به گزارش خبرگزاری فارس از اصفهان، یکی دیگر از آثار تاریخی که در گذشته مأمن و محل گذر زندگی برای زمانی کوتاه بوده کاروانسراها نام داشت که در تعریف، کاروانسراها به مکان‌های بزرگ و جامع با امکانات وسیع‌تر حال در شهر یا بیرون از شهر گفته می‌شود که شامل اتاق و ایوان، باربند، بارانداز و محل نگهداری حیوانات و انبارهای وسیع جهت نگهداری بار و کالا که در بیشتر موارد در ورودی آنها بازارچه کوچکی بنام «علافخانه» جهت خرید مسافران از قبیل خوراکی و مایحتاج ضروری ساخته میشده است و بر روی سر در آن چند اتاق مرتب مختص به کاروانسالار و افراد مهم از جمله خان‌ها و غیره می‌ساختند، در بعضی از کاروانسراها در دو طرف ورودی آنها برج‌هایی ساخته شده که در مواقع ناامنی و حمله راهزنان و طراران مورد استفاده مدافعان و راهداران جهت دفاع قرار می‌گرفته است.
علی جهانشیری محقق تاریخی در مورد تاریخچه پیدایش کاروانسراها بیان داشت: کاروانسراها در واقع بر حسب نیاز مردم به وجود آمد چرا که در قدیم زیارت و تجارت با چهارپایان صورت می‌گرفت به همین دلیل در بین راه مکان‌هایی جهت استراحت ایجاد می‌کردند.
وی با بیان اینکه کاروانسراها بهترین محل آسایش مسافران بودند، افزود: علاوه بر این کاربرد محل ارتباط و اطلاع‌رسانی مردم از شهرهای دیگر نیز بوده است.
این محقق تاریخ ادامه داد: تاریخ دقیق پیدایش کاروانسراها مشخص نیست هر چند که به دوره هخامنشی بر می‌گردد.
جهانشیری بیان کرد: ساخت کاروانسراها در زمان صفویه به خصوص در عهد شاه عباس به اوج رسیده به گونه‌ای که شاه عباس تعداد 999 باب کاروانسرا در سراسر کشور ساخته که از این تعداد 182 عدد از آنها در اصفهان ساخته شده بود.
اصفهان که همیشه پایتخت تجارت بوده دارای کاروانسراهای بسیاری بوده که بعضی از این کاروانسراها هم‌اکنون نیز برپا هستند و به عنوان مراکز تجاری و انبار تجار و محل کسب بازاریان اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرند و برخی دیگر به طور کلی ویران شده و به مراکز دیگری مبدل شده‌اند.
نام تعدادی از کاروانسراهای اصفهان عبارت است از محمد یوشنی عباباف، میرزا حسین، مشهدی ابراهیم، حاج محمدعلی، حاج محمدرضا عرب، حاج محمد کاظم، سیورسات خانه، مرتضی خان، خسرو آقا، دخانیات، مغزی، حاجی محمدحسین، باراندازه، بخش، تیمچه، بروجنی، قیچی، نو، بانک استقراضی، حاجی حیدر، طوقی، فیل سازها، عرب‌ها، حاجی یوسف علی، حاجی باقر، دروازه دردشت، پاسنگ، عزیزالله، قهرودیه، شاه علی، زفره‌یه، اردستانی‌ها، مرغ، شکربیک، اناری‌ها، حاجی غلامعلی عصار، سفید، شَله میراسماعیل، شماعی‌ها، جارچی، خوانساریه، حاج کریم، تالار، هندوها ، کریم پوستی، باربند گلشن، چهارسو مقصود، میرپنج، بلبلی‌ها، نادعلی ملاباشی و محمد علاف.
کاروانسرای مادرشاه (مهمانسرای عباسی)
یکی از مهمترین، بزرگترین و زیباترین کاروانسراهایی که سال‌ها در اصفهان شاهد سپری روزگار است در واقع در مشرق مدرسه چهارباغ و در سمت چپ خیابان چهارباغ قرار دارد و هم زمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شده بود تا درآمد و عواید آن برای مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه پرداخت شود.
کاروانسرا در زمان سلطنت شاه حسین صفوی ساخته شد و جزو آثاری است که در اواخر حکومت صفویان در اصفهان ساخته شده که به صورت چهار ایوانی مستطیل شکل دارای 128 متر طول و 93 متر عرض دارای دو طبقه است.
این کاروانسرا در دوره قاجاریه مانند سایر آثار اصفهان مورد بی‌مهری ظل‌السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و از حدود سال 1343 شمسی کاروانسرای مادرشاه با حفظ جنبه‌های هنری و ارزش‌های معماری دوران صفویه به یک مهمانسرای بین‌المللی تبدیل شد.
طرح‌های اولیه کار به وسیله ماکسیم سیرو متخصص مشهور که تالیفات بسیاری در معماری ایران و به خصوص کاروانسراها دارد آماده و با استفاده از شیوه‌های معماری سنتی و تقلید از نقاشی‌های موجود در بناهای تاریخی به ویژه نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های کاخ عالی قاپو سالن‌های مهمانسرای مزبور پس از مدت 8 سال آماده شد.
کاروانسرای مقصود عطار
این کاروانسرا در حوالی میدان امام قرار داشته و بنا به توصیه شاه عباس به دست عطاری معروف، با تجهیزات کامل ساخته شده است این کاروانسرای مربعی مستطیلی طولی حدود 136 متر و عرض 60 متر بوده و در اطراف آن اتاق‌های دو طبقه به ارتفاع 5/7 متر ساخته شده بود.
در داخل کاروانسرا دکان‌هایی در طرفین دالان ورودی قرار داشته است، مغازه عطاری که این کاروانسرا را ساخته، در مقابل کاروانسرا بوده است. در اطراف کاروانسرا کتیبه‌های زیبایی وجود داشته که در آن نصایحی با خط نستعلیق نوشته شده بود که برای کاروانیان سودمند و راهنما بوده است، از جمله این جملات: «برای هر مسافر دو چیز لازم است اول پول برای رفع نیاز و دوم شمشیر برای حفظ آن» یا جمله «اگر خواهی به مقصد برسی، شبانگاه حرکت کن و بدان شب رازداری با وفاست و روز فاش‌کننده اسرار». «روزها همچون برادران و شبها خواهران آنها هستند.»
کاروانسرای روستای ســُـه
در کنار یکی از شاخه‌های جاده کاشان قرار دارد و در سال 1223 مطابق با 1808 میلادی دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار بنا شده است و در کتیبه سنگی سر در آن نام ابوالقاسم اصفهانی به چشم می‌خورد، امامزاده جلیله، امامزاده یوسف، دو باب حمام قدیمی با معماری قدیم و ستون‌های سنگی یکپارچه سه متری، مسجد جامع در آن است.
محورهای بزرگ حیاط به سبک کلهرود مزین به ایوان‌های کلاسیک هستند که پهلوهای آنها دو ایوان قرار گرفته که از ایوان‌های اطاق‌های معمولی کوچکترند.
کاروانسرای شاهی کاشان
کاروانسرای شاهی که در خارج کاشان، در جوار دروازه شرقی ساخته شده است، عالی‌ترین مهمانخانه شهر و بهترین کاروانسرای تمام ایران به شمار می‌رود، این بنای چهارگوش ضلع آن از طرف داخل به طول دویست گام هندسی، و دارای دو طبقه عمارت است.
طبقه اول دارای 15 باب منزل و در طبقه دوم نیز مثل اشکوبه‌های پایین است در وسط مدخل یک محوطه مسدسی وجود دارد که در هر ضلع آن دکان‌های بزرگی موجود است.
این بنای معظم را شاه عباس بزرگ پدید آورده است، و سر در عمارت چنین نگاشته شده : « دنیا کاروانسرا و مردم کاروانیانند. در کاروانسرا، ساختن سرای، کاروانیان را روا نیست.»
کاروانسرای مهیار
این کاروانسرا که از نمونه‌های عالی و برجسته سبک معماری و ساختمان عهد صفوی است در 30 کیلومتری شهرضا واقع شده است، این بنا در زمان حکومت شاه اسماعیل اول احداث شده و بعدها به سبب خرابی‌های فراوان در سال 1085هجری در دوره شاه سلیمان صفوی تعمیر و تکمیل شده است.
کاروانسرا به صورت چهار ایوانی به شکل مستطیل به اندازه خارجی 82 در 89 متر بنا شده است.
در سال‌های اخیر این کاروانسرا به ندامتگاه تبدیل شده بوده و اکنون این اثر تاریخی بر اثر عوامل طبیعی در حال تخریب شدن است.
کاروانسرای گز
این بنا در حاشیه غربی شهر گز در سمت راست اتوبان اصفهان - تهران قرار دارد، کاروانسرای گز با توجه به ابعادی که دارد (83 در96) یکی از بزرگترین کاروانسراهای منطقه است، در چهار گوشه آن چهار برج وجود دارد که بر فراز برج شمال شرقی چراغ راهنمایی وجود دارد که قابل مقایسه با چراغ راهنمایی کاروانسرای دمبی است. دور تا دور دیوارهای خارجی بنا صفه‌های عمیق و محل‌های بستن چهارپایان دیده می‌شود. این امکانات جهت ایجاد تسهیلات بیشتر برای مسافران و امکان بارگیری بهتر چهارپایان بوده است.
هیچ کتیبه‌ای در بنا وجود ندارد، ماکسیم سیرو معتقد است کاروانسرای گز به همراه کاروانسرای ونداده ( آقاکمال پایین) و کاروانسرای چاه قاده ( آقا کمال بالا) هر سه به دست یک معمار در زمان شاه عباس اول بنا شده است. اکثر جهانگردان این بنا را به زمان شاه عباس اول نسبت داده‌اند.
آنچنان که از گفته‌های جهانگردان مشخص می‌شود این بنا در دوره قاجار متروک شده و مورد استفاده نبوده است و به جای آن از چاپارخانه‌ای که در کنار آن ساخته بودند استفاده میشده که امروزه هیچ اثری از این چاپارخانه باقی نمانده است.
شایان ذکر است از این کاروانسرا مدتی به عنوان یک پایگاه نظامی استفاده می شده و اکنون از سوی سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان مرمت شده است.
کاروانسرای قلعه خرگوشی
کاروانسرای قلعه خرگوشی، یکی از همان 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه‌عباس در مسیرهای اصلی آن زمان ساخته شده است.
این کاروانسرا نزدیک باتلاق "گاوخونی" در جاده قدیمی یزد اصفهان قرار دارد، فاصله بین این کاروانسرا و عقدا حدود 60 کیلومتر است و برای رسیدن به کاروانسرای قلعه خرگوشی می‌توان از مسیر ورزنه سیاه کوه و سپس قلعه خرگوشی نیز استفاده کرد.
از تزیینات بنا می‌توان به کاربندی آجری سر در ورودی و کتبیه سنگی به خط «علی رضا عباسی» خطاط معروف عصر شاه عباس اشاره کرد. این کتیبه، روی پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به طول هشت متر و عرض شصت سانتی متر و در سه ضلع مدخل نصب شده است.
کاروانسرای مرنجاب
نام کاروانسرا بر اساس نام منطقه که به کویر مرنجاب شهرت دارد گذاشته شده است، کاروانسرای مرنجاب که به دستور شاه عباس صفوی در کنار قنات مرنجاب بنا نهاده شده از جمله آثار تاریخی موجود در منطقه است، قنات کنار کاروانسرا که برکه بزرگی به وجود آورده است، آب شیرین دارد و این در کویر نمک و شوره زار یک معجزه است.
کاروانسراهای مرنجاب، قصر بهرام، ده نمک، سرخه و چندین کاروانسرای دیگر در این مسیر است. کاروانسرای مرنجاب و قصر بهرام در راه سیاه کوه و جاده کویر نمک قرار دارد. مرنجاب از شرق به دشت کویر و از جنوب شرقی به دو کوه یخاب و کوه لطیف منتهی می‌شود.
نقشه کاروانسرای مرنجاب مربع شکل متشکل از چندین اتاق شاه نشین به دور حیاطی در ابعاد 20 در 30 متر و دارای اتاق‌ها و اصطبل‌های متعدد و 6 برج است، در ضلع جنوبی کاروانسرا استخر آبی در ابعاد تقریبی 4 در 10 متر قرار دارد. وجود چنین چشمه پرآب و زلالی به همراه چندین درخت بلند قامت در میان کویری خشک، نعمتی بس بزرگ و شگفت انگیز است که موجب حیرت و تعجب مسافرانی است که به این کاروانسرا می آیند.
این بنا در طول چند سال گذشته توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان به طور کامل مرمت و بازسازی شده و دارای امکانات کامل آب و برق است.
کاروانسرای قلعه شور
این کاروانسرا در دوره قاجار و در زمان ظل‌السلطان ساخته و در سال 1332 مرمت شده است.
کاروانسرای قلعه شور از جمله بناهای 4 ایوانی بوده با پلانی مربع و حیاط مرکزی نگین شکل، پشت اتاق‌ها شترخوان‌ها قرار گرفته که دسترسی به آنها از طریق دو راه باریک در سرسرای ورودی و چهار راه در قسمت نیم‌هشت‌های حیاط امکانپذیر است.
کاروانسرای قلعه شور در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2699 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
کاروانسرای شیخ علی خان ( چاله سیاه نو)
در 35 کیلومتری شمال غربی اصفهان است و کتیبه سر در کاروانسرا حاکی از اتمام ساخت آن در سال 1098 ھجری قمری است. بر طبق کتیبه های موجود بانی این کاروانسرا، شیخ علیخان زنگنه، وزیر شاه سلیمان صفوی ، و معمار بنا استاد طاهر، فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است. از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیکی قلعه تبرک اشاره کرد، در آن محل بازار و خانه و باغ و کاخی نیز از آثار وی وجود داشته که امروزه از بین رفته است.
طاق سر در رسمی بندی است و در پشت بغل‌ها و درون طاق نماهای طرفین آن، تزئینات آجری با نقوش هندسی دیده می‌شود.
کاروانسرای کوهپایه
واقع در جاده اصفهان نائین به گفته معمرین روستا در بنا، کتیبه‌ای بوده است حاکی از احداث بنا به سال 999 ھجری قمری این بنا از کاروانسراهایی است که به دستور شاه عباس اول صفوی احداث شده است، این کاروانسرا مدتی پاسگاه ژاندارمری بوده و بخش‌های مختلف آن تقریبا سالم باقی مانده است.
در نمای خارجی کاروانسرا، چهار برج بلند گوشه‌ها و سه برج میانه اضلاع آشکار است. بر بالای این برج‌ها و در سراسر لبه بام، کنگره‌هایی با محل‌های تیراندازی تعبیه شده است که نشان از طراح حفاظت و دفاع از بنا را مد نظر داشته است.
کاروانسرای مورچه خورت
بر سر در کاروان سرا کتیبه‌ای از دوره محمد شاه قاجار مورخ 1251، دیده می‌شود. هانری رنه دِ آلمانی این کاروان سرا را از بناهای مادرشاه عباس صفوی دانسته است.
ماکسیم سیرو در باره این کاروانسرا می‌نویسد: "سفرا و هیئت‌های سیاسی پیش از ورود به اصفهان، پایتخت صفویان، در این محل توقف می‌کردند و لباس رسمی می‌پوشیدند و سپس با محافظان مخصوص تا شهر اصفهان همراهی می‌شدند."
پس از دوره قاجار بنا بی استفاده ماند و مصالح آن به یغما رفته اما در سال 1321 شمسی کاروانسرا به پادگان تبدیل شده و تا سال‌های اخیر کارکرد نظامی داشته است.
ورودی کاروان سرا در ضلع جنوب غربی آن است. سر در مرتفع با طاق نماهایی در دو طبقه طرفین آن از سطح نمای خارجی بنا پیش آمده و ردیف طاق نماها در نمای این جبهه سردر را شاخص کرده است.
چهار برج مدور در چهارگوشه کاروان سرا، که به صورت استوانه‌ای کامل از امتداد اضلاع خارجی بیرون زده‌اند، حجم بنا را استوارتر کرده و دو برج با قاعده نیم هشت در میانه اضلاع طولی کاروانسرا قرار دارد.
کاروانسرای نیستانک
بنای تاریخی کاروانسرای نیستانک در روستای نیستانک در 30 کیلومتری جاده نائین به اردستان قرار دارد.
این بنای تاریخی به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای دوره قاجار محسوب می‌شود و ساخت آن به صورت چهار ضلعی از بیرون و به صورت هشت ضلعی در حیاط است.
نمای دیوارهای صحن نیز با آجر، نماکاری شده و جرزهای آن در پائین به صورت نیم دایره و در بالا به صورت صاف دیده می‌شود.
کاروانسرای سفیدآب
کاروانسرای سفیدآب از کاروانسراهای تاریخی حاشیه پارک ملی کویر ایران است. این کاروانسرا که در فاصله 60 کیلومتری شرق مرنجاب و در 110 کیلومتری جنوب کاروانسرای قصر بهرام قرار دارد تا صد سال پیش استراحتگاه کاروان‌هایی بوده که عازم راه ابریشم بوده‌اند. این کاروانسرا در حدود 400 سال پیش در عصر حکومت شاه عباس صفوی در جنوب شرقی دریاچه بزرگ نمک ساخته شده و جزو 4 کاروانسرای واقع در پارک ملی کویر(عین‌الرشید، قصربهرام، لکاب) است.
در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تأمین میشده است.
هم اکنون این کاروانسرای بزرگ که در سه طبقه بنا شده است در حال نابودی است و بصورت خرابه‌ای عظیم در آمده است.
نزدیک‌ترین و معروف‌ترین راه دسترسی به این بنا راه آران و بیدگل مرنجاب سفید آب است.
بسیارند کاروانسراهایی که در طول تاریخ در این شهر و دیار ساخته شدند که برخی از آنها هنوز پابرجاند و برخی دیگر نتوانستند تحمل نامهری و بی‌محبتی را تحمل کرده و فرو ریخته‌اند؛ باید در تلاش باشیم تا زنده نگه داریم کاروانسراهایی که سرای کاروان‌های و قافله‌های دور و نزدیک بوده‌اند و به تاریخ غنی این کشور پیوسته‌اند.
--------------------------
گزارش از مریم ایروانی
--------------------------
انتهای پیام/63007/ل30/پ3003
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
