روسیه و بحران سوریه، واکنش‌هایی مصنوعی یا تلاش برای موازنه

*گفتگو با فرهاد کلینی

پس از استفاده سلاح شیمیایی در نزدیک دمشق طرح حمله به سوریه مطرح شد و پنج عضو دائم شورای امنیت جلسه ای غیرعلنی درباره سوریه، برگزار کردند. جلسه ای که  نمایندگان روسیه وچین آن را ترک کردند. روسیه مسئله استفاده دولت سوریه از سلاح های شیمایی را یک سناریو سازی دانسته و مخالف حمله به این کشور است.

در این بین تصمیمات و اقدامات روسیه به عنوان یکی از حامیان بشار اسد و اعضای دائم شورای امنیت در موضوع سوریه بسیار تاثیرگذار است. در واقع روسیه به مدیترانه با اهداف بلندمدتی نگاه می‌کند و سوریه را به عنوان یک ضلع قدرت در مدیترانه می‌داند. همین امر موجب شد برای واکاویی رویکرد روسیه در بحران سوریه گفتگویی با فرهاد کلینی سفیر پیشین و کارشناس مسائل استراتژیک داشته باشیم.

با نگاهی به تاریخچه و همچنین رویکرد روسی مسکو در بحران سوریه رفتار مسکو در یک هفته اخیر بحران سوریه چگونه مورد تحلیل و بررسی شما قرار می گیرد؟

سیاست روسیه در خاورمیانه گذشته دیرینه‌ای دارد. در زمان شوروی مسکو با نگاه ایدئولوژیکی به خاورمیانه می نگریست و بر اساس پندارهای مارکسیستی و انواع تعامل و جریان‌های که در حوزه توسعه‌ای راه رشد غیرسرمایه‌داری وجود داشت سعی می‌کرد  با جریان‌های شبه‌سوسیالیزم و یا ناسیونال سوسیالیزم پیوندهایی را ایجاد کند.

لذا رویکرد روسیه در سوریه در زمان جنگ سرد عمدتا معطوف به مسائل ایدئولوژیک و محدود کردن محیط مانور آمریکا در خاورمیانه و به دنبال افزایش جایگاه و افزایش تعاملات خود در خاورمیانه بود. بعد از فروپاشی، عملا مسکو دوره ای از خلا حضور و تعامل با کشورهای همسوی شوروی را تجربه کرد. اما  با بحث بیداری اسلامی روسیه جدید نیازمند واکنش شد. گذشته از این آن چه که امروز در سوریه روی می دهد، صرفا ریشه در وقایع اخیر و مسائل کنونی این کشور ندارد.

مراجعه به اسناد ویکی لیکس نشان می دهد که سناریوی سرنگون کردن دولت آقای بشار اسد، پیش تر در دستور کار قرار گرفته است. در واقع شرایط جدید نشان می دهد که تغییر معادلات داخلی و قرار گرفتن در آستانه ی ژنو دو موجب شده برخی از بازیگران صحنه ی سوریه احساس باخت کنند فضا و شرایط سوریه را تغییر داده و یا این که دولت سوریه را در موضع انفعالی قرار دهند.

شوروی سابق و از سال 1967 به بعد با ناوگروهی دریایی متشکل از 30 تا 50 ناو و کشتی در مدیترانه حضور داشت. اما حضور روسیه در منطقه خاورمیانه پس از فروپاشی شوروی در اوایل دهه 1990 میلادی کمرنگ شد. در دو سال گذشته ناوگان روسیه در واکنش به افزایش تحرکات ناوگان ناتو ناوهای خود را به مدیترانه اعزام کرده اند. گذشته از رفت و آمد ناوهای نظامی روسی به بندر طرطوس و ضرورت تشکیل بخش مجزای مسئول گروه عملیاتی نیروی دریایی در دفاع از منافع روسیه در مدیترانه و ایجاد یک اسکادران عملیاتی در دریای مدیترانه در گذشته اهمیت امنیتی کنونی مدیترانه برای مسکو چیست؟

در تحلیل رویکرد روسیه به تحولات سوریه، نباید از موضوع مهمی به نام دریای مدیترانه غافل بمانیم. برتری نظامی و توان مدیریت در مدیترانه، اهمیت ویژه ای دارد. در واقع قسمتی از بحران سوریه، بحث امنیت مدیترانه است. روسیه در شمال مدیترانه با تضعیف مواضع خود در بالکان ( رخدادهای گذشته در صربستان، کوزوو، بوسنی و یوگسلاوی) روبرو شد و در شمال آفریقا، لیبی را به عنوان جای پای سنتی نظامی روسیه از دست داد. لذا روسیه مجبور است سوریه را برای خودش حفظ کند و ناوگان دریایی خود را افزایش می‌دهد. روسیه به سوریه به عنوان یک ضلع قدرت در مدیترانه نگاه می‌کند.

روسیه از گذشته بطور سنتی با جریان‌های خرد و یا غیر دولتی فعال در منطقه ارتباطاتی داشت. در نحوه تعاملش با حماس، حزب اله و... تلاش ‌کرد امتداد خودش را در دوران جدید حفظ کند. همزمان با توجه به فعالیت جنبش‌های سلفی رادیکال در شمال قفقاز خاکریز برخورد خود را از محیط کشورهای همسو به محدوده دیگری تغییر داد. روسیه امروزه با توجه به موضوعاتی از قبیل تلاش‌هایی رژیم صهیونیستی و... عملا به گازهای مدیترانه و توان آن در صدور به اتحادیه اروپا هم می اندیشد.

بنابراین سوریه برای روسیه بعد حیثیتی پیدا می‌کند و آن را با چگونگی آینده‌سازی قدرت در جهان و نه صرفا بازی ژئوپلیتیکی پیوند می‌زند. یعنی اهمیت مساله ی سوریه را نباید فقط منعطف به حوزه ی خاورمیانه کرد و می بایست ارتباط آن با دیگر مسائل منطقه ای و جهان را نیز تحلیل کنیم. به عبارت دیگر روسیه در جنوب مدیترانه و شمال آفریقا جایگاهی ندارد و آن چه که برای روسیه باقی مانده است، ضلع شرقی مدیترانه است. لذا روسیه در حوزه ی تحولات سوریه، سکوت نمی کند و حتی اخیرا بزرگترین مانور نظامی خود پس از سقوط اتحاد شوروی را با صد و چهل تا صد و شصت هزار نفر نیروی نظامی انجام داد. چرا که روسیه نگران این حوزه است و حاضر نیست که صحنه ی بازی را ترک کند.

آیا روسیه در جهت ایجاد نوعی موازنه دفاعی در مقابل حضور توان نظامی ناتو و آمریکا در منطقه است؟

مقامات روسی در بیانیه های خود اعلام کرده اند که تهدیدات واشنگتن در مورد توسل به زور در سوریه غیر قابل قبول است. چنانچه در بیانیه وزارت خارجه روسیه هم اعلام شد که هر گونه اقدام یک جانبه نظامی دورنمامی حل بحران سوریه را از بین می برد. یعنی روسیه هر گونه اقدام نظامی یکجانبه را در این مورد زیر سوال می برد. در این چارچوب به نظر می رسد که امروزه سیاست روسیه مبتنی بر نوعی اقدامات پیشگیرانه و همچنین نوعی اقدامات بازدانده است تا بتواند وضعیت موجود در خاورمیانه را در جهت ورود به فاز نظامی در بحران سوریه مدیریت کند.

همچنین به نظر می‌رسد مسکو همزمان در بحران سوریه سیاست تقابل و تعامل را دنبال می‌کند و این پاسخی به سیاست چند گانه غرب است. چنانچه روسیه در روزهای گذشته درصدد بوده است تا ناوگان های دریایی خود در مدیترانه را افزایش دهد. این رویکرد در مقابل افزایش نیروهایی است که امریکا در چند روز گذشته در مدیترانه مورد نظر داشته است و به نظر می رسد که ناو هواپیمابر روسیه هم به زودی وارد مدیترانه خواهد شد.

اگر به رویکردهای روسیه از منظر تاریخی نگاهی کنیم و به رفتار شناسی گذشته رویکرد روسیه در تعامل با غرب بنگریم بسیاری معتقدند که روسیه در گذشته نشان داده است که در بزنگاه های اصلی بحران حاضر به معامله با امریکا در  بحران است. در  شرایط کنونی با توجه به رویکرد دو هفته گذشته روسیه تا چه میزانی ممکن است روسیه در بحران سوریه دست به نوعی معامله استراتژیک بر سر سوریه با امریکایی ها بزند؟

روسیه کنونی با روسیه دهه های گذشته متفاوت شده و تغییر کرده است. اتفاقات گذشته ای که در حوزه بالکان رخ داد ( در دوره یلتسین) با واکنشی که در روسیه در حوزه گرجستان و در دوره مدودوف انجام داد متفاوت بوده است. از تاریخ 8/8/ 2008  روسیه سیاست های خود و واکنش ها ی ژئوپلتیکی خود را تا حدودی تغییر داد. گذشته از آنچه در حوزه لیبی  افتاد و روسیه تلاش کرد تا با سیاستی نسبتا همسو با غرب پیدا کند موجب شد تا روسیه متوجه شود که این موضوع بیشتر از آنکه در فضای تغییرات سیاسی در خارومیانه باشد در چارچوب معما و فضای ژئوپلتیکی در خاورمیانه است.

لذا مسکو در مورد موضوع سوریه با (توجه به درس هایی که از برد و باخت های ژئوپلتیکی به دست آورد) سیاست خاورمیانه ای خود را تغییر داد. یعنی دستگاه سیاسی خارجی روسیه براین اعتقاد است که آینده تغییرات امنیتی و مناسبات شرق و غرب با سرنوشت سوریه تعریف می شود. اینکه آقای لاوروف صریحا اعلام کرده است روسیه حاضر به انجام واکنش های مصنوعی نسبت به سوریه نیست قابل توجه است. در واقع موضوع چیدمان سیاسی در سوریه بحثی ثانویه است، اما اینکه روسیه بخواهد جای پای خود را در اقصی نقاط نقطه از دنیا به راحتی از دست دهد بعید است. به عبارت دیگر بعید به نظر می رسد روسیه موقعیت خود را ارزان بفروشد.

با توجه به نوع واکنش های مسکو در یک هفته گذشته چه از طرح موضوع تهدید به حمله به عربستان و همچنین افزایش حضور در مدیترانه، مسکو تا چه میزانی حاضر است در بحران روسیه وارد نوعی چالش جدی با امریکا گردد و دست به رویاروی نظامی به امریکا بزند؟

به نظر نمی رسد هدف روسیه و امریکا رویارویی مستقیم نظامی با همدیگر باشد.  اینکه موضوع سوریه منجر به رویارویی نظامی و  تبدیل به جنگ تمام عیاری بین روسیه و امریکا و برخی از کشورهای غربی گردد مورد تحلیل قرار نمی گیرد. چرا که طرفین  بحران هم تلاش می کنند که جدا از افزایش میزان و توان قدرت نظامی خود به یکدیگر نوعی رخ نمایی قدرت، حضور فعال و نظامی ، تولید ادبیات و گفتمان و پاسخ هایی حقوقی به موقع برای مدیریت بحران ( که از شاخصه های امروز در حوزه رقابت بین روسیه و غرب) است را به نمایش گذارند. از این منظر خیلی بعید به نظر می رسد بحران روسیه منجر به جنگ دو طرف گردد.

جدا از این روسها هم صریحا اعلام کرده اند که روسیه هرگز وارد جنگ جدیدی نمی شود. این مساله با توجه به اسنادی که خود روسها منتشر کرده اند در دکترین امنیت ملی و سیاست خارجی، روسیه از نوعی پراگماتیسم سیستماتیک در دکترین سیاست خارجی پیروی می کند. در این حوزه روسیه معنای دشمن را از سیاست خارجی خود حذف کرده است. در نگاه به اسناد سیاست خارجی روسیه و همچنین مجموعه مقالاتی که پوتین بعد از انتخاب شدن در دور دوم ریاست جمهوری خود منتشر کرد همه بیانگر آن است که روسیه با غرب در مسیر جدیدی از رقابت و همکاری قرار دارد.

لذا سوریه نمی تواند باعث بروز جنگی تمام عیار  بین دو  قدرت روسیه و امریکا گردد. در این راستا به نظر می رسد که موضوع سوریه به نقطه اساسی و یک نقطه عطف در چگونگی شکل گیری آینده مناسبات امنیتی روابط روسیه و غرب بدل شده است. یعنی به نظر می رسد که ترجمه جدیدی در مورد موضوع چگونگی روابط روسیه و غرب در حال شکل گیری است. از این منظر ارزش سوریه صرفا معطوف به نگاه روسیه به خاورمیانه نیست، بلکه به آینده سازی قدرت در مدیترانه و توان قدرت برای حل بحران ها هم مربوط است. امروزه در محیط بین الملل تولید جنگ افتخار نیست، بلکه قدرت حل موجب افتخار است.

*کارشناس مسائل استراتژیک

انتهای متن/