سلسله‌گفتارهای جنبه‌های اخلاقی مربوط به فضای مجازی (بخش دوم)

امیرعباس رکنی، کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه علوم قضایی

اخلاقِ فرهنگِ وب مبتنی بر اصول آزادی بی‌نهایت و نامحدود اطلاعات، حریم خصوصی، در دسترس عموم بودن، کیفیت اطلاعات، عدم آسیب، محدودیت استفاده بیش‌ازحد از منابع وب و اصل مصونیت مالکیت معنوی است.

اجرای واقعی این اصول از طریق برخی اقدامات سازمانی امکان‌پذیر است: مانند تدوین کدهای اخلاقی[1] مختلف که حقوق و تعهدات شرکت‌کنندگان در تعاملات مجازی را تائید می‌کند و ایجاد نهادی از نهادهای خودتنظیم کننده اینترانت[2]. اینترانت شبکه شرکت خصوصی است که ازنظر خدمات ارائه‌شده (مثلاً از طریق LAN) کاملاً از شبکه خارجی (اینترنت) جداشده است، بنابراین فقط برای استفاده داخلی باقی می‌ماند و احتمالاً از طریق سامانه‌های مناسب با شبکه خارجی و سایر شبکه‌ها ارتباط برقرار کرده (پروتکل TCP/IP، با اتصالات WAN و VPN نیز گسترش می‌یابد (و حفاظت مناسب (مثلاً فایروال) دارد.

میزان همبستگی موضوع تحقیق میزان پیشرفت علمی آن را مشخص می‌کند؛ موضوع تحقیق را می‌سنجد؛ اهداف تحقیق را تدوین می‌کند؛ تازگی علمی و همچنین اهمیت نظری و عملی اهداف اخلاقی ارتباطات را آشکار می‌کند و داده‌هایی را در مورد تأیید نتایج به‌دست‌آمده ارائه می‌دهد.

ارتباطات مجازی به‌عنوان موضوعی برای تحلیل فلسفی و اخلاقی، دلیل تنظیم گری و قانون‌گذاری ارتباطات مجازی را روشن می‌کند. ارتباط مجازی را می‌توان به‌عنوان شکل خاصی از تعامل مبتنی بر کانال[3] برای دریافت و انتقال اطلاعات تعریف کرد. درنتیجه وجه تمایز اصلی آن میانجی‌گری است. ارتباط مجازی تا حد زیادی به کارکرد آن بستگی دارد که اصالت کیفی آن را تعیین می‌کند.

برخلاف اکثر اشکال سنتی ارتباط، مشخصه ارتباط مجازی، فاصله و درجه نفوذپذیری[4] بالای آن است: شخصی که در هر نقطه از جهان قرار دارد می‌تواند یک شرکت‌کننده باشد؛ بنابراین ارتباطات مجازی ماهیت میان فرهنگی و به وسعت جهانی دارد و ناگزیر به برخورد درروند تعامل جهت‌گیری‌های ارزشی-هنجاری فرهنگ‌های مختلف و درنتیجه یکسان‌سازی قواعد و هنجارهای حاکم بر فرآیندهای ارتباطی است.

توانایی ارائه اطلاعات به مخاطبان بسیار زیاد در سراسر جهان باعث می‌شود ارتباطات مجازی به ارتباطات اطلاعاتی جمعی[5] نزدیک شود. این بدان معنی است که هر کاربری می‌تواند در آن مشارکت فعال داشته باشد، بنابراین هر کاربر نه‌تنها یک گیرنده، بلکه به یک فرستنده پیام نیز تبدیل می‌شود.

به دلیل میانجیگری ماشینی[6]، بیشتر اشکال ارتباط مجازی مشخصه و ویژگی‌ ناشناس بودن را و توانایی قطع ارتباط در هر زمان را دارند، لذا ارتباطات مجازی نسبت به فرآیند ارتباطی معمولی در که در آن شرایط شغلی، ثروت، طبقه، شهرت، سن و ... فرد مهم است ریسک روانی کمتری دارند. درنتیجه، در فرآیند ارتباط مجازی ارضای امیال و تکانه‌های عموماً سرکوب‌شده که باعث رفتارهای حاشیه‌ای می‌شوند، امکان‌پذیر می‌شود. در مواجهه با موضوعی که نمی‌دانیم و به چشم‌ها نگاه نمی‌کنیم، امکان‌های بیشتری برای قضاوت بدون واسطه‌گری شرطی[7] وجود دارد.

علاوه بر این، پیامد ناشناس بودن نیز «خطر فقدان اطلاعات قابل‌اعتماد در مورد یکدیگر» بین ارتباط گیرندگان است؛ بنابراین، در طول ارتباطات مجازی، تصویری از همتای مجازی[8] (اغلب به او نسبتی داده می‌شود که درواقع از آن برخوردار نیست) و قوانین تعامل با او شکل می‌گیرد. در فرآیند ارتباط مجازی، به‌صورت مستمر از هویت شخص در تماس[9] تصویری ساخته می‌شود.

ویژگی تعامل مجازی فرد را قادر می‌سازد هرگونه تصوری از خود ایجاد کند، هر نقابی را بر تن کند و هر نقشی را ایفا کند؛ به‌عبارت‌دیگر، آزمایش کند (با دیگران بازی کند)؛ هویتی را که ندارد واگذار کند یا هویتی که توانایی اثبات آن را دارد تصرف کند. این صرفاً یک اتفاق نیست که اکثر شرکت‌کنندگان در تعاملات مجازی از نام مستعار استفاده می‌کنند. تغییر نام، نشان‌دهنده طرد نمادین یک شخص واقعی و خروج از جامعه واقعی روزمره است.

ازآنجایی‌که در شرایط تعامل مجازی، عواملی که نابرابری اجتماعی را در دنیای واقعی شکل می‌دهند و حفظ می‌کنند، در ابتدا وجود ندارند (سوژه‌های مجازی بدن ندارند، یعنی جنسیت، سن، قومیت، ملیت ندارند)، ارتباط مجازی اساساً فاقد موقعیت هستند و تنها معیار اثربخشی اجتماعی در اینترنت، ویژگی‌های شخصی و مهارت‌های ارتباطی شرکت‌کننده در تعامل است (اول و مهم‌تر از همه، تسلط بر نطق نوشتاری[10]، اما نه‌فقط مهارت نوشتاری چراکه برخی از افراد اجلاس صوتی را به‌عنوان ارتباط تلقی می‌کنند و ویدئو عموماً برخی افراد را می‌ترساند.)

محو شدن نقش‌ها و موقعیت‌های واقعی، حذف موانع فضایی و مرزهای جغرافیایی و در نهایت ساختارشکنی موضوعات تعاملی، کنترل ارتباطات مجازی را برای برخی نهادهای اجتماعی دشوار می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم ارتباطات مجازی، غیر نهادی بودن آن است که به‌ناچار با نامشخص بودن قوانین و هنجارهای اجتماعی حاکم بر رفتار افراد در این حوزه همراه است.

ویژگی‌های فوق بر روابط اجتماعی ایجادشده در یک محیط مجازی، اثر می‌گذارد و درنتیجه به ایجاد ویژگی‌های خاصی در فضای مجازی کمک می‌کند و تا حد زیادی هم ماهیت اخلاق وب و هم مشکلاتی را که باید با آن مواجه شود از پیش تعیین می‌کند.

فرض اصلی ایدئولوژی اینترنتی، اعلام استقلال فضای مجازی از هر ساختار و نهاد دولتی است. استدلال می‌شود که شبکه جهانی یک محیط کاملاً خودتنظیم[11] است که در برابر همه تأثیرات خارجی مقاومت می‌کند و تحت کنترل و مقررات اجباری نیست و بنابراین فقط باید مطابق با قوانین اخلاقی ایجادشده توسط کاربران اینترنت ساخته شود، اما با موارد قانونی که در جامعه واقعی به رسمیت شناخته‌شده است مطابقت ندارد؛ بنابراین ایدئولوژی اینترنت به‌شدت لیبرال است و می‌توان شعار آن را شعاری دانست که توسط هکرها اعلام‌شده است: «اطلاعات می‌خواهند آزاد باشند[12]».

سه نسخه از ایدئولوژی اینترنت وجود دارد که می‌توان آن‌ها را رادیکال-آنارشیستی[13]، لیبرال-دمکراتیک[14] و لیبرال-اقتصادی[15] معرفی کرد. پیروان نسخه رادیکال-آنارشیستیِ آزادی‌خواه وب، تمایل دارند اینترنت را به‌عنوان یک «مرز الکترونیکی»[16]، یعنی آخرین حوزه غیرقانونی زندگی بشر ببینند؛ بنابراین، اینترنت باید از هرگونه محدودیت، خواه خارجی یا داخلی محافظت شود.

بااین‌حال، بدیهی است که ایده «مرز الکترونیکی» به‌عنوان فضایی از آزادی نامحدود و بی‌نهایت، علی‌رغم جذاب بودن، کاملاً آرمانی به نظر می‌رسد، زیرا در عمل، چنین آزادی می‌تواند به‌راحتی به‌وسیله ای برای خودسری تبدیل شود؛ یا برعکس، به وسیله‌ای برای کنترل قدرت تبدیل شود که به‌نوبه خود وانمود می‌کند که از پیروان قدرت می‌ترسد تا خود را بیشتر در معرض دید قرار دهند و بهتر بتواند به آن‌ها حمله کنند و ضربه بزنند.

بر اساس نسخه لیبرال- دمکراتیکِ ایدئولوژی وب، اینترنت باید به‌عنوان وسیله‌ای برای ایجاد یک «دموکراسی دیجیتال»[17] جدید، یعنی دموکراسی غنی‌شده با امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات در نظر گرفته شود. این دیدگاه در استعاره رایج دیگری منعکس‌شده است که اینترنت را نوعی «اگورا الکترونیک[18]» توصیف می‌کند، یعنی مکانی مجازی که در آن افراد حق دارند هر نظری را بدون ترس از سانسور بیان کنند؛ یا فراهم کردن این فرصت منحصربه‌فرد برای همه و همچنین، احتمالاً مهم‌تر از آن، تضعیف انحصار دولت در تصمیم‌گیری انحصاری در مورد تمام موضوعات مهم مربوط به زندگی جامعه از طریق باز و شفاف کردن فرآیندهای سیاسی به‌طوری‌که برای تحلیل، بررسی و تصحیح آن‌ها در دسترس باشند.

درعین‌حال، ایده «دموکراسی دیجیتالی» با این واقعیت که اینترنت در حال حاضر از دسترسی عمومی فاصله دارد، در تضاد است. حتی در کشورهای صنعتی غنی، محدودیت‌های اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، جنسیتی و آموزشی مختلفی وجود دارد که دسترسی به اینترنت را برای افراد معدودی یک امتیاز می‌سازد (به این پدیده «شکاف دیجیتال»[19] می‌گویند)؛ بنابراین خیلی زود است که اینترنت را به‌عنوان محیطی برای عملکرد دموکراسی دیجیتال در نظر بگیریم؛ چراکه اینترنت پتانسیل دموکراتیک زیادی دارد، اما هنوز به‌طور کامل محقق نشده است.

درنهایت، حامیان نسخه لیبرال-اقتصادیِ ایدئولوژی وب که نزدیک‌ترین نسخه به لیبرالیسم کلاسیک است، استدلال می‌کنند که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، قبل از هر چیز باید به ایجاد یک «بازار الکترونیکی»[20] منجر شود که کاملاً عاری از هرگونه مقررات دولتی و در استقلال اقتصادی از دولت است که نظریه‌پردازان این رویکرد را تضمینی برای توسعه رقابت بازار منصفانه و ابتکار خصوصی می‌بینند. بااین‌حال، با بررسی دقیق‌تر، معلوم می‌شود که ایده برقراری رقابت عادلانه بازار در شبکه‌های جهانی فناوری اطلاعات چیزی بیش از یک افسانه رایج نیست.

درواقع، اینترنت ساختارهای اقتصادی انحصاری را ایجاد می‌کند که اشتراکات کمی با «بازار الکترونیکی» آزاد دارند. علاوه بر این، منطق توسعه اینترنت با ایدئولوژی «بازار الکترونیکی» که در اختیار کارآفرینان خصوصی است، در تضاد است.

این نشان می‌دهد که نسخه لیبرال-اقتصادی آزادی‌خواهی وب تضاد درونی دارد؛ بدیهی است که اصل کلیدی ایدئولوژی وب یعنی همان اصل آزادی نامحدود اطلاعات، به‌ندرت با اصل مصونیت مالکیت خصوصی که زیربنای اقتصاد آزادی‌خواه است سازگار دارد.

بنابراین، تحلیل نسخه‌های مدرن ایدئولوژی‌های اینترنتی نشان می‌دهد که همه آن‌ها، همان‌طور که مشخصه همه ایدئولوژی‌های «ایسم»[21] است، به یک‌شکل آرمان‌شهرگونه[22] هستند، زیرا تمایل دارند فضای مجازی را بیش‌ازحد ایده آل کنند.

درعین‌حال، اهمیت آن‌ها را نباید دست‌کم گرفت؛ آن‌ها به‌اندازه کافی نگرش ساکنان دنیای مجازی را بیان می‌کنند. این ما را قادر می‌سازد بیان کنیم که تنها مبنای «واقعی» اخلاق اینترنتی، نقض ناپذیری آزادی اطلاعات شخصی است که توسط آزادی‌خواهی وب اعلام‌شده است که دراین‌بین، یک الزام اخلاقی بی‌قیدوشرط را ایجاد می‌کند.

________________________________________

[1] codes of ethics

[2] institution of intranet self-regulatory bodies

[3] channel-based interaction

[4] distance and high degree of permeability

[5] mass information communication

[6] machine mediation

[7] conditioning mediation

[8] virtual counterpart

[9] communicator

[10] written speech

[11] self-regulating

[12] “Information wants to be free”

[13] radical-anarchist

[14] liberal-democratic

[15] liberal-economic

[16] electronic frontier

[17] digital democracy

[18] agora electronic

[19] digital divide

[20] electronic market

[21] “ism” ideologies

[22] utopian

منبع اولیه: امیرعباس رکنی، کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه علوم قضایی

منبع ثانویه: وبگاه پژوهشگاه مجازی

انتهای پیام/

از شما صاحبنظر گرامی در حوزه تعلیم و تربیت هم دعوت می کنیم، از نویسندگان، ممیزان و اعضای هیئت تحریریه پنجره تربیت باشید. برای ارسال مطالب و عضویت در هیئت تحریریه، از طریق ایمیل FarsPanjarehTarbiat@gmail.com مکاتبه فرمائید.