خبرگزاری فارس - سعیده اسدیان: نقاشی پشت شیشه هنری مهجور است که هنرمندانی چیره دست همراه با آگاهی از دشواری اجرای آن، همچنان به آن علاقه دارند و تلاش می‌کنند تا آن را احیا کنند، هنری که از جذاب‌ترین و درعین‌حال سخت‌ترین شیوه‌های نقاشی به شمار می‌رود.
پیشینه این نوع نقاشی قدمت طولانی دارد و سابقه ساخت نمونه‌های کشف شده در جنوب ایتالیا، به قرن سوم و چهارم پیش از میلاد می‌رسد، از آنجایی که شیشه‌های تزیین شده بسیار گران‌بها بوده تنها حکمرانان و کلیساها توانایی سفارش ساخت این آثار را داشته‌اند.
یکی از گنجینه‌هایی که نمونه‌های ارزشمندی از نقاشی پشت شیشه را در دل خود جای داده «موزه نقاشی پشت شیشه ایران» است، جایی که دومین موزه نقاشی پشت شیشه در جهان محسوب می‌شود و تنها موزه مستقلی است که به یکی از شاخه‌های نگارگری اختصاص داده شده و دربرگیرنده مجموعه عظیمی از نقاشی‌های پشت شیشه از دوران صفویه تا عصر حاضر است.
بر اساس شواهد موجود، در دوره قاجار و همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار از این هنر برای ترسیم چهره شاهزادگان قاجار استفاده شد و پس از آن نقاشی پشت شیشه مورد توجه مردم قرار گرفت و به تدریج نقاشی‌های مذهبی پشت شیشه یا شمایل‌ها پدیدار شد.
در حال حاضر نقاشی پشت شیشه در بسیاری از کشورهای جهان همچون آمریکا، ایتالیا و کشورهای حوزه بالکان اجرا می‌شود و در ایران هم هنرمندان زیادی توجه شایسته‌ای به این گنجینه فراموش شده نقاشی ایران نشان داده‌اند و سالهاست که برای نو کردن این شیوه تلاش می‌کنند.
یکی از این افراد مهرنوش بشارت است، بانویی که قریب به 40 سال از عمر خود را صرف هنر نقاشی پشت شیشه کرده و در مسیر احیای این هنر اصیل و قدیمی لحظه‌ای توقف نداشته است.
وی در سال 1395 کتاب «روایت نقاشی پشت شیشه» را با همراهی حسین یاوری منتشر کرد، این کتاب دارای چهار فصل از جمله پیشینه نقاشی پشت شیشه، غبارروبی از چهره نقاشان پشت شیشه، مواد اولیه و ابزار کار و مراحل و روش انجام کار نقاشی پشت شیشه و نقاشی پشت شیشه از زبان و قلم استاد مهرنوش بشارت بوده و در پایان کتاب هم تصاویر رنگی از آثار هنرمندان نقاشی پشت شیشه ارائه شده است.
این بانوی هنرمند در ادامه مسیر خود برای احیای هنر نقاشی پشت شیشه اقدام به برگزاری کلاس‌های آموزشی این هنر اصیل در مدرسه زمستانی موزه ملک کرده است.
به همین بهانه با وی به گفت‌وگو نشستیم تا برایمان از آنچه که بر هنر«نقاشی پشت شیشه» گذشته است، بگوید.
تاریخچه نقاشی پشت شیشه
مهرنوش بشارت در گفت‌وگو با خبرنگار فارس به تاریخچه این هنر قدیمی اشاره می‌کند و می‌گوید: با وجود پیشینه و قدمت شیشه‌گری و تزئین و انجام عملیات تکمیلی بر روی شیشه در ایران، نقاشی پشت شیشه، هنری وارداتی است که براساس قراین و شواهد و روایات متعدد از طریق بندر ونیز - واقع در کشور ایتالیا - وارد ایران شده است.
می‌دانیم که ونیز ایتالیا سابقه درخشانی در تولید انواع شیشه، بلور، کریستال، آئینه و تراش و نقاشی بر رو و پشت شیشه دارد اما به طور قطع باید گفت که طولی نکشید تا نقاشی پشت شیشه ویژگی‌های ایرانی پیدا کند و در شمار هنرهای مطرح کشورمان قرار گیرد.
این اتفاق مهم زمانی رخ داد که هنرمندان با ذوق و مبتکر ایرانی پس از آشنایی و شناخت زیر و بم این هنر، نگاره‌های ایرانی را اساس کار قرار داده، از مواد اولیه در دسترس استفاده کرده و مضامین دینی، ملی و سنتی را دستمایه هنر خود قرار دادند تا این هنر فاخر به معماری، تزییات معماری، تابلوهای زیبا و آینه راه یابد وعلاوه بر رنگ، با بهره‌گیری از مواد ترکیبیمثل کاغذهای رنگی، شبرنگ، نخ، الیاف ابریشم، چرم و... به عنوان پرکننده زمینه و گاهی طرح اصلی، هنر خود را با ابتکار و به کمک ظرایف و دقایقی که به آن دست پیدا کرده بودند، به گونه‌ای ارائه دهند که موجب تحسین هنرشناسان ایرانی و دیگر کشورهای جهان قرار گیرد.
به هر حال امروزه هنر نقاشی پشت شیشه که البته بسیار هم جای پیشرفت، ترقی و تعالی دارد، اگرچه از نظر تولید در سطح قابل قبولی قرار نگرفته اما به واسطه کیفیت در مقام ممتازی جای دارد.
وضعیت هنر نقاشی پشت شیشه در ایران
بشارت در رابطه با وضعیت هنر نقاشی پشت شیشه در کشور می‌گوید: هنر نقاشی پشت شیشه، هنری است متضمن مهارت در نقاشی، آگاهی از تکنیک‌های گوناگون، شناخت و کاربرد به جا و به موقع از مواد اولیه مختلف و نوآوری و کارآفرینی در بهره‌گیری از مواد جدید که لازمه ورود و پیشرفت در آن، آگاهی از قابلیت‌های شیشه و آینه به عنوان بوم و بستر کار است.
افزون بر همه این‌ها باید صبوری و بردباری، دقت فوق‌العاده در اجرای تکنیک و پرهیز از خطا را - که گاه غیرقابل جبران است - در دستور کار قرار داد و به اصول و ضوابط کار هم سخت پایبند بود. ضمن اینکه باید از سلیقه یا سلایق مخاطبان و تقاضای روز و بازار هم مطلع بود و اینکه بدانیم که اثر نهایی ما می‌تواند مورد خواست چه فرد یا چه گروه از افراد باشد، چرا که سوژه‌های مورد تقاضای طبقات گوناگون، متفاوت بوده و نباید اثر یا آثاری که با آن همه رنج و زحمت پدید می‌آید در گوشه‌ای بماند و خاک بخورد.
با این همه از آنجایی که حمایتی از این هنر نمی‌شود و متأسفانه ما حتی از لحاظ معرفی این هنر قدیمی در رسانه‌ها ضعف داریم، بسیاری از مردم تنها هنرهایی همچون منبت، معرق و میناکاری را جزو هنرهای صنایع دستی می‌دانند در حالی که خیلی هنرها داریم که جزو صنایع دستی است اما جامعه از آن آگاه نیست و سبت به این هنرها اطلاعی ندارد.
ما تا جایی که توانسته‌ایم تلاش کردیم تا از طریق برگزاری نمایشگاه، گفت‌وگو با رسانه ها و... تا حدودی این هنر را به مردم معرفی کنیم اما هنوز نمی‌دانم چقدر در این مسیر موفق عمل کرده‌ایم.
شیوه کار در نقاشی پشت شیشه
وی درباره چگونگی تکنیک نقاشی پشت شیشه می‌گوید: سختی کار نقاشی پشت شیشه این است که ما از دور کار شروع به اجرا می کنیم، مثلاً در هنرهای تجسم اگر شما یک قابی را بردارید و بخواهید با رنگ روغن یک گل یا صورت بکشید اول پوست را کار می‌کنید و بعد به سراغ چشم و ابرو می‌روید در حالی که در پشت شیشه اول چشم و ابرو و مو کشیده شده و بعد پوست طراحی می‌شود.
در واقع ما در نقاشی پشت شیشه از جزء به کل می‌رویم و این کار در شروع برای هنرجویان کمی سخت است، در هر صورت باید زمان بگذرد و در این شیوه جا بیفتند و تکنیک رنگ‌گذاری را که سخت‌ترین مرحله است به خوبی انجام دهند، نباید از سبک و سیاق بیان بیرون بزنند، این کار سختی‌های خاص خود را دارد و گاهی هنرجویی پس از 7 سال کار هنوز هم در آثارش با ایراداتی مواجه می‌شود.
هزینه و مواد لازم برای یادگیری اصیل‌ترین هنر ایرانی
وی با بیان اینکه این هنر علاوه بر کارهای تزئینی در تابلوها یا روی دیوارها و در معماری بناها مورد استفاده قرار می‌گیرد، گفت: شما با شیشه می‌توانید از زیورآلات و ظروف گرفته تا میز و جعبه و یا پنل‌ها و پاراوان‌های مختلف بسازید، در واقع این کار می‌تواند کارآفرین باشد مگر اینکه شما به استفاده تزئینی از آن بسنده کنید.
تحریم‌ها خیلی روند کار ما را با مشکل مواجه کرد چرا که مواد مشابه ایرانی به علت داشتن روغن زیاد غلظت مناسبی ندارد و روی شیشه به خوبی نمی‌خوابد، از وسی دیگر مواد مصرفی هم گران شده و حتی شیشه که ایرانی است را ما زمانی 700 تومان می‌خریدیم و الان قیمت آن به 7 هزار تومان رسیده است.
در هر صورت هر کار هنری مشکلات خاص خود را دارد، اما اگر کسی بخواهد این کار را شروع کند می‌تواند با هزینه‌ای که نسبت به این هنر گزاف محسوب نمی‌شود نقاشی پشت شیشه را یاد بگیرد و در نهایت شاید 300 هزار تومان هزینه داشته باشد.
چرا هنرهای اصیل ایرانی در معرض فراموشی هستند؟
این بانوی هنرمند ایرانی در خصوص علت فراموشی هنرهای اصیل می‌گوید: هنر نقاشی پشت شیشه یا هنرهایی از این دست تکنیک‌های کاربردی است که متأسفانه هرچه به سمت مدرنیته رفتیم و تکنولوژی بیشتر شد، هنرهای دسنتی رنگ و بوی کمتری به خود گرفت، شاید خیلی وقت پیش کیفی که یک خانم استفاده می‌کرد از سراجی می خرید اما الان بازار پر از کیف و کفش‌های ماشینی شده است.
حتی در قدیم پارچه‌های پر از نقش و نگار سنتی با هنر دستی بود که ماندگاری بیشتری هم داشت اما الان همه‌شان چاپی شده‌اند، در واقع مدرنیته رفته رفته هنر سنتی را تضعیف کرده و یک هنرمند چقدر می تواند خودش را با این حجم از تکنولوژی و مدرنیته وفق دهد؟
چالش پیش رو
متأسفانه معاونت صنایع دستی هیچ‌گاه آنچنان که شایسته هنرهای اصیل بوده از آن حمایتی نداشته و خیلی از اوقات وقتی نمایشگاهی زیر نظر وزارتخانه میراث فرهنگی و معاونت صنایع دستی برگزار می‌شود بازدیدکنندگان با هنرهای اصیل آشنایی ندارند چون اصلاً اطلاعی از هنرهایی مثل نقاشی پشت شیشه ندارند.
من هم به عنوان یک هنرمند چون آنقدر توان مالی ندارم که بخواهم تبلیغات آنچنانی کنم مجبورم غرفه‌ای بگیرم و چند نمونه کار در معرض نمایش قرار دهم، بازدیدکننده هم چون آشنایی ندارد اقبالی نشان نمی‌دهد و ترجیح‌اش این است کاسه‌های سفالی بخرد که بتواند برای سفره هفت‌سین تا سیرترشی از آن استفاده کند.
متأسفانه عدم آشنایی با هنر نقاشی پشت شیشه آنقدر زیاد است که گاهی عده‌ای فکر می‌کنند ما روی شیشه برچسب چسبانده‌ایم، با این شرایط من ترجیح‌ام این است که امسال در نمایشگاه صنایع دستی حاضر نشوم، چون بودجه لازم برای اجاره غرفه را ندارم و معاونت صنایع دستی هم به من غرفه رایگان نمی‌دهد.
نمونه‌های نقاشی پشت شیشه در ایران
بشارت در ادامه می‌گوید: مهم ترین نمونه‌های نقاشی پشت شیشه را می‌توان در موزه نقاشی پشت شیشه در خیابان هدایت، کاخ گلستان موزه مقدم و موزه ملک مشاهده کرد.
وی وضعیت هنرمندان صنایع دستی را نامناسب می‌داند و می‌گوید: ما و اکثر هنرمندان بیمه نداریم و چون هنرمان ناشناخته است حتی از لحاظ درآمدی هم شانسی با ما نیست. ممکن است شما مبلی ببنید و حاضر باشید برای خرید آن حتی وام بگیرید اما آینه یا شیشه‌ای که نقاشی شده به دلیل نا آشنایی جذابیتی برای مخاطب ندارد.
البته افرادی که کارهای فاخر و آنتیک دارند و یا در خارج از کشور زندگی می‌کنند بیشتر به نقاشی پشت شیشه علاقه دارند اما در سطح جامعه کسی حاضر نیست کار ما را حتی با قیمت 30 هزار تومان بخرد در حالی که قیمت کارها بر حسب سایز و طرح از 50 هزار تومان تا چند میلیون تومان متفاوت است، به همین جهت هم ما تلاش می‌کنیم در نمایشگاه‌هایی شرکت کنیم رایگان باشند و برای هنرجو بار مالی نداشته باشند.
اکثر هنرمندان پشت شیشه وضع مالی خوبی ندارند
ما به بهانه بزرگداشت روز حکیم ابوالقاسم فردوسی، در نمایشگاه آفرینه‌های نقاشی پشت شیشه با موضوع «شاهنامه چاپ سنگی میرزا علیقلی خویی» در کتابخانه و موزه ملی ملک، اولین تیمی بودیم که به صورت چاپ سنگی پشت شیشه کار کردیم خیلی زمان برد و کار سنگینی بود.
هنرجویان برای آن‌که بتوانند نگاره‌های شاهنامه را به درستی بر روی شیشه پیاده کنند، شاهنامه میرزا علیقلی را به درستی خوانده و نگاره‌ها را ریزبینانه مورد بررسی قرار دادند تا بتوانند اندوه رستم را هنگام جان سپردن سهراب و جامه دریدن رستم را درک کنند.
این رشته حتی در مراکز عالیه وجود ندارد و شاید در چند صفحه در برخی کتاب‌ها از آن صحبت شده باشد، حتی دانشجویان رشته‌های هنری در حد تئوری در مورد نقاشی پشت شیشه شنیده‌اند و از آن عبور کرده‌اند ، اگر هم دانشجویی بخواهد برای پایان‌نامه خود این موضوع را انتخاب کند هیچ آگاهی از آن ندارد.
این هنر در اروپا نتوانست گسترش پیدا کند و در ایران هم جایگاه اصلی خود را گم کرد، در دانشگاه‌ها نقاشی پشت شیشه آموزش داده نمی‌شود زیرا دارای ردیف نیست و اگرچه چندین بار خرده گرفته شده ولی گفته شده بایستی وزارت علوم تایید کند تا ردیف داده شود.
وی می‌گوید: متأسفانه اکثر هنرمندان پشت شیشه وضع مالی خوبی ندارند، امیدوارم که این هنر با حال و هوای ایرانی و اسلامی آن که حاصل تلاش بسیار و در واقع رنج مقدس هنرمندان پیشین است، بیش از پیش مطرح و با اقبال عامه مواجه شود.
در پایان ویدیویی کوتاه از آموزش نقاشی پشت شیشه در موزه ملک را می‌بینید:
انتهای پیام/
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
