منظور از «إِمامٍ مُبینٍ» چیست؟

چکیده

هم نشینی و جانشینی، همان گونه که زبان شناسانی چون رومان یاکوبسون از آغاز اشاره کرده اند، تار و پود زبان را تشکیل می دهد. ازاین رو، می توان با مشخص کردن مؤلّفه های معنایی یک واژه خاص و سپس بررسی ارتباط های واژه های هم نشنین و جانشین با آن، کارکردهای واژه را در زبان در سطح گسترده ای مشخص کرد. با این روش، ابتدا هم نشین ها و جانشین های واژه مدّنظر مشخص می شود، سپس بر پایه مؤلّفه های معنایی به دست آمده از واژه های هم نشین و جانشین، مؤلّفه های مشترک نشان داده می شود، این مؤلّفه ها، مؤلّفه های معنایی واژه مدّنظر است.واژه «امام»، از کلیدی ترین واژه های قرآن کریم، که بسامد رخداد آن 12 مرتبه است، یکی از کاربردهای آن در آیه 12 سوره مبارکه یس است.

«امام» در این آیه همراه با واژه های هم نشین و جانشینش در قرآن مبنای تحلیل واژه «امام» در آیه 12 سوره مبارکه یس است. با توجه به بررسی های صورت گرفته و پنج مؤلّفه معنایی به دست آمده (احصاء، مبین، خلیفه، آیه، کتاب) آنچه در «امام» ثبت می شود، مرتبه ای از علم حق تعالی است که مربوط به فعل و مشیت الهی است و در عالم غیب محفوظ و مکنون است. وجود «امام» عامل نظم و پیوند دهنده کلمات الهی است و نسخه ای است جامع از اسمای حسنای الهی. امام در تمام شئونِ افعال و اوصاف الهی «آیه کامل» حق تعالی است. مدلول این آیه عظیم چیزی جز رسیدن به توحید ربوبی نیست؛ ازاین رو شناخت امام متمّم توحید حق تعالی محسوب می شود.

کلیدواژه ها

قرآن کریم، معناشناسی امام، مؤلّفه معنایی، روابط هم نشینی، روابط جانشینی

بیان مسئله

برای کشف و تبیین زبان نوشتاری قرآن و مفاهیم آن به دانش های متعددی نیاز است که یکی از آنها معناشناسی(Semantics)است. معناشناسی در یک تعریف بسیط و ساده اصطلاحی برای اشاره به مطالعه معنای عناصر زبان، به ویژه مطالعه شرایط حقیقی جملات و عبارات زبانی است (اختیار، 1348، ص127).

از دیدگاه معناشناسی، کلام مجموعه ای منسجم است و معناشناس بررسی این انسجام را در کلام برعهده دارد (ایزوتسو، 1361، ص5).

معناشناس ابتدا متن را برش و تقطیع کلامی می کند و پس از بررسی معناشناختی این قطعات اتصال آنها به یکدیگر برای دستیابی به کل معنایی را آغاز می کند. ویژگی این روش برخورداری از دقت ویژه تحلیل متن است، چراکه مطالعه خود را به پیکره کلامی محدودی معطوف می کند، تا بتواند بررسی موشکافانه ای انجام دهد (شعیری، 1388، ص4). مفهوم یک واژه برحسب شرایط لازم و کافی یا آنچه مؤلّفه معنایی یک واژه نامیده می شود، در حوزه های معنایی مختلفی جای می گیرد. اعضای یک حوزه معنایی یک نظام معنایی را تشکیل می دهد که در رابطه متقابل با یکدیگرند، چنین واحدهایی به دلیل ویژگی مشترکشان «هم حوزه» به حساب می آیند (صفوی، 1378، ص190).

درواقع «معناشناسی» ابزاری برای شناخت معناست، پس باید بتواند در فضاها و محیط های متنوّع، متن های گوناگون روشی مناسب با کشف معنا و درخور آن متن برای رسیدن به مراد مؤلّف بیابد (مطیع، 1391، ص74). معناشناسی در روند شکل گیری خود مکاتب و روش هایی را اتّخاذ می کند که هرکدام با ابزاری خاص، معنا را کاوش می کند. روش پژوهش حاضر پیرامون معناشناسی هم زمانی است. در معناشناسی هم زمانی، عامل زمان لحاظ نمی شود و صرفاً «تفاوت ها و تمایز هایی» میان معانی، در یک مقطع زمانی مشخص مطالعه می شود (ایزوتسو، 1361، ص39).

«امام» در قرآن کریم در معانی مختلفی ظهور کرده است؛ بنابراین فهم دقیق آن و دستیابی به لایه های معنایی آن مطالعه ای روشمند می طلبد که مناسب با ویژگی های قرآن است و متنی چندلایه و سرشار از پیچیدگی های زبانی-معنایی است. معناشناسی نیز یکی از روش های نوین در مطالعات قرآنی است که با مطالعه علمی معنا، معنای نهفته در متن را استخراج می کند. دراین راستا آثار متعددی را در قالب کتاب و مقاله با رویکرد معناشناسی مفاهیم قرآنی بررسی و تبیین کرده اند.

دربارۀ معناشناسی واژه «امام» در قرآن کریم اثر «معناشناسی امام و مقام امامت» در قالب کتاب و به قلم نجارزادگان (1390) دیدگاه مفسران فریقین را بررسی و ارزیابی کرده است. همچنین مقالاتی نیز در حیطه علم امام، لوح محفوظ، خزائن الهی نگارش شده که بیشتر از صبغه کلامی و تفسیری برخوردار است. حال آنکه در این پژوهش کوشش شده است تا با بررسی ارتباط معنایی واژه هایی که با «امام» در آیه 12 سوره یس در یک حوزه معنایی قرار می گیرند، در دو محور جانشینی و هم نشینی معنای دقیق واژه «امام» در آیه مذکور تبیین شود. می توان این پژوهش را به تمام هم نشین ها و جانشین های امام گسترش داد و به مؤلّفه های بیشتر و دقیق تری دست یافت.

 تمایز پژوهش حاضر تمرکز بر آیه 12 سوره مبارکه یس و دستیابی به مفهوم «امام» در این آیه است. در آیه 12 سوره مبارکه یس(إِنَّانَحْنُنُحْیِالْمَوْتى‏وَنَکْتُبُماقَدَّمُواوَآثارَهُمْوَکُلَّشَیْ‏ءٍأَحْصَیْناهُفی‏إِمامٍمُبین‏) سخن از دو کتاب است: کتابی که اعمال انسان قبل از مرگ و همچنین باقیاتی که بعد از مرگ از خویش به جای می گذارد، در آن ثبت است (نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ) و به نوعی کتاب اعمال (امّت یا فردی) محسوب می شود و کتابی که برای عموم موجودات است و «کُلَّ شَیْ‏ءٍ» در آن ثبت شده و از آن تعبیر به «امام» شده است.

 بنا به نظر مفسران منظور از  «إِمامٍ مُبینٍ» لوح محفوظ است (طباطبایی، 1417، ج17، ص67؛ بیضاوی، 1418، ج4، ص264؛ طوسی، بی تا، ج8، ص447؛ طبرسی،1372، ج8، ص654)؛ لوحى که از دگرگون شدن و تغییر پیداکردن محفوظ است و مشتمل بر تمام جزئیاتى است که خداوند سبحان برای خلق اراده کرده است.

در ادامه به مبانی نظری این شیوه به طور اجمال پرداخته می شود:

1.مبانی نظری پژوهش

یافتن دقیق معنای واژه در زبانی خاص از دغدغه های اصلی اهل آن زبان است. یکی از شیوه های یافتن معنای دقیق واژه استفاده از روش بررسی هم نشینی ها و جانشینی ها درون ساختار زبانی است. این روش بر نظریه ساخت گرایی استوار است (سوسور، 1380، صص7-47). در ادامه محور های هم نشین و جانشین و مؤلّفه معنایی بررسی می شود.

1-1.محور هم نشینی و جانشینی

روابط و تفاوت هایی که میان عناصر زبان وجود دارد، به دو حوزه متمایز تقسیم می شوند که هریک پدید آورنده دسته معیّنی از ارزش هاست (سوسور، 1380، صص177-178). این دو دسته به دوگونه فعالیت ذهنی ما مربوط است که برای حیات زبان ضروری به شمار می رود. رابطه هم نشینی که از نوع ترکیب میان الفاظی است که در زنجیره کلامی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند (بی یرویش، 1374، ص30). از آنجا که برای ساختن یک عبارت، رابطه هم نشینی یعنی چگونگی قرارگرفتن تک واژها در کنار یکدیگر بر روی زنجیره گفتار باید مطابق روش ها و قوانین خاصی که قواعد نحوی زبان نام دارند، صورت بگیرد تا آن عبارت دارای معنی و مفهوم روشنی باشد، رابطه هم نشینی را «رابطه نحوی» نیز می گویند (باقری، 1378، ص43).

 بنابراین هر واژه با نظام یا سیستم معنایی، نماینده و دربردارنده جهان بینی خاصی است که ماده خام تجربه را به صورت جهان با معنا و تعبیریافته ای تغییر می دهد. واژگان به این معنا یک ساختمان تک لایه ای نیستند؛ بلکه تعدادی واژگان فرعی را شامل می شود که در عرض یکدیگر قرار گرفته اند و مرزهای متداخل با یکدیگر دارند (ایزوتسو، 1361، ص11).

 هدف اصلی درهم نشینی بین واژگان، به هم پیوستن مفاهیم و تصوّرات فردی هر واژه است. کلمات و واژگان در قرآن کریم تنها و جدای از یکدیگر به کار نرفته اند؛ بلکه در ارتباط نزدیک با یکدیگر به کار رفته اند و معنای محسوس و ملموس خود را دقیقاً از مجموع دستگاه ارتباطی که با هم دارند، به دست می آورند (ایزوتسو، 1361، صص5-6). درنتیجه در تجزیه و تحلیل تصورات کلیدی فردی که در قرآن کریم است، هرگز نباید روابط متعدّدی را که هریک از آنها با دیگر واژگان در کل متن دارند را از نظر دور ساخت (ایزوتسو، 1361، ص6).

از سوی دیگر رابطه جانشینی رابطه ای از نوع انتخاب و جایگزینی میان هریک از الفاظ یک زنجیره کلامی با الفاظی است که می توانند جایگزین آن شوند (بی یرویش، 1374، ص31). به عبارت دیگر، جانشینی معنایی انتخاب یک نشانه به جای نشانه دیگر به حسب تشابه است (صفوی، 1378، ص269).

بدین ترتیب ملاحظه می شود میان لفظ – معناهای یک زنجیره کلامی دو رابطه افقی و عمودی برقرار است. رابطه افقی همان رابطه ترکیبی (هم نشینی) و رابطه عمودی رابطه انتخابی (جانشینی) میان لفظ-معناهای زنجیره کلامی با لفظ–معناهایی است که می توانند جایگزین آنها شوند. این روابط در مجموع، ساختاری سطحی را تشکیل می دهند که محور افقی آن «محور هم نشینی(SyntagmaticAxis)» و محور عمودی آن «محور جانشینی(Axis Paradigmatic)» نام دارد (چندلر، 1386، صص129-130).

1-2.مؤلّفه های معنایی

معناشناسان سعی داشته اند برای مطالعه دقیق تر معنی واژه ها، مفهوم آنها را به مشخصه هایی تجزیه کنند. هریک از این مشخصه ها، مؤلّفه های معنایی خاصی را برای مفهوم یک صورت زبانی درنظر می گیرد. هریک از این مؤلّفه های معنایی، یک نشان به حساب می آیند (صفوی، 1378، صص38-39). مؤلّفه های معنایی یا «شرایط لازم و کافی» ویژگی هایی هستند که مفهوم واژه ها را تشکیل می دهند و وجوه اشتراک و افتراق مفاهیم را می نمایانند (کرمانی، 1391، ص18). برای مثال «انسان بودن» و «مؤنث بودن» شرایط لازم مفهوم «زن» هستند و چون «بالغ بودن» آن را از مفهوم «دختر» متمایز می کند، شرط کافی برای آن محسوب می شود (صفوی، 1378، ص71).

به عبارت دیگر، مؤلّفه های معنایی مشخصه هایی به حساب می آیند که ویژگی های ممیز مفاهیم را نشان می دهند و به عبارت بهتر، تشخیص معنای یک واژه از طریق عناصر یا مؤلّفه های معنایی ممیزه است. این مؤلّفه ها می تواند برای توصیف دقیق تر روابط معنایی، کارآیی مطلوبی داشته باشد (پالمر، 1378، ص147). مثلاً در آیه «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّة یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَة لا یُنْصَرُونَ» (القصص: 41) مشخصه «دعوت به آتش» و «نصرت نکردن (الهی)» مؤلّفه های معنایی برای واژه «ائمه» به شمار می روند و نشان می دهند «امام» به کار رفته در آیه مزبور در معنای امام باطل است.

1-3. معنای لغوی «امام»

در تقسیم معنا در دانش معناشناسی با انواع هم معنایی(Synonymy)، چند معنایی(Polysemy)، شمول معنایی(Hyponymy)، تناقض معنایی(Incompatibility) و استلزام(Entailment) روبه رو هستیم. «وجوه و نظایر» در قرآن کریم را می توان از نوع چندمعنایی به شمار آورد (محمد العوی، 1389، ص1). پالمر در تعریف «چند معنایی» آورده است: «ما در زبان با واژه های مختلف که دارای معانی گوناگون هستند، سر و کار نداریم؛ بلکه به برخی واژه ها بر می خوریم که به تنهایی از چند معنا برخوردارند. این مسئله را چند معنایی و چنین کلماتی را چند معنا می نامیم» (پالمر، 1366، ص115).

وجوه و نظایر از دیدگاه علمای علوم قرآن نیز بدین معناست که واژه واحدی در چند جای قرآن به یک لفظ و یک حرکت می آید؛ ولی در هر بافت معنایی دیگر دارد. اگر لفظی در یک بافت به یک معنا آمده باشد و لفظ دیگری در بافت دیگر با همان معنا آمده باشد، آن را نظایر گویند و اگر در لفظ یا عبارتی چندمعنا احتمال رود، این معانی را وجوه گویند (حاجی خلیفه، 1943، ج2، ص2001).

لفظ «امام» در زبان عربی از وجوه محسوب می شود و برای آن معانی مختلفی ذکر شده است. «امام» از ریشه [امم] مهموز الفاء و مضاعف است و در لغت به معانی زیر آمده است: الف) آنچه اقتدا و تبعیت می شود «کلُّ من اُقتُدِیَ بِه، وقُدِّمَ فی الاُمور» (فراهیدی، 1410، ج8 ، ص428؛ ابن فارس، 1404، ج1، ص21)؛ ب) مقدّم (ابن منظور، 1404، ج12، ص24-25)؛ ج) قیّم و سرپرست (طریحی، 1375، ج6 ، ص10)؛ د) طریق و راه (همان) سه معنای مذکور بی ارتباط با یکدیگر نیستند و مفاد لغوی واژه، مطلق است و شامل هر فردی یا کتابی می شود که نسبت به عده ای، مقدّم، مقتدا و سرپرست است (یزدی مطلق و جمعی از نویسندگان، 1387، ص45).

2.معناشناسی ساختاری واژه امام در آیه 12 سوره یس

در ادامه با بررسی هم نشین ها و جانشین های واژه «امام» در آیه 12 سوره یس در پی ارتباط معنایی واژه هایی هستیم که با «امام» در آیه 12 سوره یس در یک حوزه معنایی قرار می گیرند و به نوعی تبیین کننده معنای «امام» در آیه هستند.

2-1.هم نشین های «امام» در آیة 12 سوره یس

برای درک مفهوم «امام» و مؤلّفه های معنایی آن در آیه مزبور هم نشین هایی که دارای رابطه نحوی با امام هستند، بررسی می شوند تا در سایه آن به بخشی از مؤلّفه های معنایی «امام» در آیه دست یافته شود.

2-1-1. احصاء

یکی از هم نشین های «امام» در آیه 12 سوره یس مفهوم «احصاء» است. در 11 نمونه «امام» در قرآن کریم به کار رفته است، هشت نمونه احصا از جانب خداوند صورت گرفته است، در دو نمونه به رسول اکرم (ص) و اصحاب کهف نسبت داده شده است، در دو نمونه نیز به ناتوانی بندگان دربارۀ احصا نعمت های الهی اشاره شده است.

«احصاء» از ماده [حصی] در لغت به معنای ضبط کردنی که با احاطه کامل صورت می گیرد، احصا مرحله ای بعد از احاطه و علم پیدا کردن است؛ ازاین رو چون انسان قادر نیست به تمام نعمت های الهی احاطه و علم پیدا کند، قادر به احصا آنها نیز نخواهد بود «وَإِنْتَعُدُّوانِعْمَةاللَّهِلاتُحْصُوها» (ابراهیم/34؛ نحل/18) و خداوند سبحان محیط مطلق است که با احاطه کامل خویش بر غیب آسمان و زمین که منشأ آن علم الهی است، قادر به احصا هرچیز است، ضبط کردنی که نسیان و فراموشی در آن راه ندارد (مصطفوی، 1360، ج2، صص237-238).

هم نشین شدن احصا به صورت فعل ماضی با امام حاکی از دوام و ثبات این فعل الهی از جانب خداوند است (غرناطی، 1429، ج2، ص1070) و با توجه به صدر، آیه نشان دهندۀ این مطلب است که اموری که در این عالم و در چارچوب زمان قرار دارند، قبل از اینکه موجود شوند، نزد خداوند ثابت هستند و در خزینه های غیب الهی دارای نوعی ثبوت مبهم و غیرمقدرند (طباطبایی، 1417، ج7، ص125).

2-1-1-1. مراتب علم الهی

همان گونه که ذکر شد، احصا مرحله ای بعد از احاطه و علم پیدا کردن دربارۀ اشیاست و این سعه علم الهی و احاطه او به تمام موجودات قبل و بعد و در هنگام وجود آنهاست که زمینه احصا را فراهم می آورد. در جهان هر تغییر و تبدلی که ایجاد می شود در علم ازلی حق تعالی تأثیری ندارد؛ زیرا واقف به همه حوادث و ظاهر و باطن اشیاء است (غزالی، 1429، صص114-115)؛ ازاین رو لازم است که به علم الهی و مراتب آن پرداخته شود تا به درک جامع تری از آنچه در امام مبین ثبت و ضبط است، دست یافته شود.علم گونه ای از وجود است و وجود در عالم هستی دارای مراتب است که می توان آن را به پنج مرتبه تقسیم کرد (صدرالمتألهین‏، 1366، ج6، رک. 19-117).

2-1-1-1-1.عنایت

اولین مرتبه علم حق تعالی که از آن تعبیر به عنایت شده است، مربوط به ذات حق تعالی است و شامل علم تفضیلی حق تعالی به ذات خود و علم اجمالی به اشیاء است. علم به اشیاء که عین ذات مقدس حق و عین وجود اوست و علمی بسیط و در نهایت اجمال که هیچ تفصیلی به آن راه ندارد و موجودات به صورت بسیط در این مرتبه موجودند. این علم در عین اجمال بر تمام موجودات احاطه و شمول دارد (صدرالمتألهین‏، 1366، ج6، ص118).

2-1-1-1-2. قضاء

مرتبه دوم که از آن تعبیر به مرحله قضاء شده است، عالم صور تفضیلی حق و مرتبه تفضیل اشیاء است. درواقع پس از آنکه وجود تمام موجودات در عنایت الهی که مرحله پیش از قضاء است به صورت مجمل بود، در عالم قضاء وجود آنها به صورت مجتمع گرد آمده است (صدرالمتألهین‏،1380، ص87). درواقع این قضا، ذاتی و در مرتبه ذات حق تعالی است که با آن همه اشیاء آنگونه که در خارج وجود دارند، برای واجب تعالی به تفصیل و برتر و شریف تر عیان هستند (صدرالمتألهین‏، 1364، ج6، ص292).

2-1-1-1-3. امّ الکتاب

مرتبه سوم امّ الکتاب است که پس از عالم عنایت و قضاء، نخستین عالم است (صدرالمتألهین‏، 1381، ص150) و قضای الهی به قلم خداوند در آن ثبت می شود «الَّذِىعَلَّمَبِالْقَلَم‏‏‏» (حجر: 21) و نزد خداوند و فوق عرش قرار دارد «وَ إِنَّهُ فی‏ أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکیمٌ» (الزخرف: 4) و علم لدنّی خداوند از آنجا به قلب هر که اراده کند افاضه می شود «عَلَّمَالْانسَانَمَالَمْیَعْلَم‏» (علق: 4). امّ الکتاب، محل مشیت الهی و خزائن علم خداوند است «وَإِنْمِنْشَیْ‏ءٍإِلاَّعِنْدَناخَزائِنُهُوَمانُنَزِّلُهُإِلاَّبِقَدَرٍمَعْلُوم‏‏» (حجر: 21)، (صدرالمتألهین‏، 1366، ج6، ص252، ج7، صص105-110).

2-1-1-1-4. لوح محفوظ

همان گونه که مرتبه امّ الکتاب، مُلکی الهی و قدسی است، مرتبه لوح محفوظ نیز مُلکی نفسانی و مجرد است و همان گونه که امّ الکتاب عالم عقلی است، لوح محفوظ نیز تماماً عالم نفسانی است و کار لوح محفوظ این است که علوم را از امّ الکتاب فرا گیرد و سخن خدا را از آن می شنود(صدرالمتألهین‏، 1380، ص191؛ 1364، ص36).

ازاین رو نسخه ای از آنچه در عالم قضاء است، در لوح محفوظ که قلب عالم است از طریق امّ الکتاب ایجاد می شود. لوح محفوظ به سبب انضباط صورت ها در آن و محفوظ ماندن آن ها از تغییر و زوال محل قضا نیز هست. این لوح دارای مرتبه رفیعی است که مصون از نسخ و محفوظ از تغییر و تبدیل است؛ از این رو در نزد خداوند دارای منزلت شریفی است (صدرالمتألهین‏، 1981، ج8 ، رک. 252-301).

مرتبه امّ الکتاب و لوح محفوظ مربوط به عالم امر است که دارای چهره ای ثابت و ملکوتی و منزه از تدریج که از آن با نام «ملکوت» یاد شده است (إنّما أمره إذا أراد شیئاً أن یقول له کن فیکون فسبحان الذی بیده ملکوت کل شی‏ءٍ وإلیه ترجعون) ، (یس:82-83)، در قرآن کریم «ملکوت» خداوند که چهره ثابت و مصون از تدریج اشیا و مرتبط با امر خداست، با «تسبیح» همراه است، امر خدا همان (کُن) است. کار خدای سبحان این است که به آنچه وجود می دهد و انجام آن را اراده کرده است، بگوید: «باش»، و او به هرچه گفت: «باش»، «می شود».

(کُن) الهی خطابی مخاطب آفرین است. نکته مزبور، در آیه ای دیگر اینگونه بیان شده است: «وَ ما أَمْرُنا إِلاَّ واحِدَة کَلَمْحٍ بِالْبَصَر» (قمر:50) عبارت «کَلَمْحٍ بِالْبَصَر» به این مطلب اشاره دارد که امر الهی زمان  بردار نیست؛ اگرچه زمان، خود موجودی گسترده و تدریجی است و جنبه ملکوتی آن ثابت و در دست خدای منزه از دست است (جوادی آملی، 1389، ج6، ص465). آنچه در عالم امر صورت می گیرد، فعل الهی است و فعل الهی همان مشیت و اراده حق تعالی است (خمینی،1380، ص187). مشیت الهی نخستین امر صادرشده از غیب است که سایر مراتب وجود با مشیت پا به عرصه وجود می گذارند (خمینی،1380، ص187).

2-1-1-1-5. لوح محو و اثبات

مرتبه آخر، مرتبه لوح محو اثبات است که پس از نزول از مرتبه لوح محفوظ به عالم ماده و طبیعت است. این لوح در عالم خلق قرار دارد (صدرالمتألهین، 1366، ج7، ص93) و از ویژگی های آن اینکه با اراده الهی و به تناسب حقایق و رخدادهای جهان مادّی، در آن محو، اثبات، تغییر و نسخ رخ می دهد (صدرالمتألهین، 1366، ج7، ص89)، به عبارتی می توان گفت آنچه مرتبه «لوح محفوظ» از مرتبه «امّ الکتاب» -که هردو از عوالم امر و فوق طبیعت اند- کسب و ثبت می کند، از طریق لوح محو و اثبات به تدریج به آسمان دنیا نازل می شود (صدرالمتألهین، 1366، ج7، ص88).

2-1-1. مبین

همنشین دیگر واژه امام در آیه مدّنظر«مبین» است که موصوف «امام» است. مبین از ماده [بین] در لغت به معنای فاصله شدن بین دوچیز و قرار گرفتن در وسط آن دو وضع شده است (راغب اصفهانی، 1412، ص156) و چون وجود وسط توأم با انفصال و ظهور و انقطاع است‏ (قرشی، 1371، ج1، ص257)، به معنای آشکارشدن و وضوح بعد از ابهام نیز به کار می رود (مصطفوی، 1360، ج1، ص376). آشکارشدن چیزی که خود فی نفسه واضح و آشکار است و اسباب آشکارشدن امر دیگری را فراهم می آورد (مصطفوی، 1360، ج1، ص376).

در یک ترکیب وصفی، صفت چگونگی موصوف را بیان می کند و موصوف منطبق بر صفت است (کشفی، 1385، ج2، ص183). آنچه از علم الهی در وجود امام ثبت و ضبط می شود، با صفت مبین توصیف شده است، به این معنا که وجود امام واسطه میان حق تعالی و موجودات قرار گرفته است و علاوه بر اینکه خود فی نفسه واضح و آشکار است، اسباب آشکارشدن علم و مشیت الهی را نیز فراهم می کند.

مراجع

قرآن کریم. (1415ق)، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم.
آزادی، پرویز (1390ش)، مؤّلفه های معنایی حق در قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق.
آذرنوش، آذرتاش (1379ش)، فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران: نشر نی.
ابن عاشور، محمد ابن طاهر (بی تا)، التحریروالتنویر، بی جا، بی نا.
ابن فارس، احمد (1404ق)، مقاییس معجم مقاییس اللغه، تهران: انتشارات علوم اسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم ‏(1414ق)، لسان العرب‏، بیروت: دار صادر.
اختیار، منصور (1348ش)، معناشناسی، تهران: دانشگاه تهران.
امین اصفهانی، سیده نصرت (1361ش)،‏ مخزن العرفان در تفسیر قرآن‏، تهران: نهضت زنان مسلمان.
ایزتسو، توشیهیکو (1361)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
باقری، مهری (1378ش)، مقدّمات زبان شناسی، تهران: نشر قطره.
بیضاوى، عبداللهبنعمر(1418ق)، أنوارالتنزیل وأسرار التأویل‏، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
بییرویش، مانفرد (1374ش)، زبان شناسی جدید، ترجمه محمّد رضا باطنی، تهران: آگاه.
پالمر، فرانک (1378ش)، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه کوروش صفوی، تهران: کتاب ماد.
جوادی آملی، عبدالله (1389ش)، تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.
--- (1388ش)، عصاره خلقت، قم: مرکز نشر اسراء.
--- (1385ش)، علی مظهر اسماء الحسنی، قم: مرکز نشر اسراء.
چندلر، دانیل (1386ش)، مبانی نشانه شناسی، ترجمه مهدی پارسا، تهران: سوره مهر.
حاتمی، لاله زار، «معناشناسی رحمت رحیمیه در قرآن»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره 2 .
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1943م)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، وکاله المعارف.
حدادی، آمنه (1389ش)، حس فرامتن در قرآن، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مهدی مطیع، دانشگاه تربیت معلّم.
خمینی، سید روح الله (1380ش)، شرح دعای سحر، تدوین: احمد فهری، بی جا: انتشارات فیض کاشانی.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق)، المفردات فی غریب القرآن‏، بیروت:‏ دارالعلم الدارالشامیة.
راهنما، هادی (1390ش)، معناشناسی نام های معاد در قرآن، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7.
سامرائی، فاضل صالح (1428ق)، معانی النحو، قاهره: شرکة العاتک لصناعة الکتاب.
سلمان نژاد، مرتضی (1391ش)، معناشناسی تدبّر در قرآن، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: احمد پاکتچی، تهران: دانشگاه امام صادق7.
سوسور، فردینان دو (1380ش)، «مبانی ساخت گرایی و زبان شناسی»، ترجمه کوروش صفوی، در ساخت گرایی، پساساخت گرایی و مطالعات ادبی، به کوشش فرزان سجودی، تهران: حوزه هنری.
شاهمرادی، محمد مهدی، «تحلیل مقام خلافت اللهی امام مهدی (عج)» ، فصلنامه علمی- پژوهشی مشرق موعود، سال پنجم، شماره 20.
شعیری، حمیدرضا (1388ش)، مبانی معناشناسی نوین، تهران: سمت.
صادقی ارزگانی، محمد امین (1382ش)، انسان کامل از نگاه امام خمینی و عارفان مسلمان، قم: بوستان کتاب.
صادقى تهرانى، محمد (14119ق)، البلاغ فى تفسیر القرآن بالقرآن‏، قم: بی نا.
صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم ‏(1364ش)، المظاهر الالهیه، ترجمه و تعلیق محمد طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
--- (1366ش)، تفسیرالقرآن الکریم‏، قم: انتشارات بیدار.
--- (1380ش)، اسرار الآیات، ترجمه محمد خواجوی، تهران: مولی.
--- (1981م)، الاسفار الاربعه، محمد ابن ابراهیم این قوامی، بیروت: داراحیاء التراث العربى.

صفوی، کوروش (1378ش)، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سوره مهر .

طباطبائی، سید محمد حسین (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفترانتشارات اسلامى جامعه ‏مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، فضل بن حسن (1373ش)، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن‏، تهران‏: انتشارات ناصرخسرو.
طریحى، فخرالدین بن محمد بن على(1416ق)، مجمع البحرین، قم: مؤسسةالبعثه.
طوسی، محمد ابن حسن (بی تا)، التبیان فى تفسیرالقرآن‏، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
عسکری، ابوهلال (1418ق)، الفروق اللغویه، قاهره: دارالعلم و الثقافه.
غرناظی، احمد ابن ابراهیم ابن زبیر (1403ش)، ملاک التأویل القاطع بذوی الاحاد و التعطیل فی توجیه المتشابه اللفظ من آی التنزیل، تحقیق: سعید الفلاح، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
غزالی، ابوحامد محمد بین محمد (1429ق)، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماء الحسنی، قاهره: دارالسلام.
فراهیدى خلیل بن احمد (1410ق)، کتاب العین‏، قم: انتشارات هجرت.
قائمی نیا، علیرضا (1389ش)، بیولوژی نص، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
قرشی، سید علی اکبر (1371ش)، قاموس قرآن‏، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
کرمانی، سعید (1391ش)، معنی شناسی عقل در قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق.
لسانی فشارکی، محمد علی و طیبه اکبری راد،«کاربرد روش های معناشناسی در قرآن کریم»،صحیفه مبین، شماره 39.
لشکری، کبری، «علم الهی از دیدگاه ملاصدرا»، فصلنامه علمی-پژوهشی اندیشه نوین دینی، سال ششم، شماره 22.
مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
محمد العوّی، سلوی (1389ش)، بررسی زبان شناختی وجوه و نظائر در قرآن کریم، ترجمه حسین شهدی، چاپ دوم، مشهد: به نشر.
مصطفوى، حسن ‏(1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
مطیع، مهدی (1391ش)، معنای زیبایی در قرآن، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7.
موحدی، نرگس، «ویژگی های انسان کامل از دیدگاه امام خمینی و ابن عربی»،فصلنامه علمی -پژوهشی طلوع، سال دهم، شماره 37.
میریان، سیداحمد، «بررسی معناشناسی و تفسیر آیه خلیفه اللهی»،فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات تفسیری، سال سوم، شماره11.
نجفیان، آرزو، نگاهی نشانه شناختی به واژه آیه در قرآن کریم، فصلنامه نقد ادبی، شماره 10.
یاکوبسون، رومان (1380ش)، «قطب های استعاره و مجاز»، ترجمه کوروش صفوی، در ساخت گرایی، پساساخت گرایی و مطالعات ادبی، به کوشش فرزان سجودی، تهران: حوزه هنری.

یزدی مطلق، محمود و جمعی از نویسندگان (1387ش)، امامت پژوهی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

نویسندگان:

فتحیه فتاحی زاده: استادیارگروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران

فریده امینی: دانشجوی ارشد گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا (س)، تهران، ایران

فصلنامه پژوهشهای زبان شناختی قرآن بهار و تابستان 1396

ادامه دارد...