن شعار برایش عجیب بنماید. این امر در برخی سالیان برای کسانی که درون گفتمان نامگذاری نیز حضور داشته و حتی نسبت به آن دغدغه جدی دارند نیز بروز می کند به گونه ای که ممکن است میان عنوان سال با شرایط ذهنی مدنظر خود تناسب تامی نیافته یا اولویت های دیگری را مدنظر داشته باشد و یا میان دو تبیین رهبری به فاصله یک روز نیز پیوند ذهنی خود را نیابد که این امر ناشی از نگاه غیر نظام مند به عنوان گذاری سال و یا در نظر نگرفتن منظومه فکری مولد عنوان سال می باشد.

مقام معظم رهبری در این سالیان نشان داده اند که دارای منظومه فکری منسجمی اند که حامل حداقل دو عنصر اصلی است:

الف) پیوستگی بیانات : بدین معنا که هر یک از بیانات تداوم بیانی دیگر است که در جایی دیگر بخشی از آن بیان و بخشی دیگر وعده داده شده است.

ب) منطق زمانی: هر یک از نامگذاری های سال ضمن اینکه در یک چارچوب منطقی بیان می گردد حامل مولفه های گفتمان حاکم بر جامعه و تحولات قابل توجه جهانی و منطقه ای و ملی است.

بر همین منوال اگر به نامگذاری سال 94  و تحلیل و تبیین مقام معظم رهبری از این نامگذاری که چون هر سال در بارگاه ثامن الحجج علی بن موسی الرضا (علیه السلام) ارائه گردید [1] نیز نظری بیافکنیم ممکن است اولا میان شعار امسال با سایر سالها پیوندی وثیق نیافته و یا حتی میان نامگذاری نوروزی با تبیین آن در روز بعد پیوستگی عمیقی نیابیم که این امر بی شک ناشی از نگاه غیر روشمند به بیانات و در نظر نگرفتن منظومه فکری رهبری بوده نیازمند بازگشت به مبانی آن نامگذاری می باشد.

آنچه بر اساس منطق فکری و لسانی و منظومه اندیشه ای راهبر انقلاب می توان برداشت کرد اینکه ایشان در طول سالیان گذشته به ویژه چند سال اخیر درصدد بازتعریف هندسه و ساختار نظام اسلامی بوده و هر یک از تعابیر ایشان در موقعیت های مختلف قطعه ای از این جورچین را تکمیل می کند.

در واقع بیانات نوروزی رهبری را باید قسمت دوم از یک سخنرانی ناتمام دانست که بخش نخست آن در دیدار ایشان با اعضای محترم مجلس خبرگان رهبری در تاریخ 21/12/93 ایراد شده و در آن سخنرانی ایشان وعده داده بودند که "اگر بنده زنده بودم و به اول سال رسیدیم مطالبی هست برای گفتن که ان شاء الله عرض خواهم کرد." [2] درک و برداشت از آن سخنرانی به اندازه ای ضروری است که می توان مدعی شد بدون اشراف بر آن بیانات نمی توان درک مناسبی از بیانات رهبری در حرم رضوی به دست آورد.

رهبر معظم انقلاب در آن سخنرانی با ارائه تحلیلی عمیق از نظام سازی و سازوکارهای اساسی آن نماز و زکات و امر به معروف ونهی از منکر را در کنار اقامه قسط و عدل ارکان اصلی و پایه های نظام سازی معرفی نموده و تبیین خود از وظایف نظام اسلامی را ارائه می نمایند.

این هندسه در نامگذاری سال 94 رنگ اصلاحی به خود گرفته و گرایش اقتصادی شعار سال با تعبیر "دولت و ملت: همدلی و همزبانی"[3] به گفتمانی فراگیر بدل می گردد.

دقت در بیانات ایشان موید ارائه نکته اصلاحی عمیقی در گفتمان سنتی شیعه راجع به مفهوم عدالت است. در نگاه سنتی شیعه به عدالت وظیفه اصلی و نهایی نظام اسلامی ایجاد قسط و عدل است و با تحقق عدالت، گویی که وظایف اجتماعی و سیاسی نظام اسلامی محقق گردیده است. اما در تبیین اخیر رهبری این قرائت از عدالت و نقش نظام اسلامی بخشی از وظایف آن تلقی شده و گام های بعدی این مسیر برشمرده می شود.بر این اساس این تبیین رهبری از وظیفه نظام اسلامی در حوزه عدالت را می توان اصلاحی بر گفتمان سنتی شیعه نیز تلقی نمود که خود نیازمند مباحث عمیق و دامنه دار تر است.

اما رکن اساسی آن بیانات که در نوروز 94 تکمیل می شود توجه به چند خوانش از اسلام است که در رقابت گفتمانی با یکدیگر سعی در جایگزینی با اصل اسلام دارند. ایشان با برشمردن انواع رویکرد نسبت به اسلام چهار رویکرد را برمی شمارند :

1)رویکرد اسلام هراسی                            2) رویکرد اسلام متوهم

3) رویکرد اسلام حداقلی                          4) رویکرد اسلام کامل (ناب)

ایشان با برشمردن ویژگیهای هر یک اسلام راستین را اسلام نوع چهارم معرفی نموده و آن را طرفدار عقلانیت و تفکر، ضد قشری گری، ضد تحجر، متعهد و حاضر در متن زندگی می دانند.

ایشان اسلام متوهم که نوع داعشی آن عرض اندام نموده است را الگوی مطلوب اسلام هراسان دانسته و در مقطعی دیگر برای درمان این بیماری اندیشه ای "نامه ای خطاب به جوانان اروپا و امریکا"[4] منتشر و آشنایی با متن اسلام بی واسطه را خواستار شدند.

نوع دیگری از اسلام که در بیانات جمع خبرگان و آغاز سال 94 اشتراک محتوایی زیادی یافته و یکدیگر را به خوبی کامل می کنند اسلام حداقلی است. در واقع بیانات حرم رضوی بخش دوم و مکمل بیانات ایشان در باب انواع اسلام است که رویکرد بنیادین ایشان به نظام سازی و نیز دغدغه جدی خود نسبت به رویدادهای احتمالی سال 94 را نیز برجسته می سازد.

اسلام حداقلی از منظر رهبری اسلامی است که با تغییر رفتار و آنهم به بهانه رسیدن به اهداف در بلند مدت آغاز شده و در چرخه ای طبیعی به حذف دین منجر می شود. از منظر رهبر معظم انقلاب گرایش اسلام حداقلی که طرفدارانی نیز در داخل داشته و دارد و با اسلام لیبرال نزدیکی تام دارد مدعی است می توان با اصلاح رفتار و به تعبیر رهبری صورت نظام و ایجاد تاخیر در دستیابی به آرمانها بدون کنار نهادن آنها نتایج قابل توجهی حاصل نمود.در این میان تعطیل نمودن برخی حدود و شعائر و تعلیق سردادن برخی شعارها می تواند گام مهمی در تغییر رفتار یا صورت نظام باشد.

اما رهبری با هشدار نسبت به این امر چرخه ای طبیعی برای اجرای اسلام حداقلی تصویر می کنند که شامل مراحل زیر است:

تغییر رفتار(صورت) نظام              عدول از آرمان ها              تغییر سیرت نظام             حذف دین

در این چرخه اسلام حداقلی خواه و ناخواه زمینه تغییر اهداف و آرمان ها و نهایتا حذف دین را فراهم می سازد که به واقع استحاله نرم دین بوده و از اسلام متوهم و رویکرد اسلام هراسان به دین نیز خطرات بیشتری دارد. ایشان با رد این ادعا که صورت و سیرت نظام دو عنصر جدا از هم می باشند بر پیوستگی آنها تاکید نموده و تغییر در هر یک را منجر به تغییر دیگری می دانند.

کلیدواژه مشترک دیگر دو سخنرانی را می توان "نظام اسلامی" دانست. از منظر ایشان "نظام اسلامی مجموعه ظرفیت هایی است در کشور که حرکت عمومی مردم و مسئولین را شکل می دهد". [5] بر این اساس نظام اسلامی تنها دولت به مفهوم هیات وزیران و حتی با لحاظ دستگاه های کشور نبوده و مجموعه ارکان دولتی و مردمی را شامل می شود و همین نکته است که عنصر بنیادین نامگذاری سال که رابطه میان دولت و ملت است را مشخص می سازد.

در تحلیل رهبری ، وظیفه نظام اسلامی به معنایی که بیان شد -یعنی مجموع دولت و ملت- ایجاد اسلام کامل است که همان اسلام ناب نیز تلقی می گردد. به تعبیر دیگر معرفی و ایجاد اسلام کامل مهمترین دغدغه ای است که رهبری دارند و این اسلام در مقابل اسلام متوهم از یکسو و اسلام حداقلی از سوی دیگر است.

روشن است که با توجه به گرایش عمومی جهانی و ملی نسبت به اسلام متوهم داعشی ، خطاب و عتاب ایشان نسبت به اسلام حداقلی بوده که نه در خارج از مرزها که در داخل کشور امکان رشد و طبعا مخاطرات بیشتری دارد.

بر این اساس می توان مدعی شد آنچه که رهبر معظم انقلاب طی چند سخنرانی اخیر خود نسبت به آن احساس دغدغه و نگرانی داشته اند نه مذاکره با دشمنان و نه تهدیدات اسلام های تقلبی متوهم که بیشتر ناظر بر خطر رواج تفکر اسلام حداقلی و سکولار است که با تغییر رفتار نظام با شعار رسیدن قطعی اما با تاخیر به آرمانها منجر به استحاله و در نهایت تغییر سیرت دین و حذف آن می گردد.

ایشان راهکار حل این معضل را توجه و در نظر داشتن آرمان های والای دینی و داشتن افق های بلند دانسته و آفت آن را سطحی نگری معرفی می نمایند که با ارائه راه حل های مقطعی و بدون توجه به عمق و ریشه حقیقی مسائل طرح گردیده اند و تسکین بخش و نه درمانگر آن مشکل می باشند.

در این نظام سازی، طبعا اقامه قسط و عدل و چهار محور بنیادین نماز و زکات و امر به معروف و نهی از منکر به عنوان چارچوب اصلی اسلام کامل تلقی شده و ترک هر یک به منزله پذیرش اسلام حداقلی تلقی می گردد که با روح نظام سازی در تضاد است.

معمار تمدن اسلامی ، مهمترین خط قرمز نظام سازی را انجام منکراتی و عدم توجه به معروف هایی می دانند که منجر به خدشه به اصل نظام گردد و در صدر تمام معروف ها را خود نظام اسلامی قرار می دهند و هر تعبیر و تغییر ظاهری که آن را مخدوش و صورت و سیرت آن را با چالش روبرو سازد را محکوم و ناصواب می دانند.

از سوی دیگر برای هموار ساختن این مسیر نظام سازی چند راهکار را طرح و همگان را به اجرای آنها دعوت می کنند؛ راهکارهایی چون گفتگو و تعامل دوسویه ملت و دولت در حد همدلی و همزبانی ، تمسک به قانون ، پرهیز از دوقطبی سازی جامعه و عبور از چالش های مشروعیت و محبوبیت با اصل قانونگرایی ، نگاه فرصت محور به پدیده ها حتی تهدیدات نظام، برنامه محوری و اولویت شناسی در تحقق برنامه هاکه در این میان اقتصاد داخلی، مصرف محصولات داخلی و اتقان کاری در راس این اولویت هاست.

بی شک باید منتظر ماند و تبیین های آتی رهبری عالی انقلاب و معمار تمدن نوین اسلامی – ایرانی از اصول و بنیان های هندسه نظام اسلامی را در بیانات آینده ایشان جستجو نمود.

1- بیانات مقام معظم رهبری در حرم رضوی(ع)

 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29236

2- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضاى مجلس خبرگان رهبرى

 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29151

3- پیام نوروزی به مناسبت آغاز سال 1394    http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=29204

4- پیام به عموم جوانان در اروپا و امریکای شمالی   http://farsi.khamenei.ir/ndata/news/28731/index.html#fa

5- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضاى مجلس خبرگان رهبرى

 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29151

دکتر اخضریان کاشانی

عضو هیات علمی و استادیار علوم سیاسی مرکز مطالعات عالی انقلاب اسلامی دانشگاه تهران

انتهای متن/