یادداشت / دین پژوهی

۰۴:۱۴ ۱۳۹۶-۳-۱۸

ساخت مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی اسلامی - بخش اول

ضرورت تلقی و سنجش معنویت به عنوان یک منبع سرمایه ای

مقیاس کوتاه سرمایه معنوی با ده سؤال و مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی با ده سؤال از روایی سازه مناسبی برخوردار هستند.

چکیده

در دین اسلام بر نقش معنویت گرایی در سلامت جسم و روان تأکید ویژه ای شده است. یکی از سازه های بسیار نوین در عرصه معنویت، سرمایه معنوی و دیگری بهزیستی معنوی است. هدف این پژوهش، تهیه مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی است. نمونه پژوهش 294 نفر بودند که از طریق نمونه‌گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل مقیاس‌ سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی ، پرسش نامه سرمایه روان شناختی و پرسش نامه سرمایه اجتماعی بودند.

داده‌ها از طریق تحلیل عامل اکتشافی، محاسبه آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی پیرسون تحلیل گردید. نتایج نشان داد که مقیاس کوتاه سرمایه معنوی با ده سؤال و مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی با ده سؤال از روایی سازه مناسبی برخوردار هستند. آلفای کرونباخ و پایایی باز آزمایی مقیاس کوتاه سرمایه معنوی برابر با 93/0 و 9/0 و آلفای کرونباخ و پایایی باز آزمایی مقیاس کوتاه بهزیستی معنوی برابر با 78/0 و 8/0 به دست آمد.

کلیدواژگان

سرمایه معنوی، بهزیستی معنوی، سرمایه اجتماعی، سرمایه روان شناختی

مقدمه

نقش معنویت [1]در زندگی انسان ها طی سال های متمادی در حوزه های مختلف علمی توجهات زیادی را به خود جلب نموده است (Kelso-wright, 2012, p.6). از نظر تاریخی تاکنون طیف متنوعی از سازه ها با محتوایی معنوی مطرح گشته، که یکی از جدیدترین آنها ، سرمایه معنوی[2] است (Weatford, 2007, p.8-15). طرح معنویت به عنوان اندوخته ای پویا و شکلی از سرمایه انسانی و زمینه ساز بارآوری فردی و اجتماعی ، در قرن هجدهم انجام شده است. سپس با فاصله زمانی بیش از یک قرن، در اواخر قرن بیستم و دهه اول و دوم هزاره سوم میلادی عملیاتی سازی معنویت به عنوان سرمایه معنوی آغاز شده است (Yusuf, 2011, p.24-25).

در نگاهی به تعاریف ارائه شده از سرمایه معنوی، می توان این تعاریف را در چند طبقه، یعنی سرمایه معنوی به عنوان سرمایه دینی[3]، سرمایه معنوی به عنوان عاملی معنا بخش به زندگی و سرمایه معنوی در قالب دل بستگی به خدای متعال[4] قرار داد (Grasia, 2012, p.121-122). در ادامه سرمایه و بهزیستی معنوی را ارائه و به دنبال آن، نگاهی نقادانه نسبت به برخی ابزارهای ارائه شده برای سنجش معنویت خواهیم داشت. در پایان نیز پیوندهای نظری احتمالی میان سرمایه و بهزیستی معنوی را با سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی ارائه خواهیم کرد.

سرمایه معنوی

در دین اسلام معنویت در پیوندی جدایی ناپذیر با نیت و پایبندی رفتاری به باورهای مذهبی با تأکید بر دل بستگی، توکل و امید به لطف و مدد خداوند متعال مورد بحث قرار می گیرد (ابراهیمی دینانی، 1383، ص10؛ Yusuf, 2011, p.25). در تأکیدی صریح تر، معنویت در بین مسلمانان از طریق پایبندی به آداب و شعائر دین مبین اسلام و تلاش پیگیر و مستمر برای دل بستگی و پیوند با دستورات خالق هستی معنا پیدا می کند (Farooqi, 2006, p.113-125). همچنین معنویت در اسلام در سایه عشق به خدا، عبادت، نیایش، عمل خداپسندانه، همدردی و همدلی با محرومان به ظهور می رسد (Shomali, 2010, p.15-17).

از چنین منظری، منبع لایزال الهی و عمل به دستورات خالق بی بدیل هستی در پیوند با باورها و رفتارهای انسان، نیرویی زاینده، پویا، هدایت گر و تنظیم گر همچون یک منبع سرمایه ای را به انسان عطا می کند که می توان به آن «سرمایه معنوی» اطلاق کرد (Yusuf, 2011, p.25). از این نگاه، سرمایه معنوی بسان هر سرمایه دیگر، بستری برای پیشروی به سوی اهداف، اطمینان، آرامش و تلاش هدفمند محسوب می شود. وجود چنین دل بستگی ای در افراد به خوبی قادر به ایجاد پایگاهی امن برای آنها می شود تا از آن طریق با تلاش و پشتکار برای اهدافی غایت نگرانه و فراجهانی به سوی دنیایی بهتر، سرشار از آرامش و صلح حرکت نمایند (Ibid, p.21-40). به همین دلیل تسلط یک فضای معنوی مبتنی بر توجه دائمی به خداوند آفریدگار جهان هستی، سرمایه ای گران بها و ارزشمند برای افراد است (محمدرضایی، 1382، ص52-33).

براساس آموزه های دین اسلام، سرمایه معنوی می تواند دارای مؤلفه های چندگانه ای باشد. در دین مبین اسلام سرمایه معنوی می تواند باعث شود تا افراد در لحظات مواجهه با مشکلات با تکیه به منبع لایزال ارزانی شده توسط خداوند، مقاومت و پشتکار بیشتری از خود نشان دهند و در زمان مواجهه با مصائب، شکیباتر و صبورتر شوند (Shomali, 2010, p.15-17). همچنین معنویت در اسلام دارای مضمون حکمت گرایی مبتنی بر دخالت یک نیروی فرافردی (خداوند متعال) در امور انسان ها نیز هست.

تکیه بر ارزش های معنوی نظیر اعتماد، ارزشمندی و کرامت انسان، باور به اهداف مثبت و مطلوب در زندگی انسان، شکلی از اعتماد و به دنبال آن تأثیرگذاری معنوی را فراهم می نماید (Yusuf, 2011, p.23-24) . از طرف دیگر سرمایه معنوی بسان هر منبع سرمایه ای دیگر در مواقع مختلف باید از طریق وجود فرصت خلوت با خدا و راز و نیاز با وی تقویت شود. به معنای دیگر، آنگاه که انسان در فضای خلوت ذهن خود فرصتی می یابد تا با قادر مطلق راز و نیاز کند، به همان میزان بر سرمایه معنوی وی افزوده خواهد شد (Shomali, 2010, p.15-17 ).

بهزیستی معنوی

در کنار مفهوم سازی های نظری در باب سرمایه معنوی، نکته بعدی پیامدهایی است که معنویت برای انسان به همراه می آورد. از میان مهم ترین پیامدهای معرفی شده برای معنویت، می توان بهزیستی معنوی[5] را مطرح کرد. به لحاظ نظری در رویکردهای مطرح در بهزیستی معنوی، این پدیده به رفتارها و انتظارات معنوی و مذهبی محدود نگشته است؛ بلکه برمبنای رویکردهای تحت نفوذ باورهای عامیانه، نوعی امیدواری در زندگی مبتنی بر رابطه با خود، دیگران، طبیعت و خدا را دربر می گیرد (Fisher, 2011, p.18؛ Fisher, 2012, p.78).

یکی از معروف ترین مدل ها در بهزیستی معنوی که پوشش مطلوبی برای مضامین مطرح در این عرصه دارد، مدل چهارمؤلفه ای شامل بهزیستی معنوی شخص گرا[6]، بهزیستی معنوی جمع گرا[7]، بهزیستی معنوی محیط گرا[8] و بهزیستی معنوی تعالی گرا[9] است (Fisher, 2011, p.23).

از نظر مفهومی، بهزیستی معنوی شخصی یعنی اینکه فرد توانسته در یک رابطه درون روانی با خود و خالق هستی، بین معنا، هدف و ارزش های زندگی خود انسجام و سازگاری برقرار کند. در مقابل، بهزیستی معنوی جمعی یا اجتماعی با تمرکز بر عشق، عدالت، امیدواری و ارزش گذاری برای انسانیت در روابط بین فردی بین شخص و دیگران، بهزیستی معنوی فرد را به نحوه ارتباط وی با دیگران گره می زند (Fernando & Chowdhury, 2010, p.232). بعد سوم بهزیستی معنوی محیط گراست که به لذت، مراقبت و پرورش محیط طبیعی اطراف مربوط می شود.

به معنای دیگر، بهزیستی معنوی محیطی احساس یگانگی با طبیعت و نگرانی درباره آن را پوشش می دهد. بنابراین وقتی فرد به مراقبت از محیط اطراف خود می پردازد، به ارتقای بهزیستی معنوی محیطی خود کمک می کند. حوزه چهارم بهزیستی معنوی، یعنی بهزیستی متعالی با تعالی یافتگی ارتباطات روان شناختی فرد با نیرویی فرافردی به ویژه خدای متعال پیوند خورده است (Fisher, 2011, p.23). این الگوی چندبعدی در حوزه بهزیستی معنوی تاکنون در مطالعات چندی به تأیید رسیده است (Fisher, 2010, p.107).

برخی از شواهد و قراین موجود نشان می دهد که بهزیستی معنوی به طور کاملاً مستقل از ویژگی های شخصیتی یک سازه ضروری برای مطالعات حوزه سلامتی است (Smith & Others, 2013, p.1-2). شواهد دیگری نشان می دهد بهزیستی معنوی با نیرو، نشاط و شادمانی دارای ارتباط معنادار است (Fisher, 2010, p.105-121).

ضرورت تلقی و سنجش معنویت به عنوان یک منبع سرمایه ای

هم زمان با پژوهش هایی که به پیامدهای معنویت توجه داشته اند، تلاش های برخی پژوهشگران دیگر به ساخت و ارائه ابزارهای سنجش معنویت و دین داری در بین افراد سالم و بیمار معطوف بوده است. از میان تعداد قابل توجه این ابزارها می توان به مقیاس تجربه معنوی روزانه (Ellison & Fan, 2008, p.247-271؛ Underwood, 2011, p.29-50)، مصاحبه معنوی با افراد پیر و بیمار (Stewart & Koeske, 2009, p.181-196)، مقیاس چندبعدی معنویت و دین داری (Hill & Pargament, 2008, p.3-17) و طیف متنوع ابزارهای دیگر اشاره کرد. ابزارهای اشاره شده هیچ یک به طور صریح به سنجش سرمایه معنوی که در پیوند، تعلق، دل بستگی، توکل و امید به خداوند و پایبندی به شعائر انسانی، اخلاقی و دینی پدید می آید، توجه نداشته اند.

این در حالی است که پیوند میان معنویت با پدیده هایی نظیر هدفمندی و بهزیستی در زندگی (Middlebrooks & Noghiu, 2010, p.70؛ Yusuf, 2011, p.24؛ Gracia, 2012, p.122؛ Kelso-wright, 2012, p.13)، خود نیازمند آن است تا سازوکار تأثیر معنویت بر انسان، یعنی افزایش احساس تنها نبودن، حمایت شدن و احساس پشتوانه و تکیه گاه داشتن و احساس زایندگی و پویایی را در قالب سرمایه معنوی مفهوم سازی کنیم (Han & Richardson, 2010, p.218-222؛ Bay & Others, 2010, p.126؛ O’Connel & Skevington, 2010, p.731؛ Duffy, 2010, p.1-17؛ Campbell & Others, 2010, p.3-7).

به معنایی دیگر، مشخصه هایی نظیر کسب حمایت، نیرو، نشاط و هدفمندی، بدون تردید در حوزه دانش انسانی ، معنویت را در جایگاه یک منبع سرمایه ای قرار می دهد (Shomali, 2010, p.15-17). در کنار سرمایه و بهزیستی معنوی، دو پدیده که به احتمال زیاد با سرمایه معنوی به عنوان شواهدی از روایی همگرا[10] هم بسته هستند، یکی سرمایه روان شناختی[11] و دیگری سرمایه اجتماعی[12] است.

سرمایه روان شناختی و اجتماعی به عنوان هم بسته های سرمایه و بهزیستی معنوی

سرمایه روان شناختی که برمبنای رویکرد های مثبت نگر پا به عرصه دانش انسانی گذاشته، دربر گیرنده چهار مشخصه خودکارآمدی[13]، تاب آوری[14]، امیدواری[15] و جهت گیری مثبت به زندگی یا خوش بینی[16] است (Riolli & Others, 2012, p.1203). این پدیده امروزه از موضوعات بسیار مهم و مورد توجه پژوهشگران و نظریه پردازان مختلف است. امیدواری به عنوان وجود دید مثبت نسبت به آینده و توانایی ایجاد گذرگاه هایی برای رسیدن به اهداف و آرزوها تعریف شده است (Mac Gee, 2011, p.7).

خود کارآمدی مبتنی بر تلقی انسان به عنوان موجودی فعال است که قادر به خودنظم بخشی و تنظیم رفتار خود است. یک انسان دارای خودکارآمدی بالا می تواند به طور فعال در تحول خویشتن شرکت نموده و با رفتارش، وقایع و رویدادها را کنترل نمایند. از این منظر، خودکارآمدی باعث ایجاد و تقویت منابع انگیزشی و شناختی فرد می گردد و عاملی برای اعمال کنترل بر رویدادها تلقی می شود (Riolli & others, 2012, p.1203). تاب آوری، مقابله موفقیت آمیز فرد با عوامل فشار آفرین و موقعیت های دشوار است ؛ به همین دلیل باعث پیشرفت و مقاومت در شرایط دشوار می گردد (Mac Gee, 2011, p.12).

جهت گیری به زندگی نیز مشتمل بر سازه خوش بینی است. بیشتر افراد خوش بین انتظار دارند در آینده اتفاقات خوب بیشتر از اتفاقات بد برای آنها اتفاق بیفتد. خوش بینی، مؤلفه اصلی سبک تبیینی می شود؛ به همین دلیل بسان یک لنز (عدسی)، نحوه تفسیر وقایع، توانایی ها و آینده نگری و رفتارهای آینده نگرانه افراد را تحت تأثیر قرار می دهد (Avey & Others, 2010, p.20).

در کنار سرمایه روان شناختی، سرمایه اجتماعی مبتنی بر اعتماد به هنجارها و شبکه هایی که همکاری را برای نیل به منافع مشترک در انسان ها آسان می سازد، تعریف شده است (Williams & Durrance, 2008, p.1-2). به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، سرمایه اجتماعی مشخص می کند که انسان ها در موقعیت های اجتماعی و جمعی و به طورکلی در ساختارهای اجتماعی دارای چه احساساتی هستند و چگونه عمل می کنند (Welsh & Berry, 2009, p.3). از نظر تاریخی نیز سرمایه اجتماعی را شبکه دوستان، همکاران و روابط کلی تر که از طریق آنها فرصت های استفاده از سرمایه مالی و انسانی به دست می آید، پدید می آورند (Tibben, 2009, p.1-5). واژه «اجتماعی» در سرمایه اجتماعی بر این امر دلالت دارد که منابع معطوف به حمایت انسان در دل شبکه روابط و در نهادهای اجتماعی قرار گرفته اند (Ibid, p.1-2).

اگر سرمایه انسانی را مجموع دانش، مهارت و تجارب فرد بدانیم، سرمایه اجتماعی به اندازه، کیفیت و گوناگونی شبکه های کاری و ارتباطی نیز بستگی دارد (Welsh & Berry, 2009, p.3-4). بر همین اساس در بسیاری از شرایط، ملاک های اصلی برای سرمایه اجتماعی، اعتماد بین فردی[17] و تمایل به رفاه جمعی[18] ذکر شده است (Ibid, p.1-32). هر دو حوزه سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی، حوزه هایی محسوب می شوند که به اشکال مختلف می توانند با سرمایه و بهزیستی معنوی در ارتباط باشند (Tibben, 2009, p.1-10؛ Welsh & Berry, 2009, p.1-32؛ Avey & Others, 2010, p.17-28؛ Riolli & Others, 2012, p.1203).

از لحاظ نظری، سرمایه و بهزیستی معنوی می توانند به عنوان منبعی سلامت محور به معنای گسترده کلمه و منبعی انرژی بخش با سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی رابطه مثبت برقرار سازند. بر همین اساس در این پژوهش چنین فرض شده که سرمایه و بهزیستی معنوی با سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی دارای روایی همگرا[19] هستند.

جمع بندی پایانی ، ضرورت و هدف

در جمع بندی پایانی می توان گفت که بررسی منابع در دسترس به طور جدی حاکی از آن است که مفهوم سازی معنویت به عنوان سرمایه معنوی همراه با بهزیستی معنوی روز به روز در حال گسترش است (Trevino & Others, 2010, p.380؛ Middlebrooks & Noghiu, 2010, p.1-2؛ Yusuf, 2011, p.25؛ Gracia, 2012, p.121-122؛ Kelso-wright, 2012, p.4-6؛ Smith & Others, 2013, p.2). این در حالی است که پژوهشگران در ایران با خلأ و عدم دسترسی به ابزار سنجش این دو سازه مواجه بوده و هستند.

بنابراین اصلی ترین ضرورت انجام پژوهش حاضر، تهیه و ارائه ابزاری برای سنجش سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی بوده تا با تعداد سؤالات کم، پژوهشگران علاقه مند بتوانند پژوهش هایی را به منظور بسط و گسترش دانش کنونی به مرحله اجرا درآورند. بر همین اساس، هدف اصلی از اجرای این پژوهش، ساخت و ارائه مقیاس های فرم کوتاه سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی و اعتباریابی هم زمان آن با سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی بوده است. مسئله اصلی پژوهش حاضر این بوده که آیا مقیاس های فرم کوتاه سرمایه و بهزیستی معنوی از پایایی[20] و روایی[21] مناسبی برخوردار هستند یا خیر؟

روش

این پژوهش از نوع پژوهش های ساخت و اعتبار یابی پرسش نامه است. جامعه آماری پژوهش را کارکنان یک مجموعه کاری[22] در شهر تهران در زمستان سال 1390 به تعداد 700 نفر تشکیل داده است، که از میان آنها با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده (از طریق فهرست اسامی کارکنان)، 300 نفر به عنوان نمونه برای این پژوهش انتخاب شدند. حجم نمونه 300 نفر بر مبنای توصیه های مطرح شده در کتب مرجع روش تحقیق در مورد تناسب حجم نمونه با حجم جامعه آماری انتخاب شد (حسن زاده، 1381، ص133).

انتخاب جامعه آماری از میان کارکنان یک مجموعه کاری در پژوهش حاضر با این هدف انجام شده که بتوان ابزاری برای محیط های کاری که به لحاظ محتوایی برای طیف متنوعی از افراد و گروه های مختلف قابل استفاده باشد، ارائه نمود. پس از توزیع و جمع‌آوری پرسش نامه‌ها، شش پرسش نامه (معادل 2 درصد) به دلیل ناقص پاسخ داده شدن، از تحلیل های نهایی کنار رفت؛ ازاین رو گروه نمونه پژوهش به 294 نفر تقلیل یافت (نرخ بازگشت 98 درصد). لازم به ذکر است که یک گروه نمونه 30 نفری نیز به منظور بررسی پایایی بازآزمایی ابزارهای پژوهش با فاصله یک ماه نیز در پژوهش حاضر استفاده شده که از میان همان گروه نمونه 294 نفری پژوهش به صورت تصادفی انتخاب شده اند. همچنین از ابزارهای زیر برای سنجش متغیرهای پژوهش استفاده شد.

الف) مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی: در ساخت مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی به این صورت عمل شد که ابتدا پیشینه در دسترس نظیر پایان نامه های تحصیلات تکمیلی (Woodberry, 2003, p.1-11؛ Weatford, 2007, p.8-15؛ Kelso-wright, 2012, p.36-36) و نمونه ابزارهای ساخت و معرفی شده در حوزه معنویت (Hill & Pargament, 2008, p.3-17؛ Underwood, 2011, p.29-50؛ Steward & Koeske, 2009, p.181-196) بررسی گردید.

پس از بررسی منابع، یک مخزن 34 سؤالی اولیه آماده شد. در تهیه مخزن سؤالات از نظر متخصصین سنجش در روان شناسی استفاده شده است. همچنین این مخزن پس از بررسی های تخصصی و انتخاب گویه هایی با مناسب ترین شرایط نوشتاری و پوشش حوزه های مطرح برای سرمایه معنوی، به خصوص معنویت گرایی معطوف به آموزه های اسلامی (Shomali, 2010, p.15-17؛ Farooqi, 2006, p.113-125؛ Yusuf, 2011, p.25) آماده شده است. از لحاظ محتوایی این پرسش نامه تسلط فضای معنویت گرا - به ویژه تمایل به پیوند و یگانگی با خالق هستی - را مد نظر قرار داده و دارای مقیاس پاسخ گویی پنج گزینه ای (در حد بسیار کم = 1 تا در حد بسیار زیاد = 5) است. در گام اول با استفاده از نظر متخصصان روایی صوری و محتوایی این پرسش نامه بررسی و تأیید شد. به منظور بررسی روایی سازه این پرسش نامه در این پژوهش تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس انجام گرفت.

در این تحلیل عاملی مشخص گردید که 10 سؤال از 34 سؤال دارای بار عاملی بسیار مطلوب بر یک عامل هستند؛ ازاین رو این 10 سؤال به عنوان سؤالات اصلی برای مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی برگزیده شدند. انتخاب گویه ها برای این پرسش نامه برمبنای بار عاملی بالاتر از 4/0 فقط بر روی یک عامل انجام شده است. این مقدار (4/0 و در برخی موارد نیز 3/0 پیشنهاد شده است. با این حال هرچه مقدار بار عاملی بالاتر در نظر گرفته شود، امکان درنظر گرفتن سؤالات برای یک مقیاس فرم کوتاه مناسب تر خواهد بود) توسط صاحب نظران مطرح در حوزه تحلیل عاملی اکتشافی پیشنهاد شده است (Williams & others, 2010, p.5).

بنابراین گویه هایی که بار عاملی آنها کمتر از 4/0 بوده و بر بیش از یک عامل بار عاملی داشتند، از تحلیل کنار گذاشته شدند. با توجه به این شرایط 10 سؤال برای مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی درنظر گرفته شد. پرسش نامه سرمایه معنوی فرم کوتاه در پیوست شماره 1 ارائه شده است.

ب) مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی: در ساخت مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی نیز مانند مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی، به این صورت عمل شد که ابتدا پیشینه در دسترس نظیر مقالات مربوط به نمونه ابزارهای ساخت و معرفی شده در حوزه بهزیستی معنوی (Kelso-wright, 2012, p.35-36؛ Fisher, 2010, p.105-121؛ Fisher, 2011, p.17-28؛ Fisher, 2012, p.77-85 & 105-121) بررسی گردید. پس از بررسی منابع، یک مخزن هفده سؤالی اولیه آماده شد. این مخزن پس از بررسی های تخصصی و انتخاب گویه هایی با مناسب ترین شرایط نوشتاری آماده شده است. از لحاظ محتوایی، این پرسش نامه وجود احساس سلامت معنوی را مدنظر قرار داده و دارای مقیاس پاسخ گویی پنج گزینه ای (خیلی کم = 1 تا خیلی زیاد= 5) است.

روایی صوری و محتوایی این پرسش نامه با استفاده از نظر متخصصان بررسی و تأیید شد. به منظور بررسی روایی سازه این پرسش نامه در این پژوهش تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس انجام گرفت. در این تحلیل عاملی مشخص گردید که 10 سؤال از 17 سؤال دارای بار عاملی بسیار مطلوب بر یک عامل هستند؛ ازاین رو این 10 سؤال به عنوان سؤالات اصلی برای مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی برگزیده شدند. انتخاب گویه ها برای این پرسش نامه نیز مانند مقیاس فرم کوتاه سرمایه معنوی بوده است. مقیاس فرم کوتاه بهزیستی معنوی در پیوست پایان مقاله ارائه شده است.

ج) پرسش نامه سرمایه اجتماعی: برای سنجش سرمایه اجتماعی[23] در این پژوهش از پرسش نامه ای هشت سؤالی که گل پرور و عابدینی (1391، ص3) با دو خرده مقیاس اعتماد بین فردی و تمایل به رفاه جمعی ارائه نموده اند، استفاده شد[24]. این پرسش نامه براساس مقیاس پنج درجه ای لیکرت (کاملاً مخالفم= 1 تا کاملاً موافقم= 5) پاسخ داده شد و از نظر روایی صوری و محتوایی با تعاریف و مفاهیم مورد اشاره در نظریات مطرح برای سرمایه اجتماعی تطابق کامل داده شده است.

تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش از نوع واریماکس دو عامل به نام های اعتماد بین فردی (4 سؤال) و تمایل به رفاه جمعی (4 سؤال) را به دست داده و آلفای کرونباخ به ترتیب برای این دو عامل برابر با 85/0 و 7/0 گزارش شده است (همان). در پژوهش حاضر، تحلیل عاملی اکتشافی مجدد دو عامل (اعتماد بین فردی و تمایل به رفاه جمعی) را با آلفای کرونباخ برابر با 7/0 و 78/0 به دست داد.

د) پرسش نامه سرمایه روان شناختی: برای سنجش سرمایه روان شناختی[25] در این پژوهش از پرسش نامه ای بیست وشش سؤالی که مک گی (Mac Gee, 2011, p.98) با چهار خرده مقیاس خودکارآمدی (8 سؤال)، امیدواری (6 سؤال)، تاب آوری (6 سؤال) و جهت گیری به زندگی (6 سؤال) و مقیاس پاسخ گویی شش درجه ای (کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم =6) ارائه نموده، استفاده شد[26]. روایی صوری و محتوایی این پرسش نامه توسط تنی چند از متخصصین و روایی سازه آن از طریق تحلیل عاملی اکتشافی با چرخش واریماکس مستند می باشد. در پژوهش حاضر تحلیل عاملی اکتشافی، چهار عامل (خودکارآمدی، امیدواری، تاب آوری و جهت گیری به زندگی) با آلفای کرونباخ برابر با 9/0، 86/0، 76/0 و 62/0 را به دست داد.

پرسش نامه‌های پژوهش توسط اعضای نمونه در محل کار آنها و در فاصله زمانی 10 تا 15 دقیقه پاسخ داده شدند. داده‌های حاصل از پرسش نامه‌های پژوهش از طریق ضریب همبستگی پیرسون، آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی اکتشافی با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 18 تحلیل شد.

پی نوشت:

[1].Spirituality.

[2].Spiritual capital.

[3].Religion capital.

[4].Attachment to God.

[5].Spiritual well being.

[6].Personal oriented well being.

[7].Community oriented well being.

[8].Environmental oriented well being.

[9].Transcendental oriented well being.

[10].Convergent validity.

[11].Psychological capital.

[12].Social capital.

[13].Self efficacy.

[14].Resiliency.

[15].Hope.

[16].Life orientation.

[17].Interpersonal trust.

[18].Social welfare.

[19].Convergent validity.

[20].Reliability.

[21].Validity.

[22]. به دلیل توافق به عمل آمده، از ذکر نام این مجموعه اجتناب شده است.

[23]. این پرسش نامه به منظور بررسی روایی همگرای مقیاس سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی استفاده شده است.

[24]. یک نمونه سؤال این پرسش نامه به این شرح است: «بیشتر افراد سازمان ما افرادی راست گو و قابل اعتمادی هستند». این سؤال مربوط به اعتماد بین فردی است.

[25]. این پرسش نامه به منظور بررسی روایی همگرای مقیاس سرمایه معنوی و بهزیستی معنوی استفاده شده است.

[26]. یک نمونه سؤال این پرسش نامه به این شرح است: «وقتی با تکالیف دشواری در زندگی مواجه می شوم، اطمینان دارم که عاقبت آنها را انجام خواهم داد». این سؤال مربوط به خودکارآمدی است.

مراجع

- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، عقلانیت و معنویت در اسلام، تهران: مؤسسه‌ تحقیقات و توسعه‌ علوم انسانی، 1383.

- حسن زاده، رمضان، روش های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: ساوالان، 1381.

- گل پرور، محسن و مائده عابدینی، ساخت و اعتبار یابی پرسش نامه فرم کوتاه سرمایه اجتماعی، پژوهش منتشرنشده، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، 1391.

- محمدرضایی، محمد، «فلسفه اخلاق از دیدگاه استاد شهید مطهری(ره)»، قبسات، شماره31-30، 1382.

- Avey, J.B, F. Luthans, R.M. Smith& et al, “Impact of positive psychological capital on employee well-being over time”, Journal of Occupational Health Psychology, Vol 15, No 1, 2010.

- Bay, P.S, S.S. Ivy & C.L. Terry, “The effect of spiritual retreat on nurses ‘spirituality: A randomized controlled study”, Holistic Nursing Practice, Vol 24, 2010.

- Campbell, J.D, D.P. Yoon, & B. Johnstone, “Determining relationships between physical health and spiritual experience, religious practices, and congregational support in a heterogeneous medical sample”, Journal of Religion and Health, Vol 49, 2010.

- Duffy, R, “Spirituality, religion, and work values”, Journal of Psychological Theology, Vol 38, 2010.

- Ellison, C.G, & D. Fan, “Daily spiritual experiences and psychological well-being among US adults”, Social Indicators Research, Vol 88, 2008.

- Farooqi, A.H, “Islamic social capital and networking”, Journal of Humanities, Vol 22(2), 2006.

- Fernando, M. & R. Chowdhury, “The relationship between spiritual well-being and ethical orientations in decision making: an empirical study with business executives in Australia”, Journal of Business Ethics, Vol 95, No 2, 2010.

- Fisher, J, “Item response theory analysis of the spiritual well-being questionnaire”, Religions, V ol 1, 2010.

- ـــــــــــــــــ, “The four domains model: Connecting spirituality, health and well-being”, Religions,Vol 2, 2011.

- ـــــــــــــــــ, “Staff’s and family members’ spiritual well-being in relation to help for residents with dementia”, Journal of Nursing Education and Practice, , Vol. 2, No. 4, November 2012.

- Gracia, C, “Spiritual capital: The new border to cross”, Ramon Llull Journal of Applied Ethics, Vol. 3, No. 3, 2012.

- Han. J, & V. Richardson, “The relationship between depression and loneliness among homebound older persons: Does spirituality moderate this relationship?”, Journal of Religion and Spirituality in Social Work, Vol 29, 2010.

- Hill, P C & K. Pargament, “Advances in the conceptualization and measurement of religion and spirituality: Implications for physical and mental health research”, Psychology of Religion and Spirituality, Vol S, No 1, 2008.

- Kelso-Wright, P, “Spiritual history assessment and occupational therapy: Students using the FICA”, Washington, University of Puget Sound, Unpublished Master Thesis in Occupational Therapy, 2012

- Mac Gee, E.A, “An examination of the stability of positive psychological capital using frequency-based measurement”, PhD Dissertation, University of Tennessee, http:// trace.tennesee.edulatk-graddiss/999, 2011.

- Middlebrooks, A & A. Noghiu, “Leadership and spiritual capital: Exploring the link between individual service disposition and organizational value”, International Journal of Leadership Studies, Vol 6, No 1, 2010.

- O'Connell, K.A & S.M. Skevington, “Spiritual, religious and personal beliefs are important and distinctive to assessing quality of life in health: A comparison of theoretical models”, British Journal of Health Psychology, Vol 15, No 4, 2010 .

- Riolli, L, V. Savicki & J. Richards, “Psychological capital as a buffer to student stress”, Psychology, Vol 3, 2012.

- Shomali, M. A, “Key concepts in Islamic spirituality: Love, thankfulness and humbleness”, Message of Thaqalayn, Vol 11, No 2, 2010.

- Smith, L, R. Webber & J, DeFrain, “Spiritual well-being and its relationship to resilience in young people: A mixed methods case study”, SAGE Open, Vol 3, No 2, 2013.

- Steward, C, & G.F. Koeske, “A preliminary construct validation of the multidimensional measurement of religiousness/spirituality instrument: A study of Southern USA”, International Journal of Psychology and Religion, Vol 16, 2009.

- Tibben, W. J, “Revisiting the question of social capital in public policy: exploring new directions for community informatics research”, (Eds.), CIRN: Empowering communities: learning from communityinformatics practice, Melbourne, Australia: Centre for Community Networking Research, Caulfield School of IT, Monash University, 2009.

- Trevino, K.M, K.I. Pargament, S. Cotton & et al,“Religious coping and physiological, psychological, social, and spiritual outcomes in patients with HIV/AIDS: cross-sectional and longitudinal ﬁndings”, AIDS Behavior, Vol 14, 2010.

- Underwood, L.G, “The daily spiritual experience scale: Overview and results”, Religions, Vol 2, 2011.

- Waetford, C. M. R, “A literature review of spiritual capital, developments of spirituality in the workplace, and contributions from a Māori perspective”, New Zealand, University of Auckland, Unpublished Bachelor Dissertation in Management and Employment Relations, 2007.

- Welsh , J. A & H. L. Berry, “Social capital and mental health and well-being”, Paper presented at the Biennial HILDA Survey Research Conference 16-17, July 2009.

- Williams, B, T. Brown & A. Onsman, “Exploratory factor analysis: A five-step guide for novices”, Journal ofEmergency Primary Health Care, Vol 8, No 3, 2010.

- Williams, K, & J.C. Durrance, “Social networks and social capital: Rethinking theory in community informatics”, The Journal of Community Informatics, Vol 4, No 3, 2008.

- Woodberry, R.D,"Researching spiritual capital: Promises and pitfalls", Unpublished Document prepared for the Spiritual Capital Planning Meeting , 9-11 October 2003.

- Yusuf, M.B," Effects of spiritual capital on Muslim economy: The case of Malaysia", Research on Humanities and Social Science, Vol 1, No 2, 2011.

نویسندگان:

محسن گل پرور: دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

نفیسه دارایی: کارشناس ارشد روان شناسی صنعتی و سازمانی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

فلور خیاطان: استادیار دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان

دو فصلنامه انسان پژوهی دینی شماره 32

ادامه دارد...