چکیده
برهان تمانع از جملة برهانهای اقامه شده بر یگانگی خداست. این برهان در آیة 22 سورة انبیاء آمده است. متکلمان و فیلسوفان اصطلاح تمانع را از مفاد آیه برگرفته و وضع نمودهاند. آنان این برهان را ناظر به توحید در خالقیت و وجوب وجود دانسته و با این کار علاوه بر تقریر یک برهان کلامی و فلسفی، درواقع، آیه را نیز تفسیر کردهاند. استاد مطهری از جملة این گروه است اما علامه طباطبایی برهان را ناظر به توحید ربوبی میداند؛ بدان دلیل که مسئله مورد اختلاف بین قرآن و بتپرستان همین موضوع بوده است نه توحید خالق که مورد قبول بتپرستان بوده است. او در المیزان و نهایةالحکمه برهان را به گونهای تقریر میکند که منتج به توحید رب، یعنی مالک مدبر عالم گردد. البته در نهایةالحکمه اشارهای به آیه ندارد؛ همچنانکه در المیزان نیز اشارهای به بحثهای متکلمان و فیلسوفان ندارد؛ به طوریکه حتی از استعمال اصطلاح تمانع نیز اجتناب میکند. در این مقاله بعد از تقریر استاد مطهری و استاد طباطبایی، به مقایسه و ارزیابی آنها از لحاظ فلسفی و تفسیری پرداختهایم.
واژگان کلیدی: برهان تمانع؛ خالق؛ رب؛ مطهری؛ طباطبایی
نویسنده:
سید محمد حکاک: هیئت علمی دانشگاه بینالمللی امام خمینی
فصلنامه قبسات - دوره 22، شماره 84 - شماره پیاپی 1، تابستان 1396.