به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، از سال 1342 که نخستین صندوق قرض‌الحسنه به پیشنهاد مرحوم آیت‌الله میرزاعلی فلسفی امام جماعت مسجد لرزاده در میدان خراسان تهران با سرمایه 14 تومان به نیت 14 معصوم(ع) تشکیل شد تا امروز که بیش از 6000 صندوق قرض‌الحسنه در کشور وجود دارد، این سنت الهی فراز و نشیب زیادی داشت، اما اخیراً بانک مرکزی که طبق قانون مسئول سیاستهای پولی و بانکی کشور است، به صندوقهای قرض الحسنه که مردمی بوده و با سپرده مردم کار می‌کنند، اعلام کرده، باید تا آخر تیرماه در سایتی که معرفی کرده، ثبت نام و مشخصات خود را اعلام کنند وگرنه همکاری بانکها با صندوقها قطع می‌شود.
این در حالی است که پیشتر بانک مرکزی در توافقنامه 13بندی با سازمان اقتصاد اسلامی موافقت کرده بود 1200 صندوق قرض‌الحسنه زیر نظر سازمان را از طریق نظارت سازمان و با واسطه انجام دهد.
در این باره با محسن آقا نبی قلهکی معتمد امام و رهبری در بازار و رئیس هیات مدیره سه صندوق قرض الحسنه رفاه بازار، امداد امام در بهارستان و قرض الحسنه ازدواج در سرای حاج حسن بازار تهران به گفت‌وگو نشستیم.
فارس: ظاهرا بانک مرکزی به صندوقهای قرض‌الحسنه فشار آورده و گفته است در یک سایت ثبت نام کنند و مجوز بگیرند و اگر تا فلان تاریخ نیایند از نظر فعالیت مشکل پیدا می‌کنند. این بحث را می‌خواستیم بشکافیم که جریان قرض‌الحسنه چیست؟قرض‌الحسنه یکی از سنت‌های اسلامی است که بارها در قرآن ذکر شده و نظام ما هم نظام اسلامی است، این مدیریت دوگانه چگونه است؟ آیا بانک مرکزی می‌خواهد قرض‌الحسنه رشد کند یا نه؟
محسن آقانبی قلهکی: اول می‌خواهم در مورد قرض‌الحسنه صحبت کنم. قال الله فی محکم کتابه و مبرم خطابه «من ذا الذی یقرض‌الله قرضا حسنا فیضاعفه له اضعافا کثیرا».خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید کیست آن کسی که قرض بدهد به خدا، آن شخص قرض می‌دهد، ولی قرضش به خداست. یعنی در واقع آیه شریفه‌ای که دلالت دارد در اهمیت قرض‌الحسنه، بیشتر از همین آیه باشد که اگر قرض داده می‌شود، به خدا قرض می‌دهد، اگرچه در ظاهر به یک محتاج قرض می‌دهد، بنابراین کسانی که متصدی صندوقهای قرض‌الحسنه هستند، باید توجه داشته باشند، اولا با نیت قربت این کار را انجام دهند، این خودش یک عبادت به حساب می‌آید که قرض بدهد. در ثانی قرض که می‌دهد، توجه داشته باشد یک وقت کسی در مقام قرض گرفتن تحقیر نشود، چون حساب این جهات را بکند که قرضی که به این بنده خدا می‌دهم، انگار به خدا قرض می‌دهم. من ذاالذی یقرض الله قرضا حسنا، بنابر این توجه به این موضوع باید باشد.
یک حدیثی را عرض کنم. مرحوم طریحی در کتاب شریف مجمع‌البحرین این حدیث را در ضمن این آیه شریفه «انا نراک من المحسنین» سوره حضرت یوسف(ع) آورده است.
ما تو را از محسنین یافتیم و پیدا کردیم و دانستیم. محسنین چه کسانی هستند، ایشان یک حدیثی در ضمن آیه شریفه نقل کرده‌اند و آن این است «انه کان یفسح المجلس و یستقرض للمحتاج و یعین الضعیف» این سه علامت برای شخص محسن ایشان معین کرده است. اولی این است که انسان در مجالس به مردم وسعت بدهد، اگر کسی وارد مجلسی می‌شود و یک جا می‌خواهد، به او جا بدهند و مجلس را باز کنند، ظاهر حدیث این است.
در قرآن هم آمده است «فافسحوا یفسح الله لکم» در مجالس به یکدیگر جا بدهید، وسعت دهید، خدا هم به شما جا می‌دهد وسعت می‌دهد. این اولین جمله این حدیث شریف است.
در جمله دوم فرمود، از صفات محسن این است که برای شخص محتاج استقراض می‌کنند. یعنی آن شخص استقراض می کند برای محتاج.این جمله دقیق است.
اصلا همین که مردم پول در صندوق قرض‌الحسنه می‌گذارند، یک نوع قرض دادن به ما (مدیران صندوق) است. یعنی ما از آنها قرض می‌گیریم، ولی این قرض که می‌گیریم برای محتاج است. یعنی آدمی که غنی است و احتیاجی ندارد. نباید درخواست غیرواقعی داشته و بخواهد که از صندوق قرض‌الحسنه وام بگیرد، بلکه باید شخص محتاج باشد. باید کار محتاج را راه انداخت. آدم باید حواسش در این قسمت جمع باشد، یستقرض للمحتاج.
بعد فرمود و یعین الضعیف. یعنی به ضعیف کمک کنید. اگر این طور شد ،آنگاه فرمود «انا نراک من المحسنین» جزء محسنین حساب می‌شود. جزو کسانی که اهل احسانند.
فارس: قانون برنامه پنجم توسعه 1390-1395 ماده 86 می‌گوید دولت مجاز است با تشویق و حمایت مالی و حقوقی از صندوقهای قرض‌الحسنه مردمی تحت نظارت بانک مرکزی، ساز و کار لازم را برای توسعه آنها فراهم کند. دولت موظف است به گسترش صندوقهای قرض‌الحسنه کمک کند.
آقا نبی قلهکی: این صندوقهای قرض‌الحسنه کمک کار دولت هستند، چقدر از احتیاجات مردم توسط صندوقهای قرض الحسنه با امکانات اندک برطرف می‌شود؟ اگر اینها (نیازمندان) برایشان حسابی معین نشود و کارشان راه نیفتد، خود به خود این وام گیرندگان سربار دولت می‌شوند و از بانکهای دولتی تقاضا می‌کنند. این یک گرفتاری برای دولت است و صندوقها برای دولت کمک کارند.
فارس: تفاهمنامه بانک مرکزی و سازمان اقتصاد اسلامی، از یک طرف، تکلیف قانون برنامه پنجم از طرف دیگر بر گسترش قرض الحسنه تاکید دارد و مسئولان نظام چه زمان گذشته خود امام خمینی و چه الان مقام معظم رهبری همواره تاکید دارند قرض‌الحسنه گسترش یابد، اما چه اتفاقی افتاده که صندوقهای قرض‌الحسنه مرتب می‌نالند که بانک مرکزی ما را محدود و مشکل ایجاد می‌کند. این دوگانگی که در ذهن من شکل گرفته، علتش چیست؟
آقا نبی‌قلهکی: علت چیست، من چه عرض کنم، ولی آنچه مسلم است این است که بنا را بر این گذاشتند سازمان اقتصاد اسلامی روی صندوق‌هایی که زیر مجموعه سازمان فعالیت دارند، نظارت داشته باشد، بعد از این هم که بانک مرکزی مطالبی را گفت و در رادیو، تلویزیون و جراید اعلام کردند که سازمان به نیابت از بانک مرکزی نظارت کند. بالاخره نتیجه این شد که سازمان اقتصاد اسلامی واسطه بین بانک مرکزی و صندوقهای قرض‌الحسنه شد تا مداخله و نظارت کند، همان تفاهمنامه را هم معین کردند و مکتوب کردند قبول کردند و امضا کردند که باید هر کاری دارند، صندوق‌هایی که تحت پوشش سازمان اقتصاد اسلامی هستند و خیلی از صندوقها را هم تحت پوشش آورند، بیش از 1200 صندوق تحت پوشش سازمان اقتصاد اسلامی با همان شرایط و مطالبی که مورد قبول قرار گرفته، قرار دارد. الانهم بانک مرکزی هر کاری دارد، باید از راه سازمان اقتصاد اسلامی اقدام کند، و آنها هم به صندوقهای قرض‌الحسنه که تحت پوششان است، اعلام کنند.
فارس: به نظر شما که رئیس هیات مدیره یکی از صندوقهای قرض‌الحسنه هستید، دولت صندوقها را حمایت یا محدود می‌کند؟
آقانبی قلهکی: ما نمی‌خواهیم بگوئیم که بانک مرکزی دارد محدود می‌کند، چون چنین چیزی را یقین نداریم،اما تقاضای نوع صندوقهای قرض‌الحسنه این است که اشکال تراشی نباشد، بگذارند کارشان را بکنند. اینها چون با زحمات زیادی شکل گرفته‌اند، سالهای متمادی. این صندوق (رفاه بازار) از 1356 حدود 35 سال است که کار می‌کند. این صندوق 35 سال برپاست و کوچکترین تخلفی در آن انجام نشده است، کسی نتوانسته کوچکترین ایرادی به این صندوق بگیرد، کار می‌کند. اشکال تراشی نباشد، بگذارند هیات مدیره هم با یک فکر آرامی کارشان را انجام دهند.
* دریافت کارمزد مجوز دارد،ولی گرفته نمی‌شود
در ضمن با وجودی که برخی آقایان مراجع تقلید اجازه داده‌اند که در مقام قرض‌الحسنه کارمزد (اخذ شود)، اما این صندوق رفاه سالهاست که هیچ کارمزدی هم نمی‌گیرد. همین طور قربةالی‌الله پول در اختیار افراد می‌گذارد، با چک از ضامن، بدون هیچ کارمزدی و چشم داشتی اصلا و ابدا.
هزینه این صندوق با یک زحمتی تهیه می‌شود که سر سال کسر نیاورند. اگر هم یک وقت کسر بیاید، هیات مدیره از جیب خودشان می‌گذارند، برای اینکه این سنت سنیه و سنت قرض‌الحسنه برجا و برپا باشد، اشکال تراشی نباشد. از یک طرف نباید اشکال تراشی (بانک مرکزی برای صندوقها) باشد، بگذارند کارشان را انجام دهند، قربة الی‌الله کارشان را ادامه دهند.
فارس: بانک مرکزی طبق قانون مسئول سیاستهای پولی و بانکی است و باید همه بانکها و موسسات مالی و اعتباری و صندوقها را نظارت کنند، از طرف دیگر قانون گفته از قرض‌الحسنه و صندوقهای قرض‌الحسنه مردمی حمایت کنند، چگونه بانک مرکزی هم نظارت کند و هم حمایت کند و گسترش دهد. مردم به راحتی به صندوق دسترسی دارند، ولی به بانکها به راحتی دسترسی ندارند؟
آقانبی قلهکی: اینها صندوقهای قرض الحسنه را هم یک نوع موسسه مالی می‌دانند که بالاخره پول دست آنها می‌آید، می‌گویند جاهایی که تشکل مالی هست، باید زیر نظر بانک مرکزی باشند، ما حرفی نداریم فقط آنچه طبق تفاهمنامه است، سازمان اقتصادی اسلامی در این بین واسطه شده است که مطالب بانک مرکزی را به سمع صندوقهای قرض‌الحسنه برساند و این کار را ادامه دهند. مستقیما بانک ارتباطی با صندوقهای قرض‌الحسنه نداشته باشد، بلکه باید از طریق سازمان اقتصاد اسلامی باشد و نظارت کند.
فارس: برخی افراد به اسم قرض‌الحسنه سوءاستفاده کردند بانک مرکزی هم چشمش ترسیده است. مثل صندوق جی اصفهان یا مصباح در تهران. کسانی که مالباخته بودند تجمع کردند، مثلا گفته شد 6 ماه پول در صندوق بگذارید، فلان قدر وام می‌دهند، اما قبل از مهلت برچیده شد؟
آقانبی قلهکی:در جواب موضوع باید عرض کننم این دعب (روش) صندوقهای قرض‌الحسنه نیست که وام جدولی بدهد.بگوید این قدر بگذار و در فلان مدت 6 ماه یا 3 ماه دیگر ما دو مقابل (دو برابر) به شما قرض‌الحسنه بدهیم. اصلا برنامه صندوق قرض‌الحسنه این نیست. اگر کسی این کار را بکند، خلاف کرده و تخلف است.
*تخلف در صندوقها بسیار نادر است
تخلف هم در هر کجا و هر موسسه‌ای امکان دارد که یک موقع پیش آید. اگر هم باشد، اینها شذ و ندر (ناچیز و نادر) است. نمی‌شود همه صندوقها را به یک چوب راند. اگر یکی دو صندوق تخلف کرده، معنایش این نیست که همه صندوقها را با یک چوب راند. این را نه عدالت اقتضا می‌کند و نه این که صحیح است که این کار را انسان ادامه دهد،اما این تخلف ممکن است در هر کجا پیش بیاید. اما این که تخلف می‌شود، اگر همین سازمان اقتصاد اسلامی که واسطه شده است، همه صندوقها زیر پوشش قرار گیرند، (سازمان) بر آنها نظارت می‌کند که از این قضایا پیش نخواهد آمد.
فارس: صندوقهای جدید چه کار کنند، بانک مرکزی می‌گوید همه باید ثبت مشخصات کنند. امروز هر کس هر جا مغازه‌ای پیدا می‌کند، صندوق می‌زند، این صندوقها جدید باید چه کار کنند، چگونه نظارت شوند؟
آقانبی قلهکی: تمام اینها باید یک ضابطه داشته باشد. بدون ضابطه نمی‌شود، از اول که این صندوق رفاه افتتاح شد، دنبال این بودیم که ضابطه و حساب و کتاب داشته و مشخص باشد، ثبت شود، فکر ما این بود که غیر از این نباشد، هیچ رقم خلافی در آن انجام نشود. الحمدلله تا حال هیچ پیشامدی نشده است.
فارس: اگر صندوق جدیدی راه اندازی شود، چه کسی بر آن نظارت می‌کند؟
آقانبی قلهکی: الان عقیده ما این است که صندوق زیر نظر سازمان اقتصاد اسلامی قرار گیرد. در نتیجه آنها هم واسطه بین صندوق و بانک مرکزی قرار دارند. باید صندوقها مجوز داشته باشند و دنبال مجوز بروند. نیرومی انتظامی هم هماهنگ است. نیروی انتظامی و سازمان اقتصاد اسلامی هماهنگ هستند. سازمان اقتصاد اسلامی به نیروی انتظامی می‌نویسد و تایید می‌کند، بعد نیروی انتظامی اجازه می‌دهد.
فارس: آنچه در واقعیت است، سیاست بانک مرکزی برای ثبت صندوقها در یک سایت و این که همه ثبت شوند، یک نوع محدودیت برای صندوقها به نظر می‌رسد، آیا شما این را حس می‌کنید؟
آقا نبی قلهکی: بله، به عنوان یک محدودیت حس می‌کنم، بله می‌شود گفت، محدودیت است.چگونه است؟ همین که شما شنیدید، ما هم شنیدیم؟
ما می‌گوییم مطلب هرچه باشد، از طریق سازمان اقتصاد اسلامی باید اعلام شود.
فارس: خود صندوقها که مردمی هستند، آیا بودجه دولتی داشته‌اند؟
آقا نبی قلهکی: نه خیر (صندوق قرض الحسنه) بودجه دولت نداشتند.
فارس: برای تقویت صندوقهای قرض‌الحسنه چه کنیم، از طرفی بانک تبلیغ می‌کند که شما را دور دنیا می‌گردانیم، بنز الگانس، خانه آنچنانی، صندوق پر از پول می‌دهیم، از طرفی چه کنیم جامعه به سمت معنویت برود و مردم در صندوقها پول بگذارند که گرفتاری سایر نیازمندان برطرف شود؟
آقا نبی قلهکی: بانکها پول دارند، این کارها را هم می‌کنند، یک جوایزی هم ممکن است بدهند، در ضمن این که بانکها برای وام قرض الحسنه یک هزینه و کارمزد می‌گیرند، صرف قرض‌الحسنه نیست، اگر وامی به عنوان قرض‌الحسنه می‌دهند، منافع می‌گیرند. حال به عنوان کارمزد یا هرچه هست، بالاخره منافع می‌گیرند، اما صندوق قرض‌الحسنه منافع نمی‌گیرد.
فارس: چگونه و با چه سیاستی می‌توان پولهای خرد مردمی را در صندوقهای قرض‌الحسنه جمع کرد تا مردم بیشتر شرکت کنند؟
آقا نبی قلهکی: بهترین شیوه در این قسمت همان درستی و راستی است، یعنی مردم صدق و صفا ببینند، مدیران صندوق را بشناسند، بدانند صندوق دست چه کسانی است، متصدی صندوق چه کسانی هستند، تدین آنها در چه حدی است، همین قدر که بشناسند و بدانند، مردم پولشان را در صندوق می‌گذارند، صندوق هم که بنابر آنچه توان دارد، وام دست مردم می‌دهد، بهترین کار همین درستی و راستی است، صدق و صفا در این قسمت بسیار مؤثر است.
فارس: صندوق قرض‌الحسنه رفاه هزینه‌های جاری، پرسنلی، آب، برق، گاز، مکان تجاری را از کجا تأمین می‌کند، آیا می‌توان گفت همه از جیب هیئت مدیره تأمین می‌شود؟
آقا نبی قلهکی: البته من در جوابها عرض کرده بودم، ولی مطالب بیشتر را حاج اقای خلیلی و مجتهدی می‌گویند.
مجتهدی: اغلب هزینه‌های جاری هنوز هزینه است، هنوز مستهلک نشده است، دفاتر ما هم این را نشان می‌دهد، آن اندکی هم که مستهلک می‌شود، نوعاً از دو سه بخش تأمین می‌شود، بخش اول و عمده‌اش خود هیئت امنا هستند که از جیبشان می‌دهند، مجوز می‌گیرند، از خودشان می‌دهند، بخش عمده دومی از خود افراد متفرقه و مشتریانی که عملکرد و شیوه صندوق را می‌بینند و راغب هستند که یک چیزهایی تبرع (بخشش) کنند و بدهند. صندوق رفاه شیوه سومی هم دارد که یک پاساژی به نام خود پاساژ وطن دارد که اندکی در سال 30-40 میلیون تومان درآمد اجاره‌هایش است که درصد کمی در حد یک پنجم هزینه‌های جاری را تأمین می‌کند، پاساژ ضغیفی است، ولی بخش عمده را خود و هیئت امنا تأمین می‌کند.
فارس: اگر پاساژ خوب کار کند، می‌تواند هزینه‌های جاری را تأمین کند.
مجتهدی: ما هم به شیوه و رسالتی که داریم، نمی‌توانیم فشار به مستأجران بیاوریم، اغلب پاساژها آنقدر می‌گیرند، الان شاید 50 مغازه به اندازه 10 سال به ما اجاره نداده اند و طلبکاریم ولی فشار نمی‌آوریم.
فارس: مدیریت و فشار فرق دارد. شما اشاره کردید که قرض‌الحسنه حالت عبادت دارد، در جامعه ما که رأس آن ولایت فقیه است وظیفه حاکمیت برای ترویج این سنت اسلامی چیست؟ آدم احساس می‌کند جنس قرض‌الحسنه با چنین کاری که در بانک می‌گذرد، فرق دارد؟
آقا نبی قلهکی: در چند سال قبل مشکلاتی برای صندوقهای قرض‌الحسنه پیش آوردند، شاید می‌خواستند محدود کنند، هر جوری بود، بالاخره آخر رهبر معظم انقلاب اسلامی در این قسمت مداخله کردند و در همین مدرسه عالی شهید مطهری یک سخنرانی مفصلی فرمودند و غائله جامع شد. الان هم و هر وقت مشکل باشد این بزرگوار - که خداوند به حق اجداد طاهرینش حفظش کند و توفیقات ایشان را بیش از پیش قرار دهد- اگر هر جایی ایشان احساس خطری کنند، وارد عمل می‌شوند و مداخله می فرمایید، قضیه تمام می‌شود.
فارس: به نظر شما بعد از انقلاب اسلامی سنت قرض‌الحسنه چقدر رشد کرده و آیا متناسب شرایط جامعه هست یا نه؟ چون اکثر این صندوقها ریشه در قبل انقلاب دارند؟
آقا نبی قلهکی: نه این طور نیست که اکثر صندوقها متعلق به قبل از انقلاب باشند، ولی رشد زیادی داشته است، تعداد دقیق صندوقها قبل از انقلاب را نمی‌دانم.
فارس: اصل صندوقهای قرض‌الحسنه را چه کسی راه‌اندازی کرد؟ چگونه شکل گرفت؟
آقا نبی قلهکی: اول صندوقی که احداث شد، صندوق ذخیره جاوید در مسجد لرزاده بود، آن زمان هم امام جماعت مسجد مرحوم آیت‌الله میرزاعلی فلسفی اخوی مرحوم شیخ محمد تقی فلسفی معروف بود. ایشان مجتهد مسلم بود، فقط حاضر نشدند رساله بدهند والا ایشان قطعاً از مراجع بود. ایشان هم یکی از امنای صندوق لرزاده بودند، مرحوم حاج سیدتقی سیدخاموشی (ره) مرحوم حاج آقا مصطفی دلال‌زاده، مرحوم حاج غلامعلی یزدی‌زاده و مرحوم عطایی بود. اینها در رأس بودند، این صندوق به نام ذخیره جاوید بود، الان هم وجود دارد.
فارس: می‌گویند با سرمایه 14 تومان به اسم 14 معصوم راه افتاده است؟
آقا نبی قلهکی: این یادم نیست، ولی از خیلی کم شروع کردند.
*خود صندوق رفاه هم با وام 500 تومانی و ماهی 50 تومان قسط شروع کرد.
آقا نبی قلهکی: ما از اول وام 10 قسط شروع کردیم.
سرمایه اولیه صندوق رفاه هم 3000 تومان بود.
فارس: بانک مرکزی اگر بخواهد حسابها را قطع کند باید چه کار کنیم؟ آیا صندوق می‌تواند ادامه حیات دهد؟
آقا نبی قلهکی: معلوم است که مشکل ایجاد می‌شود.
فارس: شما معتمد امام و رهبری در بازار هستید؟
آقا نبی قلهکی: بنده از کسانی ام که معتمد امام خمینی و رهبری در بازار هستند، رئیس هیئت مدیره صندوق قرض‌الحسنه رفاه بازار و صندوق امداد امام روبروی مسجد مدرسه عالی سپهسالار (مطهری) است، تنها صندوقی که امام خمینی موافقت کردند نام «امام»باشد، همین صندوق امداد امام است با خط خودشان نوشتند که موافقت می‌شود. یکی هم صندوق قرض‌الحسنه ازدواج در سرای حاج حسن است.
فارس: امام خمینی وقتی که سازمان اقتصاد اسلامی می‌خواست تشکیل شود، ظاهراً سهمی دارند؟
آقا نبی قلهکی: می‌گفتند امام یک چیزی دادند، ولی نمی‌دانم چقدر است، شنیدم مبلغی دادند.
فارس: برای صندوق امداد امام چقدر دارند؟
آقا نبی قلهکی: امام مرقوم فرمودند که با این اسم «امداد امام» موافقت می‌شود. همان یک صندوق بنام امام است، «صندوق قرض‌الحسنه امداد امام» است.
فارس: شنیدم خود مراجع تقلید حسابی در صندوقها دارند؟
آقا نبی قلهکی: خب ممکن است داشته باشند، در قم که هست، ولی تهران را خبر نداریم، در صندوق رفاه کسی از مراجع حساب ندارد.
فارس: آیا مساجد هزینه‌هایشان را در صندوق می‌گذارند؟
آقا نبی قلهکی: ممکن است مسجدی هم حساب باز کند.
انتهای پیام/م
