راهکارهای شهید مطهری برای تحول حوزه

درتاریخ معاصر ،شخصیت های مختلفی، گام درراه تحول واصلاح حوزه های علمیه گذارده اند که ازجمله آن ها می توان به علامه شیخ محمدرضا مظفر و شهیدآیت ا… سید محمدباقرصدر درحوزه علمیه نجف ، آیت ا…شیخ عبدالکریم حائری یزدی وآیت ا…العظمی بروجردی درحوزه علمیه قم وآیت ا…العظمی میلانی درحوزه علمیه مشهد، اشاره کرد.
شهید آیت‌ا… مطهری  نیز ازجمله همین اندیشمندان مصلح واحیاگر بود که دامنه اصلاح گری وی افزون برمعارف دینی ، خاستگاه معارف ومرکزتولید فکردینی یعنی حوزه های علمیه وروحانیت را نیز دربرمی گرفت .
دغدغه مندی شهید مطهری  نسبت به تحول در حوزه های علمیه ،درآثارومقالات متعدد وی بازتاب یافته است . پیش ازتبیین وتشریح دیدگاه شهید مطهری درباره اصلاح حوزه های علمیه ،دونکته باید مورد توجه قرارگیرد : 1-پیوند حوزه وروحانیت با انقلاب اسلامی 2-رسالت و وظایف حوزه های علمیه از منظر شهید مطهری.
پیوند حوزه وانقلاب اسلامی
شهید مطهری درکتاب «پیرامون انقلاب اسلامی» ، حوزه را ضامن استمرارانقلاب اسلامی می شمارد ودراین باره می نویسد : « روحانیین باید در وضع خودشان تجدید نظر کنند چون آینده انقلاب هم- اگر بخواهد ان شاء ا… پیروزتر بماند و به نتایج نهایی برسد- باز باید روی دوش روحانیت و روحانیین باشد.» (مجموعه آثار شهید مطهری ، ج24 ص272). به همین دلیل،  وی بر پرچمداری روحانیت درانقلاب اسلامی تاکید می کند و دست یابی به آرمان های انقلاب اسلامی را درگرو تحول در روحانیت می داند:«در آینده، این انقلاب نیاز زیادی به روحانیت دارد به شرط آن که روحانیت وظایف خودش را در آینده انقلاب خوب درک کند.
کارش را باید ده برابر کند، تحقیق علمی اش را باید ده برابر کند، تبلیغش را باید ده برابر کند. رابطه اش را با مردم، در جمع مردم آمدن، به میان مردم رفتن، درد مردم را از نزدیک لمس کردن و احساس کردن، این ها را باید چندین برابر کند. »(همان ، ص 266)
براین اساس، اهتمام آن شهید نسبت به اصلاح وتحول حوزه، ناشی از این بود که اولا؛ تداوم حضوراندیشه اسلامی وروزآمدی آن را مرهون احیا  واصلاح حوزه می دانست وثانیا؛ استمرارانقلاب اسلامی را در استقلال فرهنگی می دید ومعتقد بود که :«اگرمکتب مستقل خودمان را  ارائه نکنیم ،حتی با این که رژیم را ساقط کردیم وحتی با این فرض که استقلال سیاسی واستقلال اقتصادی را به دست آوریم ، اگربه استقلال فرهنگی دست نیابیم ،شکست خواهیم خورد ونخواهیم توانست انقلاب را به ثمربرسانیم .».(پیرامون انقلاب اسلامی ،ص164)
رسالت حوزه های علمیه
حال که ضرورت اصلاح وتحول حوزه های علمیه مشخص شد ،این سوال مطرح می شود که سمت وسوی تحول چگونه باید باشد ودرچه بخشی باید تحول انجام شود؟ برای پاسخ به این سوال، باید ابتدا وظایف ومسئولیت های حوزه های علمیه را مورد توجه قرارداد. شهید مطهری درمقاله «وظایف حوزه های علمیه» ،مرزبانی وپاسخگویی به نیازهای دینی مردم را دو وظیفه روحانیت وحوزه های علمیه می شمارد ودراین باره  اظهارمی کند: « حوزه های علمیه و محیط های روحانی ما مسئول پاسداری ایمان جامعه اسلامی و دفاع از اصول و فروع دین مقدس اسلام از دیدگاه مذهب شیعه و تعلیم و تبلیغ آن ها و عهده دار پاسخگویی به نیازهای مذهبی مردم مسلمان اند.» (مجموعه آثار شهید مطهری ، ج24، ص 280)
سمت وسوی اصلاح
بسیاری ازاصلاح گران ،ازلزوم وضرورت تحول درحوزه سخن گفته اند اما آن چه صف  اصلاح گران دلسوز را ازدیگران متمایزمی کند ،سمت وسوی نگرش اصلاحی آن هاست.
شهید مطهری علاوه براین که فرزند حوزه است ودردامن این نظام پرورش یافته ،ازجنس اصلاح گرانی است که با اعتقاد عمیق به جایگاه وکارکرد حوزه های علمیه ، ازاصلاح ونه حذف ویا جایگزینی سخن می گوید  :« همین روحانیت را باید اصلاح کرد نه این که این را محو کنیم یک چیز دیگر به جایش بنشانیم، و نه این که این را به همین وضعی که هست ثابت نگه داریم.» (همان ،ص272)
 شهید مطهری به اصلاح درچارچوب حفظ اصول وتوجه به رسالت حوزه ها معتقد است  ودراین باره می نویسد:« هرگونه تجدید نظر و تحول در برنامه های حوزه های علمیه باید بر اساس همان فرهنگ غنی و قدیم اسلامی و ادامه همان راه و تسریع در حرکت آن و آفت زدایی از آن بوده باشد. » (همان ، ص 281)
آنچه باید اصلاح شود
هرطرح وایده اصلاحی برخاسته از آسیب شناسی وضع موجود است.
براین اساس ، سوالی که مطرح می شود آن است که دردیدگاه اصلاحی شهید مطهری ،چه کاستی هایی درحوزه وروحانیت، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی وجود داشت که آن اندیشمند مصلح به دنبال اصلاح ورفع آن ها بود؟ درپاسخ می توان گفت؛ کاستی های حوزه در آن برهه، ازمنظرشهید مطهری به دو دسته کاستی های برنامه ای ونواقص سازمانی وساختاری تقسیم می شد.
شهید مطهری درنوشتاری که بیانگرهم اندیشی واقدام عملی ایشان درامراصلاح وتحول حوزه است، تصویری کلی ازکاستی های حوزه را، این چنین ترسیم می کند : « در حدود سیزده سال پیش شبی در قم در یک محفل دوستانه مرکّب از گروهی از اساتید و فضلا، که این جانب نیز افتخار حضور در آن جلسه را داشت، سخن از مشکلات و نواقص سازمان روحانیت به میان آمد.
 سخن در این بود که چرا در گذشته حوزه های علمی و روحانی ما از لحاظ رشته های مختلف علوم از تفسیر و تاریخ و حدیث و فقه و اصول و فلسفه و کلام و ادبیات و حتی طب و ریاضی، جامع و متنوع بود و در دوره های اخیر تدریجاً به محدودیت گراییده است و به اصطلاح در گذشته به صورت جامع و دانشگاه بود واخیراً به صورت کلّیه و دانشکده فقه درآمده و سایر رشته ها از رسمیت افتاده است؟ … » (مجموعه آثار شهید مطهری ، ج24، ص 485)
آن شهید بزرگوار، در همین زمینه، می افزاید:« رشته های تحصیلی علوم دینیه اخیراً بسیار به محدودیت گراییده و همه رشته ها در فقاهت هضم شده و خود رشته فقه هم در مجرایی افتاده که از صد سال پیش به این طرف از تکامل باز ایستاده است».(مجموعه آثار شهید مطهری، ج24، ص 491)
خوشبختانه، بسیاری ازاین کاستی هاپس ازپیروزی انقلاب اسلامی برطرف شده وبا حمایت وپشتیبانی رهبرمعظم انقلاب اسلامی ومراجع عظام تقلید ،تحولات بسیاری در حوزه های علمیه اتفاق افتاده یا درشرف انجام است.
طرح اصلاحی شهید مطهری
شهید مطهری درمقاله «وظایف حوزه های علمیه» طرح وایده اصلاحی خود را درباره حوزه علمیه در دوبخش وظایف اصلی و وظایف فعلی تدوین کرده است .ایشان درمقاله دیگری،با نگاهی ساختاری ، تحول ساختاری حوزه ها را مورد توجه قرارداده است.
احیای علوم ،احیای روابط علمی- فرهنگی ،روزآمد شدن شیوه های یادگیری،تغییرات آموزشی درراستای پاسخگویی به نیازهای جدید،آشنایی با علوم انسانی،تخصصی شدن  رشته های حوزوی وتوجه به کارکرد ووظایف فرهنگی -تمدنی حوزه های علمیه ازجمله سرفصل های طرح اصلاحی شهید مطهری برای تحول درحوزه هاست.
اصلاحات شانزده گانه
بخش هایی ازطرح اصلاحی شهید مطهری درباره حوزه به این شرح است :
1٫ احیای همه علومی که هم اکنون جزو علوم اسلامی محسوب می شود از تفسیر، حدیث، درایه، رجال، فقه، اصول، ادبیات، تاریخ اسلام، تاریخ ملت های مسلمان، کلام اسلامی، فلسفه اسلامی، عرفان اسلامی، اخلاق اسلامی و منطق اسلامی، با توجه به سیر تحولی و تاریخی آن ها و مشخص کردن نقش شخصیت هایی که در پیشبرد این علوم موثر بوده اند.
 2٫ حفظ و نگهداری و نگهبانی از مواریث فرهنگی اسلامی،  از طریق فهرست کردن و گردآوردن در حد امکان.
3٫ برقراری رابطه علمی با همه مراکز علمی اسلامی .
4٫ تقویت و ترویج زبان عربی در حد مکالمه کامل.
 5٫ آشنایی هر فرد لااقل با یک زبان خارجی در حد استفاده از کتاب ها و سخنرانی ها.
6٫ تسلط بر ادبیات فارسی در جنبه های ارتباط با فرهنگ اسلامی و شناختن زبان فارسی به عنوان زبان دوم اسلامی.
7٫ آشنایی با علوم انسانی جدید .
8٫ اطلاع بر فلسفه اخلاق، تعلیم و تعلّم مکاتب اخلاقی گوناگون قدیم و جدیدو مقایسه با اخلاق اسلامی، در حد اجتهاد و تخصص.
9٫ اطلاع بر فلسفه تاریخ و تعلیم مکاتب مختلف این فلسفه و روشن کردن فلسفه تاریخ از نظر قرآن، در حد اجتهاد و تخصص.
10٫ اطلاع بر مکاتب و سیستم های اقتصادی جهان و تعلیم و تعلّم آن مکاتب و روشن کردن اصول اقتصاد اسلامی، در حد تخصص و اجتهاد.
11٫ شناخت ماهیت تمدن و فرهنگ اسلامی توأم با مقایسه با همه تمدن ها و فرهنگ های دیگر و روشن کردن اصالت آن و ممیّزات آن و معرفی روح این فرهنگ.
12٫ تاریخ ادیان در حد آشنایی و بیگانه نبودن و احیانا در حد تخصص و اجتهاد.
13٫ تعلیم مکتب های رایج الحادی معاصر به صورت بسیار دقیق از قبیل مارکسیسم، اگزیستانسیالیسم، نیهیلیسم و غیره و نقد آن ها با موازین اسلامی.
14٫ تعلیم مکاتب حقوقی قدیم و معاصر و مقایسه با حقوق اسلامی به عنوان حقوق تطبیقی.
15٫ فلسفه تطبیقی بر اساس تعلیم زنده ترین مکاتب فلسفی معاصر و مقایسه با فلسفه اسلامی.
16٫ رشته ای و تخصصی شدن علوم اسلامی  .
هرچند ایده های اصلاحی شهید مطهری درباره حوزه های علمیه در فضای پیش ازپیروزی انقلاب اسلامی وتاسیس نظام سیاسی مبتنی برولایت فقیه طرح شده است، اما با وجود گذشت نزدیک به 4دهه ازتاسیس نظام و ایجاد تحولات اساسی درحوزه های علمیه ،دیدگاه های اصلاحی شهید مطهری همچنان می تواند درراستای تحکیم یا بازنگری این تحولات مورد استفاده قرارگیرد.