فهم نگرش راهبردی روسیه و رژیم صهیونیستی نسبت به یکدیگر در منطقه قفقاز جنوبی

در ارتباط با ماهیت نقش رژیم صهیونیستی در منطقه قفقاز جنوبی مرتبط با روسیه، دو نوع رویکرد غالب وجود دارد؛ در یک دیدگاه، نقش این رژیم در منطقه قفقاز جنوبی و همکاری­های سیاسی، امنیتی و نظامی با کشورهای منطقه به عنوان رویکرد سلبی و در تلاش برای موازنه­ سازی در برابر اقدام­ های روسیه در غرب آسیا و فروش تسلیحات نظامی به ایران، سوریه و حزب الله لبنان تفسیر می ­شود تا با گسترش همکاری­های امنیتی خود با کشورهای منطقه قفقاز جنوبی به ­ویژه با گرجستان، بازدارنده روابط امنیتی و نظامی روسیه در غرب آسیا با ایران، حزب الله و ایران باشد. دیدگاه دیگر، ماهیت روابط امنیتی و نظامی رژیم صهیونیستی با کشورهای منطقه قفقاز جنوبی را با رویکرد ایجابی تبیین می­کند تا با گسترش روابط این رژیم با کشورهای منطقه، نقش پررنگی در راهبردهای امنیتی روسیه در غرب آسیا برای خود ایجاد کند.  برای اثبات و رد هر یک از رویکردهای غالب ابتدا جایگاه روسیه و رژیم صهیونیستی در اقتصاد کشورهای قفقاز جنوبی بررسی می­شود تا ابتدا ماهیت رقابتی، تعاملی، تقابلی و یا حالت خنثی دو طرف نسبت به فعالیت­های اقتصادی یکدیگر در منطقه قفقاز جنوبی مشخص شود. سپس در راستای سنجش رویکرد راهبردی و امنیتی غالب دو طرف نسبت به یکدیگر، جنگ سال 2008 گرجستان با روسیه که دوره آزمایشی مهمی برای سنجش، اثبات و ابطال هر یک از این رویکردهای غالب به حساب می­آید، بررسی خواهد شد.

با وجود اینکه رژیم صهیونیستی تلاش کرده است در حوزه­ های مختلف مراودات تجاری، کریدورهای انتقال انرژی، خدمات و سرمایه­گذاری در بخش­های مختلف حمل­ونقل، کشاورزی و صنایع مختلف اقتصادی، روابط خود را با کشورهای قفقاز جنوبی گسترش دهد، بررسی شرکای اصلی تجاری کشورهای این منطقه، مبین نقش ضعیف این رژیم در مقایسه با روسیه در اقتصاد کشورهای واقع در قفقاز جنوبی است. برای سنجش این ادعا ابتدا به مهم‌ترین شرکای تجاری ارمنستان اشاره شده است.

مهم­ترین شرکای صادراتی و وارداتی ارمنستان در سال 2016

مأخذ: Trade map.

براساس این جدول، روسیه در مقایسه با سایر قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، مهم­ترین شریک صادراتی و وارداتی ارمنستان به‌حساب می‌آید. میزان واردات روسیه از ارمنستان به ترتیب در سال‌های 2014، 2015 و 2016 چیزی در حدود 2/314، 8/175 و 9/372 میلیون دلار بوده است و میزان صادرات این کشور هم  به ارمنستان نیز در سال‌های 2014، 2015 و 2016 به ترتیب چیزی در حدود 8/534، 8/510 و 5/990 میلیون دلار بوده است، این موضوع نشان‌دهنده تراز تجاری مثبت برای روسیه و گام برداشتن در راستای منافع اقتصادی این کشور در موضوع روابط اقتصادی با ارمنستان است. این در حالی است که رژیم صهیونیستی جایگاهی در بین شرکای اصلی تجاری ارمنستان ندارد. در ادامه به شرکای تجاری جمهوری آذربایجان اشاره می‌شود.

مهم­ترین شرکای صادراتی و وارداتی جمهوری آذربایجان )2016)

مأخذ: Trade map.

براساس این  جدول نیز ، روسیه اولین شریک مهم وارداتی جمهوری آذربایجان به‌حساب می‌آید و در بین شرکای صادراتی جمهوری آذربایجان در رتبه هشتم قرار دارد. میزان واردات جمهوری آذربایجان از روسیه در سال‌های 2014، 2015 و 2016 به ترتیب در حدود 1/2، 4/1و 6/1میلیارد دلار یعنی چیزی در حدود 5 الی 7 برابر واردات ارمنستان از روسیه است، شاید تمرکز بر این نکته، اهمیت اصرار روسیه برای حضور جمهوری آذربایجان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را بیشتر آشکار می‌کند. میزان صادرات جمهوری آذربایجان به روسیه نیز در سال‌های 2014، 2015 و 2016 به ترتیب چیزی در حدود 3/452، 9/440 و 2/409 میلیون دلار بوده است که برابر با یک و نیم الی دو برابر صادارت ارمنستان به روسیه است. از این موضوع این نکته استنتاج می‌شود که ارمنستان برای روسیه بیشتر اهمیت ژئوپلیتیک و امنیتی و جمهوری آذربایجان بیشتر اهمیت اقتصادی و ژئواکونومیک دارد. تراز تجاری روسیه در روابط اقتصادی این کشور با جمهوری آذربایجان مانند ارمنستان مثبت و در راستای منافع اقتصادی این کشور است. رژیم صهیونیستی  در مقایسه با روسیه در بین شرکای اصلی وارداتی جمهوری آذربایجان قرار ندارد و صرفا به دلیل واردات سوخت­های فسیلی از این کشور (تأمین 40 درصد انرژی مورد نیاز از جمهوری آذربایجان) در رتبه چهارم شرکای صادراتی جمهوری آذربایجان قرار دارد. هرچند انرژی یک کالای راهبردی برای روسیه به شمار می­آید ولی حساسیت­های روسیه در این حوزه بیشتر متوجه حضور پررنگ شرکت­های اروپایی از انگلیس، آمریکا، ایتالیا در مقایسه با رژیم صهیونیستی است. در ادامه شرکای اصلی تجاری گرجستان بررسی شده است.

  مهم­ترین شرکای صادراتی و وارداتی گرجستان  در سال 2017

مأخذ: Trade map.

بر اساس جدول بالا، روسیه سومین شریک وارداتی گرجستان به‌حساب می‌آید و در بین شرکای اصلی صادراتی این کشور جایگاه نخست را دارد. میزان صادرات فدراسیون روسیه به گرجستان طی سال‌های 2014، 2015، 2016 و 2017 به ترتیب 2/740، 2/756، 9/674 و 1/823  میلیون دلار بوده است. میزان واردات این کشور نیز از گرجستان طی سال‌های 2014، 2015، 2016 و 2017 به ترتیب 2/330، 8/216، 2/206 و 368  میلیون دلار بوده است. تراز تجاری روسیه در روابط اقتصادی این کشور با گرجستان مانند جمهوری آذربایجان و ارمنستان مثبت و در راستای منافع اقتصادی این کشور است، این موضوع به‌ویژه در شرایط کنونی که روسیه با تحریم‌های غرب روبرو است، برای این کشور مهم به حساب آمده و از دست دادن این شرکای اقتصادی به‌طور نسبی تهدیدی علیه منافع اقتصادی این کشور خواهد بود، بنابراین به‌طور نسبی بحث اقتصادی هم می‌تواند به عنوان یک مقوله امنیتی برای روسیه در قفقاز جنوبی به‌ویژه در شرایط کنونی مطرح شود. در ارتباط با گرجستان نیز همانند کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان، رژیم صهیونیستی برخلاف روسیه جایگاه مهمی در بین شرکای تجاری این کشور ندارد، بنابراین هیچ یک از حالت­های تقابل، رقابت و تعامل را نسبت به نوع نگاه یکدیگر در اقتصاد کشورهای منطقه را نمی­توان متصور شد و بیشتر حالت انفعالی و خنثی مبیین نگرش راهبردی دو طرف نسبت به فعالیت­های اقتصادی یکدیگر در اقتصاد کشورهای منطقه است. جایگاه ضعیف روسیه و کشورهای منطقه در مقایسه با آمریکا، چین، بریتانیا، آلمان و هند در اقتصاد رژیم صهیونیستی نیز گواه این موضوع است.

بررسی جنگ 2008 گرجستان نیز در راستای اثبات یا ابطال رویکرد سلبی یا ایجابی نگرش راهبردی دو کشور نسبت به یکدیگر حائز اهمیت است. حمله گرجستان به اوستیای جنوبی برای احیای وحدت سرزمینی  و سپس ورود روسیه به این مناقشه به نفع تجزیه­طلبان و علیه دولت مرکزی، صحنه منازعه را به رویارویی بازیگران منطقه­ای و بین­المللی تبدیل کرد. در بین بازیگران مختلف صحنه مناقشه، حضور و نقش رژیم صهیونیستی بسیار پیچیده و جدی بوده و تنها بازیگری به شمار می­آید که در عمل در طراحی عملیات جنگی، تجهیز ارتش گرجستان به انواع سلاح­های مدرن، آموزش و مشاوره آنها نقش پررنگی داشت. حتی پیروزی­های اولیه ارتش گرجستان در مقابل روسیه و نیروهای اوستیای جنوبی را پیروزی رژیم صهیونیستی و کارشناسانان نظامی این رژیم نامیدند.

هر چند نقش رژیم صهیونیستی براساس اسناد رسمی در چارچوب راهبرد غرب در منطقه قفقاز جنوبی تعریف شده است، ولی در عمل این رژیم از ظرفیت و مقدورات کافی برای ایفای نقش سازنده در راستای منافع غرب در این منطقه برخوردار نبوده است. در این ارتباط، براساس گزارش محرمانه­ای که سازمان سیا به همراه وزارت امور خارجه رژیم صهیونیستی با نظارت ساموئل برگر، مشاور وقت امنیت ملی آمریکا در دوره بوش تدوین شده است، توصیه می­شود تلاش­های رژیم صهیونیستی برای نفوذ در جمهوری­های شوروی هدایت شود تا این رژیم در راس مبارزه علیه نفوذ روسیه و ایران قرار گیرد. در این سند نقش رژیم صهیونیستی به عنوان کوبای آمریکا در منطقه بی­ثبات آسیای مرکزی و قفقاز خوانده شده است. با وجود این نقش تعریف شده برای این رژیم در چارچوب راهبرد غرب، تجربه جنگ گرجستان در سال 2008، نشان­دهنده نقش ضعیف رژیم صهیونیستی براساس این چارچوب به دلیل برخورداری از مقدورات ناکافی در برابر قدرت روسیه است. در این برهه، رژیم صهیونیستی در مناقشه گرجستان در چند سطح نظامی- امنیتی به ایفای نقش پرداخت که ارسال اسلحه، فعال­سازی شرکت­های مشاوره­ای، حضور کارگزاران و مشاوران صهیونیستی در صحنه نبرد، هم­چنین تشویق یهودیان برای مهاجرت به رژیم صهیونیستی، بخشی از این اقدام­ها بوده است. با وجود این، این رژیم تحت فشار و ملاحظه­های روس­ها، از ارایه 300 تانک مرکاوا 3و 4، به ارزش سه میلیارد دلار به گرجستان خوداری کرد. روسیه از یک سو، به­صورت دیپلماتیک به رفتار رژیم صهیونیستی اعتراض و به­صورت تهاجمی یک پایگاه نظامی رژیم صهیونیستی و هم­چنین سه هواپیمای بدون خلبان تحویل داده شده به گرجستان را منهدم کرد. و با اتخاذ رویکرد دیپلماسی تهاجمی، فضای تبلیغی جدیدی درباره همکاری­های نظامی- امنیتی با سوریه به راه انداخت تا رژیم صهیونیستی را در تنگا قرار دهند.

در این ارتباط روسیه انواع اقدام­های هشداردهنده مانند انتقال موشک­های اسکندر با برد 200 کیلومتر، فروش موشک­های اس-300 به سوریه و تبلیغ فروش سیستم ضدموشک به ایران، متوجه رژیم صهیونیستی کرد. در نتیجه این تحولات، رژیم صهیونیستی ارسال سلاح به گرجستان را به حالت تعلیق درآورد و مشاوران رژیم صهیونیستی در بحبوحه جنگ، تفلیس را ترک کردند. در ادامه دستگاه دیپلماسی رژیم صهیونیستی برای جلوگیری از عملیاتی شدن تهدیدهای روسیه مبنی بر فروش سلاح­های پیشرفته به سوریه و ایران، فعالیت گسترده­ای برای جلب رضایت روسیه انجام داد تا اینکه ایهود اولمر، نخست وزیر وقت رژیم صهیونیستی وارد مسکو شد و با مقام­های روسی درباره مسایل سیاسی و امنیتی به توافق­هایی رسید. در شرایط کنونی نیز گسترش روابط رژیم صهوینیستی در ابعاد مختلف اقتصادی، امنیتی، نظامی با کشورهای گرجستان و جمهوری آذربایجان در چارچوب ملاحظه­ها و حساسیت­های امنیتی روسیه انجام می­شود. در واقع، گسترش همکاری­های نظامی رژیم صهیونیستی با جمهوری آذربایجان و گرجستان از دو بعد مزیت اقتصادی و ایجابی برای تعیین­بخشی به نقش خود در راهبردهای روسیه در منطقه و غرب آسیا قابل تبیین است و رژیم صهیونیستی به­دلیل برخورداری از مقدورات ناکافی و محذورات زیاد در برابر قدرت روسیه در منطقه قفقاز جنوبی، قابلیت ایفای نقش سلبی و موازنه­بخشی را در برابر اقدامات روسیه در غرب آسیا را ندارد و بیشتر به­دنبال ایفای نقش ایجابی در راهبرد امنیتی روسیه از طریق اثرگذاری بر تحولات قفقاز جنوبی است.

دکتر قاسم اصولی اودلو: پژوهشگر مرکز تحقیقات تدبیر اقتصاد و کارشناس اوراسیا

انتهای متن/