بررسی ابعاد حقوقی تهدید هواپیمایی ماهان/ پاسخ به اقدام آمریکا از منظر حقوق بین‌الملل

سرویس سیاسی خبرگزاری فارس؛ شیراز | عقیل محمدی استاد‌یار حقوق بین‌الملل و عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز طی گفت‌وگوی تفصیلی به بررسی ابعاد حقوقی تهدید هواپیمایی ماهان توسط جنگنده‌های آمریکایی در آسمان سوریه پرداخت.

-جزئیات این اتفاق را بیان کنید؟

ساعات پایانی پنج‌شنبه دوم مردادماه رخ داد، هواپیمایی ایرباس A۳۱۰ متعلق به شرکت هواپیمایی ماهان ایر به شماره پرواز ۱۱۵۲ از تهران و از مسیر هوایی سوریه عازم بیروت بود که پس از دو ساعت پرواز بر خاک سوریه متوجه مزاحمت دو جنگنده در مسیر پروازی خود می‌شود.

این پرواز طبق بیانیه صادرشده از سوی شرکت هواپیمایی ماهان، در کریدور بین‌المللی و مسیری بوده است که پرواز‌ها در آن توسط شرکت هواپیمایی ماهان بیش از یک دهه و طبق قوانین و مقررات هوانوردی به‌صورت برنامه‌ای انجام‌شده است.

-واکنش‌های این اتفاق را تصریح کنید؟

 در این شرایط، خلبان هواپیما برای فرار از تهدید این جنگنده‌ها به ناگهان اقدام به کاهش ارتفاع می‌کند که در پی این امر ناگهانی تعدادی از مسافران دچار آسیب و جراحت می‌شوند که این اتفاق واکنش‌های زیادی را در پی داشت.

این پرواز شبکه المیادین با پوشش خبری این اتفاق از همان ابتدای وقوع، اعلام کرد که این جنگنده‌های تهدیدکننده متعلق به رژیم صهیونیستی بوده است؛ اما بلافاصله ارتش رژیم صهیونیستی اعلام کرد که این جنگنده‌ها متعلق به آن‌ها نبوده است.

ظاهرا نخستین واکنش رسمی از سوی دولت امریکا متعلق به ستاد فرماندهی مرکزی ایالات‌متحده امریکا در خاورمیانه موسوم به سنتکام بود که سخنگوی این ستاد بیانیه‌ای صادر و اعتراف می‌کند که این دو جنگنده متعلق به ارتش امریکا مستقر در سوریه بوده است.

سخنگوی سنت کام در این بیانیه اعلام کرد که هواپیمایی ماهان بیش‌ازحد به پایگاه نظامی "تنف" که محل استقرار نیروهای نظامی امریکاست نزدیک شده بود و به همین دلیل این دو جنگنده اقدام به پرواز در فاصله امن هزار متری جهت بازرسی بصری کرده‌اند. هدف از این بازرسی هم اطمینان خاطر از ایمنی پرسنل و نیروهای مسقر در پایگاه نظامی تنف بوده است، خلبان F۱۵ آمریکا به‌محض اینکه هواپیمایی مسافربری ماهان را به‌عنوان هواپیمایی غیر‌نظامی شناسایی کرده، سعی کرده است از آن فاصله گیرد و البته آمریکا معتقد است که این اقدام جنگنده‌های آمریکایی کاملا حرفه‌ای و در قالب چارچوب هنجارها و قوانین بین‌المللی صورت گرفته است.

نیروهای آمریکایی و سایر هم‌پیمانان غربی این کشور بعد از حضور داعش در سوریه، با ادعای مبارزه با این گروه تروریستی، پایگاه‌های متعدد کوچک و بزرگی در خاک سوریه ایجاد کردند که یکی از آن‌ها، پایگاه تنف است که در شرق استان حمص نزدیکی مرز عراق و سوریه قرار دارد و مابقی پایگاه‌ها هم در بخش شمالی سوریه و عمدتا در استان رقه واقع شده بودند.

اما شرکت هواپیمایی ماهان در بیانیه خود برخلاف سنت کام، مطرح کرد که خلبان پرواز با درایت و جسارتی که به خرج داده است بر اساس قوانین و مقررات بین‌المللی برای اینکه خطری متوجه جان مسافران، خدمه و هواپیما نشود، پس از دریافت اخطار مبنی بر کاهش فوری ارتفاع، اقدام به این کارکرده است و به دلیل اینکه در آن زمان هواپیما در حالت ثبات قرار داشته و باز بودن کمربندها توسط مسافران مجاز بوده است، برخی مسافران درنتیجه این اتفاق، دچار جراحت و آسیب شده‌اند.

-ابعاد حقوقی این اتفاق را تشریح کنید؟

در ارتباط با ابعاد حقوقی این اتفاق، باید اشاره کرد که این اقدام آمریکا در ایجاد مزاحمت و تهدید هواپیمایی مسافربری ماهان به‌نوعی در مغایرت با برخی قواعد و مقررات بین‌المللی مرتبط با حمل‌ونقل هوایی محسوب می‌شود.

در بین قواعد و مقررات بین‌المللی به‌طور خاص می‌توان به کنوانسیون هواپیمایی کشوری بین‌المللی موسوم به کنوانسیون شیکاگو مصوب ۱۹۴۴ اشاره کرد. همچنین در کنار این کنوانسیون می‌توان به کنوانسیون سرکوب اعمال غیر‌قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری (کنوانسیون مونترال مصوب ۱۹۷۱)، مقررات SARP (استانداردها و رویه‌های توصیه‌ای) که مصوب سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) است، نیز اشاره کرد.

طبق مقررات GASP (برنامه جهانی ایمنی هواپیمایی)، اقدام امریکا در ایجاد مزاحمت برای هواپیمای ماهان به‌نوعی در تناقض و مغایرت با این دسته از قواعد بین‌المللی است.

بند (د) ماده ۳ کنوانسیون شیکاگو به‌صراحت اشاره می‌کند که دولت‌های عضو این کنوانسیون موظف هستند در هنگام وضع قواعد و مقررات در مورد هواپیماهای کشوری خود، به امنیت هواپیماهای غیر‌نظامی (مسافر‌بری) توجه لازم را داشته باشند. ایران و امریکا هر دو عضو این کنوانسیون و ملزم به رعایت قواعد هستند.

 البته باید به‌طور خاص به ماده ۳ مکرر این کنوانسیون (مصوب ۱۹۸۴) توجه داشت. متن این ماده به نحوی است که به نظر می‌رسد اقدام اخیر امریکا بیشتر در تناقض با این ماده قرار دارد. بند الف این ماده اشاره می‌کند که دولت‌های متعاهد می‌دانند که هر کشور باید از استفاده از سلاح علیه هواپیماهای غیرنظامی در هنگام پرواز خودداری کند و در صورت رهگیری، جان افراد در هواپیما و امنیت هواپیما نباید به خطر بیفتد. این ماده به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند به‌گونه‌ای تفسیر شود که حقوق و تعهدات کشورها، مقرر در منشور ملل متحد را تغییر دهد.

همچنین بند ب این ماده هم به نکته خوبی اشاره می‌کند مبنی بر اینکه هر کشوری، در اعمال استقلال و اجرای حق حاکمیت خود، حق دارد که هواپیمای غیرنظامی که از بالای سرزمینش بدون مجوز پرواز می‌کند را مجبور به فرود در برخی فرودگاه‌های تعیین‌شده کند یا اگر دلایل منطقی برای این نتیجه‌گیری وجود دارد که از هواپیما برای اهدافی مغایر با اهداف این کنوانسیون استفاده می‌کنند، کشور میزبان می‌تواند هرگونه دستورالعمل دیگری را برای پایان دادن به چنین نقض‌هایی به هواپیما ارائه دهد.

در مواردی شاهد این بوده‌ایم که یک کشور بر فراز آسمان خود، از طریق هواپیماهای جنگنده، به دلایلی در کنار هواپیمای غیرنظامی کشور دیگری مانور داده‌اند و حتی آن‌ها را مجبور به فرود در فرودگاه کرده‌اند (مانند آنچه در اسفند ۱۳۸۸ و در جریان دستگیری عبدالمالک ریگی رخ داد که جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ که از دبی برخاسته بود و در حال عبور از اسمان ایران به مقصد قرقیزستان بود را مجبور به نشستن در فرودگاه بندرعباس و ریگی را از این طریق دستگیر کردند.)

اما در مورد هواپیمایی ماهان در سوریه ماجرا متفاوت بوده و مسئله اینجاست که جنگنده‌های موجود در آسمان سوریه متعلق به آمریکا و نه کشور سوریه است و سوریه به‌عنوان کشور میزبان به‌هیچ‌ عنوان دست به تهدید هواپیمایی ماهان نزده است و در این قضیه تهدید و ایجاد مزاحمت توسط یک دولت خارجی به نام آمریکا بر فراز آسمان سوریه رخ‌داده است.

آمریکا در کشور ثالثی به نام سوریه، نیروها، تجهیزات و هواپیماهای خود را به‌طور غیرقانونی مستقر و پایگاه‌های نظامی در خاک سوریه ایجاد کرده است. حضور امریکا در خاک سوریه اقدامی کاملا غیر‌قانونی است و نقض حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود. چون دولت مرکزی سوریه هیچ رضایتی نسبت به حضور نیروهای آمریکایی در کشورش ندارد و این اقدام، نقض حق حاکمیت دولت سوریه محسوب می‌شود. البته امریکا می‌گوید در راستای مبارزه و مقابله با فعالیت‌های تروریستی داعش، اقدام به این کارکرده است و آنگاه می‌بینیم در پی همین حضور غیرقانونی، اقدام به ایجاد مزاحمت برای هواپیمایی مسافربری ایران بر فراز سوریه نیز می‌کند؛ بنابراین بر این مبنا باید گفت که اقدام اخیر آمریکا نقض ماده‌ی 3 و نیز ماده 3 مکرر کنوانسیون شیکاگو محسوب می‌شود.

همچنین آمریکا ماده ۴۴ کنوانسیون مذکور را نیز نقض کرده است؛ چراکه ماده ۴۴ توسعه امنیت و سلامتی و شئون مربوط به هوانوردی کشوری بین‌المللی را به‌عنوان یکی از اهداف ایکائو معرفی می‌کند.

اقدام آمریکا نقض ماده یک کنوانسیون سرکوب اعمال غیر‌قانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری موسوم به کنوانسیون مونترال مصوب ۱۹۷۱ هم تلقی می‌شود. بند یک ماده یک این کنوانسیون به‌صراحت اشاره می‌کند چنانچه کشوری به‌صورت غیرقانونی و عمدی علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل خشونت‌آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل، امنیت هواپیما را به مخاطره افکند، آن کشور مرتکب یک جرم بین‌المللی شده است. به نظر می‌رسد با توجه به اعتراف صریح سخنگوی سنت کام نسبت به عملکرد این دو جنگنده آمریکایی باید این اقدام امریکا را در تناقض با مقرره مزبور دانست.

در کنار مقرراتی که به آن‌ها اشاره شد، می‌توان به مقررات سارپ و گاسپ هم پرداخت. سارپ شامل قواعد و استانداردهایی است که از سوی شورای ایکائو تهیه و تدوین‌شده و به مباحثی چون امنیت، بهره‌برداری از هواپیماها، فرودگاه‌ها و تحقیقات پیرامون سوانح هوایی می‌پردازد و به دنبال این است که بالاترین درجه یکنواخت عملی را در مقررات، استانداردها، رویه‌ها و سازمان‌دهی در رابطه با هواپیما، پرسنل، راه هوایی و خدمات کمکی در کلیه مواردی که در آن چنین یکنواختی باعث تسهیل و بهبود ناوبری هوایی می‌شود را ایجاد نماید. ایکائو از دولت‌های عضو درخواست نموده که این مقررات را موردتوجه جدی قرار داده و بر اجرای آن‌ها نظارت کنند.

گاسپ، یعنی برنامه جهانی ایمنی هواپیمایی نیز راهبردی را ارائه می‌دهد که با هدف بهبود مستمر ایمنی هواپیمایی است. گاسپ چارچوبی را فراهم می‌کند که در آن برنامه‌های ایمنی هواپیمایی منطقه‌ای و ملی تدوین و به مرحله اجرا درآیند و ارتقا هماهنگی تلاش‌ها و اقدامات با هدف بهبود ایمنی بین‌المللی هواپیمایی کشوری، ظرفیت و کارآیی این حوزه جزو اهداف این برنامه است تا از این طریق، به‌طور مداوم تلفات و خطرات کاهش یابد، آمریکا با اقدام اخیر خود، به‌نوعی به این مجموعه مقررات نیز بی‌اعتنایی کرده است.

ورای همه این قوانین، به نظر می‌رسد این اقدام امریکا نقض حقوق بشر را نیز در پی داشته است. در حقوق بین‌الملل از حق آزادی رفت‌وآمد به‌عنوان حق بشری نام می‌برند که این تهدید و مزاحمت به‌نوعی نقض این حق محسوب می‌شود.

-پاسخ به  اقدام آمریکا را از لحاظ حقوق بین‌الملل بیان کنید؟

ایران می‌تواند به شکل حقوقی و سیاسی واکنش نشان دهد. واکنش حقوقی از این‌ جهت که ما می‌توانیم اعتراض خودمان را به شورای ایکائو که نمایندگان ۳۶ کشور عضو آن هستند اعلام کنیم که البته اگر به نتیجه مشخص برسد و نقض قواعد توسط آمریکا به تأیید برسد، شاید با صدور یک قطعنامه مبنی بر محکومیت اقدام آمریکا روبرو شویم.

به نظر می‌رسد اقدام سریع‌تر در این خصوص باید از طریق شورای امنیت سازمان ملل صورت گیرد، کما که این‌گونه هم عمل شده است و ظاهرا تخت‌روانچی، نماینده ایران در سازمان ملل هم طی تماس اضطراری با دبیرکل سازمان ملل مراتب اعتراض ایران به این اتفاق را اعلام کرده و قرار بر این است که ایران به‌طور رسمی، طی نامه‌ای به سازمان ملل، موضوع را پیگیری کند.

اگر این موضوع در دستور کار جلسه شورای امنیت سازمان ملل قرار گیرد و اکثریت اعضا هم به این باور برسند که اقدام آمریکا خلاف مقررات است نهایتا برخورد سیاسی با آمریکا خواهد شد؛ بدین معنا که شورا اقدام این کشور را محکوم خواهد کرد و از این کشور درخواست خواهد کرد که دیگر به چنین اقداماتی مبادرت نورزد.

فراتر از این‌ها ممکن است برخی در این میان به اقدام از طریق دیوان بین‌المللی دادگستری اشاره کنند که البته این اقدام چشم‌انداز مشخصی ندارد. به‌هرحال درمجموع کشورمان می‌تواند با پیگیری سیاسی و حقوقی این اتفاق، واکنش جدی‌ای به ماجراجویی‌های امریکا بدهد.

انتهای پیام/ م