جایگاه زن در تاریخ اسلام

 

چکیده

چکیده: میراث مکتوب ما نشان می دهد که جامعه زنان در گذشته، از صحنه روایت وثبت نقش تاریخی خود غایب بوده اند و در این غییب تاریخی، مردان بودند که تاریخ آنان را نوشته اند. از این رو می توان گفت: تاریخ نگاری زنان نیز، «تاریخ مذکّر» بوده است. چرا تاریخ زنان را مردان نوشته اند؟ چرا تا یکصد سال اخیر حتی یک مورخ و یک اثر تاریخ نگاری معتبر از زنان دیده نمی شود، چنانکه فیلسوف و متکلم وادیب وفقیه برجسته نیز در این جماعت به چشم نمی خورد؟ علت این غیبت چیست؟ گفته شده است اساساً اقتضای ذاتی ساختار فیزیولوژیکی وروان شناختی زنان، مادری است و چنین اقتضایی فرصت همآوردی علمی و فکری و اجتماعی با مردان را به وی نمی دهد. از سوی دیگر، به نظر می رسد خود ناباوری زنان ، پیشگامی مردان دردو قلمرو فتح سرزمینی وکشف و انتقال گنجینه های علمی سایر ملل و سپس، ترجمه و تکمیل آنها ، عقب نشینی فضای عقلانیت اسلامی و رسوب اندیشه های قشر گرایانه اهل حدیث و بازگشت به فضای هنجارهای اجتماعی وسیاسی عصرجاهلی در دوران حاکمان مسلمان، سیطره تفکر مرد سالارانه در عرصه نهاد خانواده و جامعه و به دنبال آن، ظهور استبداد سیاسی به جای نظام امامت مبتنی بر مشروعیت ومقبولیت الهی ومردمی، جانشینی منازعات وجنگ های فرقه ای و قومی به جای تسامح اسلامی، تأثیر پذیری از سنن و اندیشه های حیات ستیز عرب جاهلی، آیین های بودایی، یهودی و مانوی و بالاخره، تغییر نگرش عالمان دینی و جوامع اسلامی به جایگاه زن مسلمان، همه اینها در تضعیف نقش اجتماعی و علمی زن مسلمان تأثیر گذار بوده اند. رویکرد این تحقیق در میان این عوامل و عوامل محتمل دیگر، تلفیقی وترکیبی است؛ هرچند کما بیش، بر تفاوت میزان تأثیرگذاری عوامل یاد شده نیز واقف است.

کلیدواژه ها

تاریخ زنان، تاریخنگاری اسلامی، نقش زنان، تاریخ اسلام

مقدمه

شاید کسانی باشند که توجه ویژه به مباحث و مسائل زنان را ناپسند بدانند و آن را نوعی اصرار شاعرانه سخن طرفداران افراطی و یا معتدل نهضت احیای حقوقِ از دست رفته زن تلقی کنند؛ اما کیست که نداند یکی از صفحات فراموش نشدنی تاریخ اسلام، «تاریخ» و « نقش تاریخی» زنان است ؟ چه کسی، می تواند تحول اجتماعی بی سابقه زنان مسلمان در «عصر بعثت» و در «عصر امام خمینی» را در قیاس با سده های طولانیِ مظلومیت و مهجوریت زن، نادیده بگیرد؟ 1 آیا ممکن است متفکران اسلامی، از نیمه تأثیرگذار جامعه اسلامی  غافل شوند و در مطالعه علل پیشرفت و عقب ماندگی مسلمانان، به تاریخ و ادبیات تاریخی این قشر ننگرند؟  نویسنده بر این تصور است که در مطالعات زنان مسلمان، هر دو گروه منتقدان و مدافعان، به موضوع های حقوقی بیش از هرچیز پرداخته اند. اگر از سوی متفکرانی چون علامه طباطبایی و مطهری به عقب ماندگی و مظلومیت تاریخی زنان و تبیین آن پرداخته شده (نک: طباطبایی،1374: ج2: 393-421) 2 محدود به برخی موضوع هایی است که با موضوع و رویکرد مقاله حاضر متفاوت است.

آنچه در این گفتار آمده، مطالعه در باره سه موضوع و رویداد مهم است: نخست کم رنگ شدن نقش فرهنگی و علمی زنان در تولید ادبیات علمی؛ دوم بازتاب ضعیف بی نقشی یا کم نقشی در میراث تاریخی مسلمانان  و سوم علل و عوامل آن در سده های گذشته تا سده اخیر و «عصر امام خمینی».3 روش پژوهش در این مطالعه، روش مروری فراگیر و توصیفی تاریخی است.

 نویسنده تنها پیشینه ای که برای پژوهش خود می شناسد، مقاله«موقعیت و نقش زنان درعلم، مقایسه تاریخی ایران و غرب» از دکتر حیدر جانعلی زاده و همکاران است. چنانکه پیداست، مقاله رویکرد تاریخی درخورتوجهی ندارد و اساسا به تاریخی و تاریخ نگاری جهان اسلام نپرداخته است؛ بلکه با رویکرد جامعه شناسی به مقایسه تاریخی جایگاه علمی زن در ایران و غرب پرداخته و به این نتیجه رسیده است که این جایگاه تا اواخر قرن نوزدهم و حتی پس از آن در غرب و ایران، تفاوت معناداری نداشته؛ بلکه تنزل و رشد نایافتگی جایگاه علمی زنان در هردو اقلیم، به رغم تفاوت های موجود، به یک پایه بوده است (همان:33، 35،40 و44).

پیش فرض پژوهش آن است که زنان در سایه دوران نخستین بعثت  و انقلاب محمدی -صلّی الله علیه و آله- حیات و جایگاه اجتماعی بی مانندی یافتند و قرآن وعده این حیات پاکیزه را به همه مؤمنان داده بود.4 بازتاب عظمتِ مستعجل زنِ عصر نبوی در میراث مکتوب مسلمانان، هنوز افتخارآفرین است و به نسبت زمان محدودش، بخش بزرگی از تراجم و تاریخ نگاری اسلامی را به خود اختصاص داده است. زنان این عصر، در هر دو جبهه هجرت و جهاد سخت و نرم خوش درخشیدند. آنان هم در جبهه هجرت تن و بیعت و غزوات بودند و هم در هجرت نفس و در سنگر مسجد و مجالس وعظ و نقل روایات. نویسنده در جای دیگر نشان داده است که حدیث در عصر نبوی و سده های طولانی پس از آن مکتوب بوده؛ اما  به روش شفاهی روایت می شده است(نک: عزیزی، 1389: 71-90). بنابر این، زنانی که حجم بزرگی از سنت پیامبر(ص) را روایت کردند، مستظهر به سند مکتوب بوده اند؛ اما کتابت حدیث به مفهوم رونق تدوین و تبویب حدیث در این دوران نیست.

افزون بر تک نگاری های پرشمار علمای سده دوم و سوم که هر یک به بخشی از تاریخ زنان پرداخته اند، 5 سیره ابن اسحاق (ف 151ق)، مغازی واقدی (ف 207ق)، طبقات ابن سعد (ف 230ق) و طبقات خلیفه بن خیاط (ف 240ق)، از نخستین منابع جامعِ اخبار هجرت و جهاد علمی و عملی زنان به شمار می روند. این جایگاه باشکوه، که آغازین روزهای تجربه شیرین خود را می گذراند، با درگذشت رهبر جهانی بعثت، دچار رکود و خمودگی شد و موقعیت خود را تا سده اخیر باز نیافت. البته، در این فاصله نیز، زن مسلمان هیچ گاه به گذشته تاریک جاهلیت خود بازنگشت و در فرصت های اندکی که به دست آورد، گام در مسیر افتخارات پیشین نهاد و در حد توانش خوش درخشید.

 فرضیه پژوهش

 فرضیه پژوهش آن است که میان «نقش تاریخی» و « تاریخ نقش»  رابطه متقابل وجود دارد. تجربه تاریخی نشان می دهد که «تاریخ نگری» و «تاریخ نگاریِ» انسان ها تا حدّ زیادی، تابعِ «نقش تاریخی» آنهاست. آنان به میزان نقشی که در «عینیت تاریخ»  دارند، جای خود را در نگرش و نگارش تاریخ، باز می کنند. پس، نوعی وحدت و داد و ستد، میان دو رویه « تاریخ عینی» و«تاریخ علمی » به چشم می خورد. 6 از این رو، می توانیم ادِّعا کنیم که بزرگترین مورّخان از تأثیرگذارترین و پرنقش ترین جوامع بشری برخاسته اند. میراث تاریخی بزرگ دوران طلایی فرهنگ و تمدن اسلامی و نیز فراوانی خیره کننده کتاب ها و مکاتب تاریخی غرب مدرن، همه و همه گواه این تجربه است. بنابراین،  اگر زنان به روایت و ثبتِ نقش اجتماعی و علمی خود نپرداخته اند، و یا حتی مردان  نیز، از گزارش و ثبت اخبار آنان باز مانده اند، در واقع، آنان جایگاه و نقش درخورتوجهی نداشته اند.  چندان دشوار نیست که کم توجهی مردان به تاریخ اجتماعی و علمی زنان را به حساب کم کاری یا بدکاری مردان گذاشت؛ اما چه کسی می تواند باور کند که همه دانشوران و مورّخان، در بازتاب نقش زنان، تغافل کرده یا به خطا و بیراهه رفته باشند؟ پس، می توان گفت: « توجه به نقش، تابعی از نقشِ قابل توجه است»؛ حتماً مردان نیز چون خود زنان، به نقشِ برجسته ای از زنان دست نیافته اند. آنچه در ذیل می آید، این فرضیه را به محک کشیده است.

اسلام و زن مسلمان

زن در تابلویی که قرآن کریم در آیه 35 سوره احزاب 7 ترسیم می کند، نیمه واقعی امت اسلامی است. نقش و سهم او در طی مدارج انسانی چون نقش و سهم مردان، تعیین کننده است. این نکته را پیامبر اسلام -صلّی الله علیه وآله- نیز در پاسخ أسماء دختر عمیس و دیگر زنان مدینه گوشگزد کرده بود. 8 علامه طباطبایی تأکید می کند که زن از برکت اسلام مستقل به نفس و متکى بر خویش گشت، اراده و عمل او که تا ظهور اسلام گره خورده به اراده مرد بود، از اراده و عمل مرد جدا گردید، و از تحت ولایت و قیمومت مرد درآمد، و به مقامى رسید که دنیاى قبل از اسلام با همه قدمت خود و در همه ادوارش، چنین مقامى را به زن نداده بود (طباطبایی،1374، ج2: 414). چنین تأکیدی در در دیدگاه های امام خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران نیز به روشنی دیده می شود. به نظر وی، جایگاه زن در اسلام و انقلاب اسلامی اگر برتر از مرد نباشد، کمتر نیست و زن ایران انقلابی زنی است در مسیر تحول معجزه آسا و بی نظیر(خمینی،1380: ج14/196-198و 316). 9 دیگر متفکران مسلمان نیز بر این تحول و تغییر شگرف اسلامی تأکید دارند (مطهری 1383: ج19/81؛؛ نوال سعداوی و هبه رئوف، 1384:67-71 ). 10 طبق روایت صحیح بخاری و مسلم، عمر بن خطاب خلیفه دوم نیز، تفاوت و تغییر رویکرد عرب جاهلی و جامعه محمدی -صلی الله علیه و آله- به زنان را گوشزد کرده است. او به صراحت می گوید: « ما در دوران جاهلیت زنان را به هیچ می انگاشتیم و اسلام و قرآن بود که حقوق زنان بر مردان را به رسمیت شناخت...» 11  در روایت دیگر، عبدالله فرزند عمر نیز تصریح می کند که در عصر پیامبر(ص) از ترس آنکه در باره ما وحی نازل شود، زبان و رفتارمان را نسبت به زنان مهار می کردیم. 12

دستگاه آفرینش بخشی از مسؤولیت نیکبختی و شوربختی خانواده و جامعه را بر دوش مردان نهاده است: « ای کسانی که ایمان آورده اید، نفس خودتان و خانواده تان را از آتشی نگه دارید که هیزم آن آدمیان وسنگ هاست.» ( تحریم،آیه 6). پس، قضا و قدر الهی در تغییر و تعیین سرنوشت جوامع، از مجرای اراده و خواست و اقدام مردان، جاری و ساری می شود « إنَّ الله لایغیّر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم؛ در حقیقت، خدا حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند » (رعد،آیه 11). اگر حدیث شریف «کلّکم مسؤول» زنان را مانند مردان مسؤول خانواده و فرزندان می داند« والمرأه راعیه علی بیت زوجها»، در درجه اول، مسؤولیت صیانت و حمایت از این جایگاه را بر عهده مردان می گذارد: «والرجل راع علی اهل بیته». 13

نقش زن در تاریخ  و تاریخ نگاری اسلامی  

در گذشته، مردانی کوشیده اند در راه ایفای بخشی از مسؤولیت تاریخی و تمدنی خود، در عرصه ادبیات نوشتاری، سیمای تاریخی زنان را آن گونه که دریافت کرده اند، به قلم بیاورند. آثار نخستین نویسندگان مسلمان در باره زنان، نشان می دهد که أهل علم، به نقش اجتماعی زنان؛ به ویژه نقش فکری و علمی آنان، توجه ویژه داشته اند. بنابر این، می توان پرسید که جایگاه و نقش واقعی زنان در گذشته چگونه بوده و این جایگاه و نقش  در حافظه تاریخ نگاری اسلامی، چه بازتابی داشته است؟ گزارشگران و مورّخان  چگونه عمل کرده و چه تصویری از حیات اجتماعی آنان ارائه داده اند؟

توجه ستودنی مورخان و اخباریان سده های نخست به تک نگاری های تاریخ ادبی و اجتماعی زنان، نشان از نوعی تحرک و نشاط اجتماعی زنان در این دوران ها دارد؛ نشاطی که از سویی، نقش اجتماعی، علمی، فرهنگی و هنری آنان را به نمایش گذاشت و از سوی دیگر، راویان و مورّخان را به ثبت و ضبط آن نقش واداشت.  در چنین شرایطی، می توانست تمام یا بخشی از این ثبت و ضبط با همه مزیت هایی که داشت، به دست توانمند زنان اتفاق بیفتد و دست کم، آنان نیز زمامداران روایت و تاریخ نگاری جامعه خویش باشند؛ امّا چنین نشد و چنانکه گفتیم، این مردان بودند که در فضای شور و نشاط تدوین  و شوربختانه در «غیبت کبرایِ» زنان، از نیمه قرن دوم به روایت و ثبت نقش زنان پرداختند؛ یعنی تاریخ نگاری جامعه زنان نیز چون تاریخ نگاری مردان، «مُذکّر» بوده است. 14 تا آنجا که ما آگاهیم، به جز کتاب الدرّ المنثور فی طبقات رَبّات الخدور أثر زینب فواز عاملی سوری (متوفی 1914م ) که در باره تراجم زنان نامدار مسلمان و غیرمسلمان جهان  نوشته شده است، تا یکصد سال اخیر، نزدیک به همه آثار مربوط به تاریخ  و تراجم زنان، به دست مردان تولید شده اند. 15

جایگاه زن در تاریخ اسلام   

یکی از موضوع های مهمی که در باره نقش تقلیل گرایانه زن مسلمان در تاریخ،  به کمکِ فهم ما می آید، محتوا و دامنه اطلاعات مربوط به زنان است که ادبیات مکتوب تاریخی ما، در اختیار قرار می دهد. نقش زنان در آیینه این اخبار؛ به ویژه در عرصه تفکر و تولید دانش، چندان باشکوه و قابل توجه نیست. آنچه در منابع تاریخی و تراجم و رجال سده های سه تا چهارده هجری دیده می شود، در قیاس با تاریخ فراگیر مردان، به استثنای شماری از همسران و دختران پیامبر- صلّی الله علیه وآله- و شمار اندکی دیگر از زنان نامدار، صرفاً اشاره های کوتاه و مختصری است  به زنان راوی،  زنان رجال دینی و سیاسی یا زنان یک قبیله و قوم خاص و یا برخی زنان مشهور و خصوصا زنان شاعر و سخنور و خنیاگر. این نکته را در چند اثر کهن و مهم تاریخی مرور می کنیم:

کتاب طبقات ابن سعد (متوفی 230ق) یکی از نخستین و جامع ترین آثار تاریخی و رجالی است. او  در جلد هشتم این کتاب حدود سیصد صفحه را به زنان صحابی و تابعی و دیگر زنان صدر اسلام اختصاص داده است. بیش از نیمی از کتاب در باره ازدواج ها و خانواده پیامبر- صلّی الله علیه وآله- است و کمتر از نصف دوم کتاب به دیگر زنان اختصاص دارد. حجم بزرگی از این مطالب نیز، آگاهی های  نسب شناختی است و اخبار درخورتوجهی نقش و جایگاه زنان به چشم نمی خورد. با وجود این، رویکرد مستقل و جامع این کتاب به تاریخ زنان صدر اسلام ستودنی است و پیش از خود، مانندی ندارد. تراجم زنان صدر اسلام با تفصیل کمتر در کتاب طبقات خلیفه بن خیاط (متوفی 240) دیده می شود. فشرده تر این مطالب در بخشی از کتاب المحبر(ص396-463 ) ابن حبیب (ف 245ه) نیز  دیده می شود. خلیفه و ابن حبیب از شاگردان و راویان نسب شناس معروف، هشام بن محمد بن سائب کلبی(متوفی 205ه) هستند.

عمربن شبه نمیری بصری (ف 262 ق) نیز تنها در جلد چهارم کتاب تاریخ المدینه، ذیل تاریخ زندگی عثمان به جایگاه و نقش شماری از شخصیت های زن صدر اسلام؛ از جمله، صفیه امّ المؤمنین، امّ حبیبه امّ المؤمنین، عایشه، نائله همسر عثمان، همسر مالک اشتر، اسماء بنت ابی بکر، و أسماء دختر عمیسی اشاره کرده است. بازتاب انبوه اخبار نقش زنان سده اول هجری با اخبار زنان سده دوم وسوم در تاریخ محمد بن جریر طبری (ف 310ه ) قابل مقایسه نیست.

اخبار زنان در کتاب المنتخب من ذیل المذیل طبری نیز همین تفاوت را نشان می دهد. این کتاب که پیوست تکمیلی بر تاریخ بزرگ وی است، چکیده گونه ای است بر اخبار زنان صدر اسلام در طبقات ابن سعد که در آن  به شماری از همسران، دختران، عمه های پیامبر(ص) و تعدادی از زنان مهاجر، و زنان راوی پیامبر(ص) اشاره کرده است.

جلد چهارم کتاب عیون الاخبار ابومحمد عبدالله بن مسلم ا بن قتیبه النحوی الدینوری (ف 276 ق) در باره زنان است. این بخش یک جُنگ ادبی، تاریخی، اخلاقی و رفتارشناختی در باره  زنان است. رویکرد عمومی این مطالب در باره جامعه زنان چندان افتخارآمیز و غنی نیست. در کتاب المعارف، ابن قتیبه نیز اطلاعات تاریخی محدودی در باره مادر بزرگان پیامبر(ص)، همسران و دختران آن حضرت و نیز همسران، مادران و دختران خلفا و برخی از زنان معروف مانند سمیه، مادر عمار می توان یافت.

احمد بن عبد ربّه‏ (ف 328ه) در  کتاب العقد الفرید( ج 7 / 88 -157) بابی را به صفات و مسائل  و اخلاق زنان اختصاص داده و به گونه ای راه ابن قتیبه را در کتاب عیون الاخبار رفته است. 16 تصویری که این مطالب از زن ارائه می دهد، در شأن جامعه پیشرو زن مسلمان نیست. ای کاش می دانستیم چرا ابن قتیبه و ابن ربّه هیچ گاه نخواسته اند در مقدمه مطالبشان به مقایسه جایگاه زن جاهلی و نقش و جایگاه اسلامی زن در قرآن و سنت نبوی بپردازند. جالب آنکه عبدالرحمن برقوقی، از نویسندگان و روزنامه نگاران معاصر مصری، در کتاب پرحجم دوله النساء نیز راه ابن قتیبه و ابن عبد ربّه را در تراز بزرگتر و حجیم تر رفته و به جایگاه و نقش زن در اندیشه اسلامی نپرداخته است.

شاید در میان متون تاریخی و ادبی، بتوان بیشترین اخبار زنان را در کتاب الأغانی،  از ابوالفرج اصفهانی (ف 356 ق ) یافت. دراین اثر ادبی 24 جلدی که آن را دیوان العرب نیز خوانده اند (نک: ‏ابن‏خلدون، 1408:ج‏1/764)، عدد زیادی از اشعار غنایی شاعران عرب گزارش شده است. دراین میان، می توان آگاهی هایی درباره حدود یکصد وپنجاه زن به دست آورد. عبدالامیر مهنا، مطالب مربوط به زنان در الأغانی را جمع آوری و با عنوان أخبار النساء فی کتاب الأغانی چاپ کرده است. معلوم است که رویکرد این کتاب کاملا ادبی و شعر غنایی است و او طیف بزرگی از مردان و زنان شاعر و خنیاگر اعم از مسلمان و غیرمسلمان را در این اثر گردآورده است. آنچه در این کتاب بازگو شده،  پررنگ ترین نقش زنان در گذشته است.

کتاب الاصابه ابن حجر، دائره المعارف بزرگ تاریخ و تراجم زنان صدر اول به شمار می رود. او در این کتاب به تفصیل بی سابقه در باره تمیز زنان صحابه از دیگران پرداخته و آگاهی هایی در باره حدود 1500 تن از زنان ارائه کرده است. گزارش ابن حجر در کتاب تهذیب التهذیب، نشان می دهد که تنها حدود 270تن از اینان، راوی معتبر احادیث در جوامع اصیل اهل سنت هستند. در مجلد 24 معجم رجال الحدیث مرحوم آیت ا.. خویی نیز حدود 130 راوی زن شیعی به چشم می خورد. پر واضح است که این عدد با صدها راوی مرد در جوامع روایی شیعه قابل قیاس نیست.

افزون بر این، با مروری گذرا در کتاب شناسی ها و فهرست های قدیم و جدید، 17 مانند  الفهرست ابن ندیم، فهرست مصنفی الرجال نجاشی، الفهرست شیخ طوسی،  کشف الظنون کاتب چلبی، ایضاح المکنون فی الدلیل علی کشف الظنون، و هدایه العارفین فی اسماء المؤلفین و آثار المصنفین اسماعیل پاشا بغدادی، معجم المطبوعات العربیه والمعربه، الیان سرکیس، الاعلام زرکلی، معجم المؤلفین عمر رضا کحاله، الذریعه الی تصانیف الشیعه آقا بزرگ تهرانی، می توان ادعا کرد که در میان میراث مکتوب ملل اسلامی تا یک قرن اخیر، به عدد درخورتوجهی از آثار نوشته شده توسط جامعه زنان مسلمان نمی توان دست یافت. به علاوه، هیچ اثر مستقل علمی  از زنان؛ به ویژه اثر مهم فلسفی، کلامی، فقهی، تاریخی، جغرافیایی، پزشکی و دیگر رشته های علمی در این فهرست ها دیده نمی شود.

آری، در این فهرست ها، دیوان شعر زنان بیش از همه آثار به چشم می خورد. شاهد این سخن، کتاب بزرگ  فخرالدین بن مظفر بن طرّاح (ف 694ق) با عنوان الشواعر الاتی یستشهد بشعرهنَّ است. این کتاب منزلت بزرگ زنان شاعر تا اواخر قرن هفتم را نشان می دهد که به قول سیوطی، باید در باره شناخت آنان به این کتاب  مراجعه کرد (سیوطی، بی تا: 23). کتاب  رابعه تا پروین (زنان شاعر فارسی زبان) 18 نیز  که زنان پارسی گوی سده دوم تا 14هجری قمری را معرفی کرده، مانند همین تصویر را از جامعه زنان مسلمان و ایرانی در تراز کوچکتر به نمایش می گذارد.

در کتاب إنباه الرواه علی أنباء النحاه قِفطی (ف 624 ه) از 800 ادیب تنها نام یک زن در میان نحویان دیده می شود. در کتاب بزرگ معجم الادباء حموی (ف 626 ه) نام شش زن ادیب دیده می شود که عمدتا شاعرِ ادیب بوده اند تا دانشمندِ ادیب.  در این آثار، شرح حال زنان شاعر و صوفی و محدث، بیشترین حجم را به خود اختصاص داده است. صرف نظر از تراجم عمومی زنان، پیشینه و کثرت تدوین تذکره ها و تراجم گوناگون در باره زنان شاعر و عارف و محدث، می تواند گواه روشن بر این دعوی باشد. این در حالی است که کمتر اثری در باره دیگر اصناف علمی زنان در گذشته دیده می شود.

وضعیت مطالعات و آثار فقهی زنان در گذشته نیز مانند جایگاه «ادبیات علمی» آنان و شاید اندکی بهتر از آن است. مجموعه 14 جلدی طبقات الفقهاء استاد سبحانی را می توان از یک نظر، خلاصه همه طبقات نگاری های فقهای صحابه و تابعین و شیعه و سنی تا پایان قرن 14 هجری قمری دانست. این مجموعه دربردارنده ترجمه حدود پنج هزار فقیه از مرد و زن و از مذاهب مشهور و زنده اسلامی است. این تراجم بر اساس هر قرن  و در هر قرن به ترتیب الفبایی از قرن اول تا پایان قرن چهاردم تنظیم شده اند؛ اما رقم فقهای زن در میان همه اینها به 10 فقیه نمی رسد. بیش از نیمی از این عدد؛ یعنی چهار فقیه به دوره صحابه و یک فقیه به دوره تابعین و به حوزه مدینه اختصاص دارد. چهار نفر باقی، به ترتیب  مربوط به قرن ششم و حوزه حلب، قرن نهم و حوزه جبل عامل، و قرن یازدهم و دوازدهم از حوزه اصفهان است. اگر پنج فقیه از نه فقیه یاد شده؛ یعنی حضرت صدّیقه طاهره فاطمه زهرا - ع- وامّ سلمه و دختر شهید اول و نواده محمد تقی مجلسی و نیز همسر شیخ بهایی را از حوزه علمی شیعه بدانیم، با توجه به جمعیت ناچیز و انزوای تاریخی شیعه دوازده امامی در قیاس با اهل سنت، می توان تحرک علمی زنان در جامعه شیعه را ملاحظه کرد. در هرحال، عدد فقهای زن در قیاس با فقهای مرد، بسیار ناچیز است.

کم شماری فقهای زن را می توان  با ملاحظه تراجم بیش از هزار زن در کتاب الضوء اللامع سخاوی و نیز کتاب های طبقات الحنابله قاضی ابویعلی (ف 529 ) و طبقات الشافعیه سُبکی نیز تأیید کرد. سُبکی و سَخاوی هیچ اشاره ای به زنان فقیه و یا فقاهت زنان نکرده اند و ابویعلی در پایان کتابش نام پنج تن از زنانی را آورده است که از احمد بن حنبل، اندکی استماع حدیث داشته اند.

البته، گرایش های جامعه زنان به تصوف و عرفان عملی تا حدی با ذوق ادبی و شعری آنان قابل قیاس است؛ با این تفاوت که شاید ادبیات مکتوب زنان در در تصوف و عرفان به عدد انگشتان دست نرسد. با وجود این، گویا ابونعیم اصفهانی(430  ه) تمایلی به شناخت چنین جایگاهی برای زنان عارف نداشته و یا دائره مفهومی و مصداقی اثر خود را خیلی تنگ گرفته است. ابونعیم با اینکه مسبوق به کتاب ذکر النسوه المتعبدات ابوعبدالرحمن سَلَمی ( 325- 412ه) است و آن کتاب از بیش از 80 زن عابد و صوفی یاد کرده است، در حلیه الاولیاء وطبقات الاصفیاء، 19 صرفاً به ترجمه حدود بیست زن بسنده کرده است.

این همه نشان می دهد که زنان در جوامع اسلامی به هر میزان که از نخستین دهه ها و سده های اسلام فاصله گرفته اند، به نسبت رشد جمعیت مسلمانان، در قیاس با دهه ها و سده های نخستین اسلام از میزان مشارکت اجتماعی و فرهنگی شان کاسته شده است.  نوع نقش آنان نیز تفاوت معنی داری با گذشته نکرده است. پررنگ ترین چهره تاریخی جامعه زنان را باید در نظام تربیت، شعر،کتابت، انشاء، ادب و هنر یافت تا  نظام دانش و فلسفه و نویسندگی. زن در عقلانیت عاطفی و احساسی و هنرهای ظریف،  بیشتر از زن در قلمرو عقلانیت فلسفی و دانش و تحقیق  و تألیف و نویسندگی جلوه کرده است. هرچند زنِ درباری، به اقتضای حال و ضرورت، گاهی حضور تامّی در میدان سیاست یافته و مهم تر آنکه، به عقیده برخی از صاحبنظران، غالباً  در عرصه سیاست و تدبیر عامه، تابلوی بلقیس گونه (بلی گراسی)از خود نشان داده است 20 به راستی، چرا در گذشته، حتی یک أثر علمی فاخر و بدیع تاریخی از زنان در باره تاریخ و خصوصا تاریخ زنان دیده نمی شود؟ عامل این رکود و رشد نایافتگی چیست؟

پی نوشت:

1- مطهری، در مقدمه ناتمام کتاب مسأله حجاب، با مقایسه دوران های تاریخی سه گانه زنان، به نقش بی بدیل زنان در انقلاب اسلامی ایران اشاره می کند (نک: مطهری، مجموعه آثار، ج19: 370-372).

2- مطهری در مقدمه کتاب انسان و سرنوشت، یکی از 27 موضوعِ طرح تحقیق درباره علل انحطاط مسلمین را، حقوق زن در اسلام می داند.  او پندار نادرست قشریگران و نیز دگراندیشان در باره نقش نظام حقوقی زن مسلمان در عقب ماندگی جوامع اسلامی را  در کتاب نظام حقوق زن بررسی کرده است.

3- عصر امام خمینی، نامی است که نخستین بار در سخنرانی آیت الله خامنه ای در  اولین سالگرد درگذشت بنیانگذار جمهوری اسلام ایران(13/3/69)9 به دوران جدید داده شد(حاجتی،1382: 56). میر احمد رضا حاجتی  در کتاب عصر امام خمینی شاخص های فرهنگی و اجتماعی این عصر را؛ به ویژه در تراز بین المللی بررسی کرده است.

4- یا ایهاالذین آمنوا استجیبوالله وللرسول اذا دعاکم لما یحییکم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، سخن خدا و پیامبرش را بپذیرید، آنگاه که شما را به چیزی فرامی خوانند که زندگیتان می بخشد ( انفال، آیه24).

5- تک نگاری یا مونوگرافی، توصیفی است ژرف و دقیق از یک شخص یا یک واحد اجتماعی،  مانند خانواده، قبیله، قشر یا یک واحد اجتماعی مشابه یکدیگر که جنبه های مختلف آن را در برمی گیرد. تک نگاری های تاریخی، آن دسته از یاداشت های توصیفی و موردی بودند که تا اوائل قرن سوم تألیف شده و از آن پس، تدریجاً در مجموعه های بزرگتر گردآوری و تدوین شده اند. گویا شماری از آنها همچنان در دسترس بوده و در مجموعه هایی مانند تاریخ مدینه دمشق ابن عساکر(499-571ق)،  معجم الادباء و معجم البلدان حموی (575-626ق) و الاصابه فی تمییز الصحابه ابن حجر(852ق ) گزارش شده اند. البته، بسیاری از نسخه های آنها هم اکنون در دست نیست. در میان تک نگاران، ابوهلال محاربی (متوفی 190)، ابومنذر هشام بن کلبی (متوفی 204ق)، واقدی (متوفی 207ق)، هیثم بن عدی (متوفی 207ق )، عباس بن بَکّارضَبّی (222ق)،  مدائنی (225ق)، پر اثر و پیشاهنگ اند. هرچند تک نگاری تاریخی با مدائنی به اوج خود رسید؛ اما تک نگاری هایی نیز بعداً به دست اسحاق بن ابراهیم موصلی (متوفی 234ق )، جاحظ (متوفی 255ق) و برخی دیگر تألیف شدند.

6- تجربه مشترک و وحدت و تعامل تاریخِ پدیده ای و تاریخِ گزاره ای  را مایکل استنفورد زیر عنوان تاریخ 1 و2، به گونه دیگری گوشزد کرده است. از نظر او، همواره بین باورهای مبتنی بر تاریخ 2 و تحولات عینیِ تاریخ 1، داد و ستد دوسویه است. بر این اساس، باورهای برخاسته از گزارش تاریخی، زمینه ساز رفتارهای ماست و همین رفتارها، پس از مدتی، به گزارش تاریخی تبدیل خواهند شد و همین طور، بشر علی الدوام در حال کسب و تبادل تجربه مشترک است (نک:  استنفورد، 1384: 34-36).

7- -مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان با ایمان، و مردان و زنان عبادت پیشه، و مردان و زنان راستگو، و مردان و زنان شکیبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه دهنده، و مردان و زنان روزه دار، و مردان و زنان پاکدامن، و مردان و زنانی که خدا را فراوان یـــاد می کنند، خدا برای ]همه[ آنان آمرزش و پاداشی بزرگ فراهم ساخته است.

8- سیوطی در تفسیر الدرالمنثور، ج5 ص 200،  ذیل همین آیه  و در این باره چندین روایت از منابع حدیثی نقل کرده است.

9- سید علی نقی ایازی در مقاله «منزلت اجتماعی زنان از منظر امام خمینی»، به مؤلفه های مهم این منزلت در منظر امام پرداخته است (ایازی،1391:222-245).

10-  احیای جایگاه اجتماعی زنان از برنامه های بنیادی دیگر پیامبران الهی نیز بوده است. از این رو، گفته شده است که در زمان زرتشت پیامبر نیز زنان از منزلت اجتماعی عالی برخوردار بوده اند؛ اما پس از عصر ظهور زرتشت، به تدریج مقام زن تنزل یافت و گوشه نشینی؛ به ویژه در میان ثروتمندان، سراسر زندگی شان را فراگرفت (دورانت، 1378: ج1/306 ).

11- « کنا فی الجاهلیه لانعد النساء شیئا، فلما جاء الاسلام و ذکرهنَّ الله رأینا لهن بذلک علینا حقا من غیر أن ندخلهن فی شئ من أمورنا...» (بخاری، صحیح، ج7: 46؛  مسلم نیسابوری، ج4: 190).

12- کنا نتقی الکلام والانبساط إلى نسائنا على عهد رسول الله -صلّى الله علیه وسلّم - مخافه أن ینزّل فینا القرآن. فلمّا مات رسول الله - صلّى الله علیه وسلّم تکلّمنا (ابن ماجه،(بی تا):ج1/ 523، ح 1632).

13- « کلکم راع وکلکم مسؤول فالأمیر الذی على الناس راع و هو مسؤول عن رعیته و الرجل راع على أهل بیته و هو مسؤول و المرأه راعیه على بیت زوجها و هی مسؤوله و العبد راع على مال سیده و هو مسؤول ألا فکلّکم راع وکلکم مسؤول.» این حدیث ابتدا در منابع اهل سنت نقل شده است، از جمله در: المصنف عبدالرزاق، ج 11: 319؛  مسند احمد، ج2: 5؛ صحیح بخاری، ج3،ص 88،125؛ صحیح مسلم، ج6،ص 8؛ سنن ابی داود ج2، ص 13؛ سنن ترمذی، ج3، ص 124 و صحیح ابن حبان، ج10،ص 343. سپس به کتاب های اخلاق نقلی شیعه در سده های متأخر راه یافته است(نک: ابن ابی فراس،1410: ج1/ 6؛ دیلمی،1412: ج1/158) 14- تاریخ مذکر، علل تشتت فرهنگ در ایران،  کتابی است از رضا براهنی که بارها، از جمله در سال های 1358 و 1363  منتشر شده است.

15- جایگاه بی بدیل زنان در انقلاب اسلامی و پس از استقرار نظام اسلامی، فرصت های کم نظیری در اختیار آنان نهاده و به دست آنان آثار علمی فراوان و  ارزشمندی در شکل محصول فنی، مقاله یا کتاب  تولید شده است. در این میان،  تدوین «دایره المعارف زن ایرانی» توسط مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری که با همکاری بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی در سال 82 به طبع رسیده، مهم ترین اثری است که توسط این نهاد دولتی منتشر شده است. این اثر در 918 صفحه، مشتمل بر دوهزار مدخل از اصطلاحات، نام های امکنه، اشخاص، نهادها، نشریات و اسناد زنانه است. حضور پررنگ نویسندگان زن در تألیف این اثر نشان می دهد که تدوین کنندگان به استفاده از توان تخصصی زنان، اهتمامی خاص داشته اند، هرچند کاستی های آن را نیز نمی توان نایده گرفت (زیبائی نژاد، 1383ش). تا جایی که آگاهیم، کتاب پنج جلدی معجم ما ألف عن المرأه والأسره، نوشته امّ علی مشکور، از جامع ترین کتاب شناسی های موجود در موضوع مطالعات زنان است. بخشی از این مطالعات، به دست زنان تدوین یافته اند.

16- مجموعه اخبار زنان در کتاب العقد الفرید با عنوان اخبارالنساء فی العقد الفرید به دست عبدالامیر مُهنّا تهیه و تدوین شده است.

17-  در این جستجو، از نرم افزار کتابخانه اهل بیت- علیهم السلام- بهره گرفته ام.

18- کتاب دیگری با همین عنوان از سید محمد علی کشاورز صدر به چاپ رسیده است. گویا این کتاب مدتی پس از کتاب خانم پروین شکیبا تولید و چاپ شده است. کتابی نیز با عنوان گلهایی از گلستان شعرفارسی، ج1 از رابعه تا پروین، نوشته حشمت الله ریاضی به چاپ رسیده است.

19- خطیب بغدادی معاصر ابونُعیم، نیز در تاریخ بغداد تنها به ترجمه حدود30  شخصیت زن  پرداخته است. این در صورتی است که محمد بن سعد (متوفی 230)، بیش از 200 سال قبل در همین شهر، بالغ بر 600 نفر از زنان صحابه و تابعین و اتباع تابعین؛  به ویژه زنان مدینه را فهرست و گزارش کرده است. با این مقایسه می توان به پدیده  عقب ماندگی جامعه زنان در مرکز خلافت اسلامی تاحدی واقف شد.

20- «بلی کراسی/ Bli cracy»  اصطلاحی است  از مرحوم باستانی پاریزی  که در برابر اصطلاح «phallo cracy / احلیل کراسی=مردمَداری» به کار برده است. گویا قبل از ایشان، اصطلاح دوم را برخی از نویسندگان مغرب زمین به کار برده اند (نک: براهنی،1360: 7). در هر حال، باستانی این اصطلاح را از بلقیس، ملکه سبأ  گرفته و بدینوسیله به سبک و روش پسندیده حکمرانی زنان در برابر روش ناپسند حکمرانی مردان اشاره کرده است. باستانی ضمن اظهار برائت از گرایش های رایج فمینیستی، بر این باور است که مردان در نمایشگاه تاریخ سیاسی خود، تابلو قابل دفاعی از خود برجای نگذاشته اند.آنان غالبا بر پاشنه شهوت و شکم خود چرخیده اند (نک: باستانی پاریزی1382  : 249-254 ).

مراجع

الف- کتابهای فارسی

- باستانی پاریزی، ابراهیم.(1382ش/2003م). گذر زن از گدار تاریخ، تهران: نشرکیانا.

- اقبال، محمد.(1336). احیای فکری دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: بی نا.

- استنفورد، مایکل. (1384). درآمدی بر تاریخ پژوهی، ترجمه مسعود صادقی، تهران: سمت.

- خمینی، روح الله.(1370). صحیفه نور، تدوین سازمان مدارک انقلاب اسلامی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات ارشاد.

- داودی، بهرنگ.(1393). کتاب هیپاتیا؛ دختر خورشید فرزند زمین، تهران: انتشارات راز نهان.

- دورانت، ویلیام جیمز.(1378ش). تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

- ریاضی،حشمت الله.(1381). گل هایی از گلستان شعر فارسی، حشمت الله ریاضی، تهران: بی نا.

 - عزیزی،حسین.(1384). مبانی و تاریخ تحول اجتهاد، قم: بوستان کتاب.

- کلانتری، ابراهیم.(1387). درآمد، مروری بر کارنامه سی ساله نظام جمهوری اسلامی ایران، ج4، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- کراچی، روح انگیز.(1390). هشت رساله در احوال زنان، تهران:  پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- مطهری، مرتضی. (1383). مجموعه آثار، ج1، تهران: انتشارات صدرا.

- ----------. (1383). مجموعه آثار، ج 19، تهران: انتشارات صدرا.

ب: کتاب های عربی

- ابن ابی فراس، ورّام.(1410ق). تنبیه الخواطر و تنزیه النواظر، قم: مکتبه فقیه.

- ابن ابی الحدید.(1404ق). شرح نهج البلاغه، قم: منشورات مکتبه آیه الله مرعشی نجفی(افست).

 - ابن حبان، ابوحاتم محمد بستی.(1414ق). الصحیح، ترتیب و تألیف علی بن بلبان، تحقیق شعیب الارنؤوط، بی جا: مؤسسه الرساله.

- ابن حجر.(1415ق). الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- ------.(1404ق ). تهذیب التهذیب، بیروت: دار الفکر.

- ابن حنبل، احمد. (بی تا). المسند، بیروت: دارصادر، بی نا.

- ابن خلدون، عبدالرحمن.(1408ق). مقدمه دیوان المبتدأ والخبر، تحقیق خلیل شحاده، بیروت: دارالفکر.

- ابن سعد، ابوعبدالله محمد.(بی تا). الطبقات الکبری، تقدیم و تحقیق احسان عباس، بیروت: دارصادر.

- ابن طراح، فخرالدین بن مظفر.(بی تا). الشواعر الاتی یستشهد بشعرهنَّ.

- ابن عبد ربه،احمدبن محمد.(1404ق). العقدالفرید، تحقیق مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم.(1424ق). عیون الاخبار، شرح و ضبط و تعلیق یوسف علی طویل، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی. (بی تا). السنن، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارالفکر للطباعه.

- ابن ندیم، محمدبن اسحاق.(1381). الفهرست،ترجمه و تحشیه رضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر.

- ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی.(1410ق). السنن، تحقیق سعید محمد لحام، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر.

- ابوریه، محمد.(1383ق). اضواء السنه المحمدیه، بی جا. نشر البطحاء.

- ابویعلی، ابوالحسن محمد.(بی تا). طبقات الحنابله، بیروت: دارالمعرفه.

- أبوعمر یوسف.(2000م). ابن عبدالبرقرطبی؛ جامع بیان العلم و فضله‏، تحقیق مسعد عبدالمجید محمد السعدی‏، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- اصفهانی، ابوالفرج علی بن الحسین.(1415ق). الاغانی، بیروت: احیاء التراث العربی.

- بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). الصحیح، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر.

- برقوقی، عبدالرحمن.(1424ق). دوله النساء، بیروت: دار ابن حزم.

- بغدادی و اسماعیل پاشا.(بی تا). هدایه العارفین فی اسماء المؤلفین و آثا المصنفین، بیروت:  دار احیاء التراث العربی(افست).

- ------------ و اسماعیل پاشا.(بی تا). ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، تحقیق و تصحیح محمد شرف الدین و رفعت بیلگه، بیروت: داراحیاء التراث العربی(افست).

- ترمذی، محمدبن عیسی.(1403ق). السنن/الجامع الصحیح، تحقیق عبدالفتاح عبداللطیف، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر.

- تهرانی، آقا بزرگ.(1403ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.

- چلبی، مصطفی بن عبدالله.(بی تا). الکاتب،  کشف الظنون عن العلوم و الفنون، تقدیم آیت الله مرعشی نجفی، بیروت: دار احیاء التراث العربی(افست).

- حموی،یاقوت.(1400ق). معجم الادباء(ارشاد الاریب الی معرفه الادیب)، بیروت: دارالفکر للطباعه والنشر.

- خطیب بغدادی، احمد بن علی.(1417ق). تاریخ بغداد، بیروت: درالکتب العلمیه.

- خویی، ابوالقاسم موسوی.(بی تا). معجم رجال الحدیث و طبقات الرواه، بی جا.

- دیلمی، حسن بن محمد.(1412). ارشاد القلوب الی الصواب، قم: الشریف الرضی.

- دینوری، عبدالله بن مسلم.(2003م). عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.

- زرکلی، خیرالدین.(1980م). الاعلام، بیروت: دارالعلم للملایین.

- سبحانی، جعفر.(1418ق). طبقات الفقهاء، قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت.  

- سبکی،تاج الدین عبدالوهاب بن علی.(بی تا). طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق محمد محمود الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.

- سخاوی، شمس الدین محمد. (1412ق). الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، بیروت: دارالجیل.

- سرکیس، الیان.(1410ق). معجم المطبوعات العربیه والمعربه، تقدیم احمد پاشا تیمور، قم: منشورات مکتبه آیت الله مرعشی.

- سعداوی، نوال، و هبه رئوف عزت. (1384). دین و اخلاق، ترجمه زاهد ویسی، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

- سیوطی، جلال الدین. (1404ق). الدرالمنثور، قم: کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی.

- ---------------.(بی تا). نزهه الجلساء فی اشعار النساء، القاهره: مکتب القرآن.

- صنعانی، عبدالرزاق. (بی تا). المصنف، تحقیق عبدالرحمن الاعظمی، بی جا: بی نا.

- طباطبایی، محمد حسین. (1374). المیزان، ج2، ترجمه موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات  اسلامی.

- طبری، محمدبن جریر.(1403ق). تاریخ الامم و الملوک، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

- طبری، محمدبن جریر. (1358ق)، المنتخب من ذیل المذیل، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.

- ابن ابی یعلی، محمد بن محمد. (2010م). طبقات الحنابله، بیروت: دارالمعرفه.

- طوسی، محمدبن حسن.(1417ق). الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم: مؤسسه نشرالفقاهه.

- قفطی، علی بن یوسف.(1424ق). إنباه الرواه علی انباء النحاه، بیروت: المکتبه العصریه.

- کحاله، عمر رضا. (بی تا). معجم المؤلفین، بیروت: مکتبهالمثنی.

- مشکور، ام علی.(1434ق). معجم ما ألف عن المرأه والأسره، قم: دارالزهراء الثقافه.

- مهنا، عبدالامیر.(1413ق). أخبار النساء فی کتاب الأغانی، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.

- نجاشی،احمدبن علی.(1416ق). فهرست أسماء مصنفی الشیعه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.

- نوال السعداوی و هبه رئوف عزت. (1384). زن، دین و اخلاق، ترجمه زاهد ویسی،  تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل.

- نیسابوری، مسلم بن حجاج.(بی تا). الصحیح، بیروت: دارالفکر.

ج- مقالات

- الهی.( 1391). «نقد پارادایمی رویکرد سنتی به نقش اجتماعی زن مسلمان»، مجله حوزه، شماره پیاپی 164.

- ایازی، سید علی نقی.(1391). « منزلت اجتماعی زنان از منظر امام خمینی»، مجله حوزه، ش 64، ص 222-245.

- براهنی، رضا.(1360).« تکمله ای بر تاریخ مذکر»، مجله آرش، ش 27.

- جانعلی زاده چوب بستی، حیدر و لادن رهبری.(1393).«موقعیت و نقش زنان مسلمان در علم، مقایسه تاریخی ایران و غرب» فصلنامه توسعه اجتماعی،دوره 8، ش2.

- حاجتی، میراحمدرضا.(1382)، عصر امام خمینی، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ ششم.

- حضرتی،حسن.(1386). « فهم علل و عوامل افول جایگاه زن در ایران اسلامی»، مجله بازتاب اندیشه، 1386، ش 93.

- خلعتبری، بهادری.(1388-9).  «نگاهی انتقادی به جایگاه زن ایرانی در متون کهن فارسی از طاهریان تا خوارزمشاهیان»، مشکوه، ش 12.

- خان محمدی، کریم.(1378). «تفکرات نظری پیرامون تنزل جایگاه زنان در جوامع اسلامی» مجله علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم (ع)، ش 7.

- زیبایی نژاد. (1383).«دائره المعارف زن ایران» مجله حورا، ش 5.

- سجادی، سید علیمحمد و دیگران.(1387).«زن و هبوط»، مجله شناخت، ش 57.

- سید الاهل، عبدالعزیز.(1400). « طبقات النساء »، منبر الاسلام، ش 1، ص 50.

- عزیزی، حسین؛ سید اصغر محمودآبادی و دیگران. (1389). علاقه المصادر المکتوبه بالروایات الشفویه، دوره17،ش3.

- موسوی پور، سید محمد حسین و سید سعید رضا منتظری.(1391). « بررسی واژه قهرمانه در کلام امام علی»، فصلنامه علمی و پژوهشی علوم حدیث، ش 63.

- موسوی مبلغ.(1380).«بررسى تطبیقى زن در نگاه جاهلیت ادیان؛ اسلام و فمینیسم»، فصلنامه پژوهش‎های قرآنی،ش 27.

- گلی، ایران.(1360). «پاسخی به تاریخ مذکر»، مجله آرش، 1360،ش 27.

نویسنده:

حسین عزیزی: دانشگاه اصفهان

فصلنامه پژوهشهای تاریخی بهار 1394.

ادامه دارد...