هنر و رسانه / سینما و تئاتر

۰۱:۳۰ ۱۳۹۷-۳-۶

بررسی فیلم‌های جشنواره ۳۶ فجر از منظر «آفاق فرهنگ»/9

«اتاق تاریک» به مثابه معصومیت از دست رفته انسان امروز

«اتاق تاریک» تازه‌ترین ساخته روح الله حجازی، حکایت از «معصومیت ازدست‌رفته انسان امروز» دارد.

به گزارش خبرنگار سینمایی خبرگزاری فارس، محصولات فرهنگی به ویژه فیلم‌های سینمایی از جنبه‌ها و زوایای نظری مختلف قابل نقد و بررسی هستند. شاید رایج‌ترین نوع تحلیل فیلم، تحلیل از زاویه استانداردهای تخصصی هنری باشد؛ اما واضح است که چنین تحلیلی همه واقعیت موجود در دنیای فیلم را بازنمایی نمی‌کند.

تحلیل فیلم کار متخصصین حوزه هنر هست؛ اما تنها، کار این قشر نیست. هر مخاطبی می‌تواند و شاید باید بتواند محصول فرهنگی ارائه شده به خود را به تحلیل بنشیند.

سینما به مثابه پدیده‌ای فرهنگی لایه‌های مختلف کلان و خُرد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تا معرفتی، هنجاری، ارزشی و نمادین جامعه را درمی‌نوردد و بسته به پیش‌فرض‌ها، تجربه زیسته، تعلقات و باورهای مخاطب، پیام‌های مختلفی را عرضه می‌دارد.

مؤسسه «آفاق فرهنگ» ضمن مشاهده دقیق فیلم‌های بخش سودای سیمرغ سی و ششمین جشنواره فیلم فجر، گزارشی از هر فیلم ارائه کرده است. در تهیه این گزارش، برخی از شاخص‌های مطرح در حوزه‌های معارف اسلامی، جامعه‌شناسی فرهنگی و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ به این ترتیب که فیلم‌ها توسط کارشناسان مشاهده و سپس دیالوگ‌ها نیز به صورت نسبتاً دقیق بازشنیده شده است. در مرحله بعد، نکات قابل توجه هریک از آثار، جمع‌آوری و در قالب تحلیل فرهنگی اجتماعی به نگارش نهایی درآمده‌اند.

در ادامه و طی سلسله مطالبی،‌ تحلیل فیلم‌های حاضر در جشنواره سی و ششم فجر منتشر می‌شود که بخش نهم آن به فیلم سینمایی«اتاق تاریک» ساخته روح الله حجازی اختصاص دارد.

درباره فیلم

بحران‌های تربیتی و رفتاری اجتماعی، مهم‌ترین موضوع فیلم اتاق تاریک است. «اتاق تاریک» از جنبه‌های مختلفی، اثری فکر شده و دارای وجوه قابل تأمل است. هسته اصلی اثر بر موضوعات مختلفی ازجمله تربیت فرزند در خانواده و بحران‌های متعدد خانوادگی و اجتماعی پیرامون «فرزند»، استوار است. مسائل مختلفی در فیلم مطرح شده و مباحثی پیرامون آن‌ها به نمایش گذاشته می‌شود. می‌توان مدعی بود اتاق تاریک، نمایی از وجوه تاریک «انسان مدرن» است؛ انسان ایرانی مدرن یا در جستجوی ترقی و مدرنیته که دچار بحران‌های هویتی و اجتماعی شده است؛ داستانی تلخ از واقعیت‌هایی که در گوشه و کنار جامعه می‌افتد و بیشتر از آنکه «سرگرمی» محسوب شود، تأمل‌برانگیز و اثری تربیتی به شمار می‌آید. اتاق تاریک درباره خانواده‌ای سه نفره (مادری با علایق روشنفکری، پدری نسبتاً سنتی و فرزند آن‌ها) و رابطه آن‌ها با مسائلی است که در همسایگی آن‌ها رخ می‌دهد. فیلم تقویت‌کننده این ایده است که کودکان تاریکی را به نور ترجیح می‌دهند. بخشی از این گرایش به سبب گذشته والدین و تجربیات پیشین آن‌هاست که گویی از طریق وراثت به او منتقل شده است. پدر در کودکی آزار جنسی را تجربه کرده و مادر تمایل به خودکشی دارد و حالا هر دوی این موارد برای کودک نیز رخ می‌دهد. بخش دیگری از گرایش به تاریکی به سبب شیوه نادرست تربیتی مادر است که با هر خطایی او را در اتاق تاریک محبوس می‌سازد و کودک که در ابتدا از تاریکی می‌ترسیده، حالا دیگر به آن عادت کرده است. تمایل به تاریکی در قالبی نمادین در صحنه‌های مختلف خود را به شکلی معنایی نشان می‌دهد. برای مثال در صحنه آخر، کودک از پدرش می‌خواهد که جلوی تابش نور به چشمانش را به‌وسیله چشم‌بند خواب بگیرد. در ادامه به برخی از وجوه قابل توجه اثر پرداخته‌شده است:

درباره نام اثر

به نظر می‌رسد «اتاق تاریک» علاوه بر آنکه اشاره به یک نوع تنبیه برای کودک داستان است، شامل استعاره‌ای از شیوه مقابله با مسائل و بحران‌های اجتماعی نیز هست. حجازی با استعاره‌ها و اشارات مستقیمی که در اثر به آن‌ها پرداخته، نسخه لاپوشانی و مصلحت‌اندیشی در خصوص بسیاری از مشکلات را ناکارا معرفی می‌کند. بحران‌هایی که ریشه هویتی و تربیتی فرزندان و خانواده ایرانی را به مخاطره انداخته است. اتاق تاریک به‌وضوح «سکوت» در مقابل بحران‌ها را هدف گرفته و رویکردی انتقادی به عدم گفتگو پیرامون مسائل حاد تربیتی پیرامون «انسان امروز» را در قالب روایت‌ها بحث می‌کند؛ گفت‌وگو درباره مسائل و بحران‌های زیستی که آینده فرزندان را به مخاطره می‌اندازد.

روایتی از تقابل سنت و مدرنیسم

بستر اصلی طرح مباحث در اتاق تاریک، به‌نوعی مبتنی بر تقابل سنت و مدرنیته بوده و به نظر می‌رسد بسیاری از مسائل و بحران‌های «اتاق تاریک» ناشی از بحران هویتی و اجتماعی برآمده از این تقابل است. مادر با داشتن گرایش‌های فمینیستی و آموزش فرانسوی به کودک و پدر با آموزش و دفاع از زبان «لُری» با گرایش‌های سنتی، نماینده دو گفتمان سنت و مدرنیته در اثرند؛ اگرچه هر دو دل‌بستگی‌هایی به سپهر (فرزند خود) دارند. این خانواده سه نفره از خانه‌ای در «جنوب شهر» ـ با هزار بدبختی ـ کوچ کرده‌اند و به هوای زندگی بهتر، آپارتمانی در «بالای شهر» گرفته‌اند. پنجره آپارتمان اما رو به جنگل و بیابان است. این نمای بیرون از خانه نشان چیست؟ آیا سراب زیبایی است؟ این جنگل و بیابان دقیقه جایی است که «کودک» در آن «گم» می‌شود. «گم گشتی و حیرت» را می‌توان از کلیدواژه‌های توصیف «اتاق تاریک» برشمرد.

در ایران اسلامی همچون بسیاری از کشورهای دارای سابقه کهن سنتی، بحران‌های مختلفی مبتنی بر ورود دستاوردهای دنیای مدرن و فنّاوری به وجود آمده است. یکی از وجوه مهم اثر، این است که تقریباً همه بازیگران اصلی دارای نوعی «اضطراب زیستی» هستند. همه نگران‌اند؛ نگرانی وجودی از وضعیتی که در آن به سر می‌برند؛ همه به دنبال تخدیرند. یکی با سیگار، یکی با دنیای مجازی و تصاویر پورنو، یکی با ایده مهاجرت به آمریکا، برخی با پارتی‌های شبانه، برخی با ولنگاری و... .. گویی پوچی و یأس، بخش مهمی از جامعه را فراگرفته و در این میان تنها «فرزند خانواده» است که به حیرت می‌رسد؛ او فطرتی پاک دارد و می‌گوید «دروغ‌گو دشمن خداست». ولی بحران‌زده است و برای رفع ترس و اضطراب از پدر می‌خواهد موقع خواب روی چشمانش «چشم‌بند» بگذارد؛ اما حجازی با طرح ایده پوچی و حقارت برای کودکی 5 یا 6 ساله و اقدام به خودکشی او، استعاره و تناقضی از جهان بحران‌زده فلسفی مدرن و جوامعی را به نمایش می‌گذارد که هنوز تکلیف خود را با آسیب‌های مدرنیته مشخص نکرده‌اند. درواقع «اتاق تاریک» حکایت از «معصومیت ازدست‌رفته انسان امروز» دارد.

بحران خانواده، ازدواج و روش‌های تربیتی

از نکات مهم و برجسته در اثر پرداختن به بحران‌های تربیتی در عصر مدرن دانست. بحران‌های پیرامون ازدواج به سبک مدرن که در شکل تفاوت سنی مرد و زن، تفاوت سطح تحصیلات و مهم‌تر از همه در تفاوت گفتمان به تصویر کشیده می‌شود. همچنین مدل تربیت جنسی کودکان و نوجوانان و عدم وجود الگوی صحیح در این زمینه نیز ازجمله نکاتی است که در اثر به‌خوبی مورد تأکید قرارگرفته است. درواقع اتاق تاریک نشان می‌دهد که اگرچه هنوز حساسیت‌های تربیتی مورد توجه خانواده ایرانی است، اما در بسیاری از «مسائل و مشکلات امروزی»، عدم وجود الگوی مناسب و ازهم‌گسیختگی روابط خانوادگی، بحران‌زا شده است.

همچنین سبک زندگی در اثر، دچار نوعی گسیختگی است؛ چنانچه این موضوع را در روابط زناشویی، مدل کار و نان‌آوری زن در خانه، سبک زندگی همسایگان و روابط آن‌ها با مادر و دیگران، مهاجرت از پایین‌شهر به بالای شهر و... مشاهده می‌کنیم. گسیختگی فرهنگی مبتنی بر محصولات غیر متعارف فرهنگی و اسباب‌بازی‌های غربی که از آمریکا برای کودک ارسال می‌شود (مثل بتمن و اسپایدرمن و ...) از دیگر نمادهای تقابل سبک زندگی سنتی و مدرن در فیلم است.

آسیب‌شناسی فضای مجازی

یکی دیگر از نکات مورد توجه حجازی در اتاق تاریک پرداختن به مسأله «فضای مجازی» است. بخش‌های مختلفی از فیلم به آسیب‌های مستقیم و غیر مستقیم اعتیاد به اینترنت پرداخته است. عادی‌سازی نگاه به تصویر خودکشی یک انسان یا تصاویر غیر اخلاقی و نشان دادن آن‌ها به کودک توسط فامیل نوجوان یا تأثیر آن در روابط زن و شوهر ازجمله این موارد محسوب می‌شود.

بحران اقتصادی، بیکاری و مهاجرت

از موضوعات دیگر مطرح در فیلم پرداختن به بحران بیکاری، وضعیت اقتصادی نابسامان و برنامه‌ریزی برای سفر به آمریکاست. زن در خانواده «اتاق تاریک» امرارمعاش را به عهده دارد و البته منت کار کردن و نان‌آوری را هم بر سر شوهر می‌گذارد؛ ازدواج با شوهری که از او کوچک‌تر است و اجباراً در کار فروش داروهای قاچاق است. درواقع فشارهای اقتصادی و مشکلات اجتماعی باعث می‌شود که خانواده به فکر مهاجرت بیافتند. مادر بعد از اشاره به یکی از مفاسد اجتماعی می‌گوید: «مردم روانی شدند. به خدا جای زندگی کردن نیست اینجا».

بحران‌های اجتماعی و مسأله آزادی

در فیلم روایت‌های مختلفی درباره مسائل اجتماعی و مفاسد اخلاقی وجود دارد؛ موضوعاتی از قبیل هرزه‌نگاری، فرزندان طلاق، پارتی‌های شبانه و خودکشی دختران جوان و آسان گذشتن از این واقعیت تلخ. درواقع اتاق تاریک را می‌توان استعاره‌ای از بخش‌های تاریک جامعه دانست؛ بخش‌هایی از جامعه که دچار بیماری حاد شده‌اند و صرفاً با مصلحت‌اندیشی و درپوش گذاشتن و اغماض نمی‌توان از آن‌ها گذشت. «اتاق تاریک» می‌گوید اتاق تاریک نمی‌تواند نسخه درمانی مناسبی برای حل معضل‌های ایران امروز باشد. شاید یکی از موضوعات مهم اما مخفی فیلم، اشاره به موضوع «آزادی» است؛ یکی از بحران‌هایی که افراط‌وتفریط پیرامون آن فرزندانی معوج و با هندسه‌ای نامنتظم تحویل جامعه خواهد داد.

وجوه قابل توجه اثر

«اتاق تاریک» را نمی‌توان اثری در راستای سیاه نمایی جامعه دانست، اما رویکرد روایت و سبک انتقادی اثر به نحوی صامت و ساکت، روایت‌گونه است. دقیقه همین جنبه از اثر در ارائه یک برآیند منصفانه از وضعیت امروز، مخاطب را تنها و چه‌بسا ناامید و سرخورده رها می‌کند.

همچنین به تصویر کشیدن سبک زندگی غربی با نمادهای ویژه سفرهای مختلط و سیگار کشیدن مکرر زن، نگهداری سگ در خانه و روابط باز زن و مرد و خوانندگی زن و... قابل توجه به نظر می‌رسد.

از جنبه‌ای دیگر تصاویر و عبارات مکرر عریان و خلاف عفت عمومی در این فیلم قابل اشاره است. در «اتاق تاریک» خوابیدن زن و شوهر روی تخت، تصاویر تخلی و طهارت گرفتن کودک (البته نه کاملاً عریان) و عباراتی در خصوص آلت تناسلی کودک به‌صورت مکرر مشاهده می‌شود که ضروری است در خصوص پخش آن‌ها در اکران عمومی ملاحظاتی صورت گیرد.

اتاق تاریک و توجیه سیاست آموزش جنسی به کودکان

با توجه به اینکه سوژه اصلی این فیلم، پیرامون آزار جنسی کودکان است، به نظر می‌رسد انتخاب و پرداخت به آن در قالبی جدید، معانی پنهانی‌ای چون دفاع از سیاست آموزش جنسی برای کودکان که توسط دولت پیگیری می‌شود را به همراه دارد.

ضرورت اطلاع‌رسانی در خصوص رده‌بندی سنی مخاطب

بااینکه محتوای فیلم به جهت اشارات متعدد به عورت و نمایش تصاویر نیمه عریان کودک، به‌شدت برای کودکان و نونهالان نامناسب است، در پخش آن تذکری راجع به حوزه سنی مخاطب داده نشده بود و در سالنی که نگارندگان گزارش در آن حضور داشتند، کودکان بسیاری بودند که مرتب در این خصوص از همراهان خود سؤال می‌کردند. جالب و البته مایه تأمل اینکه علی‌رغم وجود این صحنه‌ها و عبارات در فیلم و پرسش‌های مکرری که از سوی دختران و پسران نونهال از والدین رخ می‌داد، هیچ‌یک از خانواده‌ها سالن را ترک نکردند!!! به‌طورکلی نمایش این تصاویر با توجه به اینکه رسالت اصلی سینما ارتقاء فرهنگی جامعه است، قابل بررسی و پیگیری است.

نکات مثبت

آسیب‌شناسی اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران از منظر: