حجاب و پوشش كامل از ديدگاه اسلام چگونه است؟

يكي از مباحث چالش‌برانگيز در زمينه حجاب, مسئله حجاب كامل است. براي پاسخ‌گويي به اين مسئله به سراغ آيه 51 سوره احزاب مي‌رويم كه در آن با واژه جلباب، نوع پوشش را بيان مي‌كند. اگر دريابيم كه در زمان رسول خدا صل ي الله عل يه و آله منظور از جلباب چه بوده است و زنان چگونه به اين حكم الهي عمل مي‌كردند, مي‌توانيم به كامل‌ترين مصداق پوشش از منظر پيام‌آور وحي پي ببريم. از اين رو, براي دست‌يابي به مصداق كامل پوشش, ابتدا بايد مفهوم جلباب را بشناسيم. پيش از هرگونه ادعايي در اين‌ باره, اين لغت را از منظر واژه‌شناسان, فقيهان و مفسران بررسي مي كنيم. واژه شناسي مفهوم جلباب ---------------------------------- ريشه لغوي جلباب, "جيم", "لام" و "باء" است كه بر اساس برخي كتاب‌هاي لغت, مثل معجم مقاييس اللغة داراي دو معناست. معناي اول, آوردن شيء (از جايي به جاي ديگر) است و معناي دوم آن چيزي است كه شيء ديگر را مي‌پوشاند.1 جلباب از معناي دوم مشتق شده و با كسر جيم, در اصل مصدر فعل رباعي "جلبب" است كه از مصدر اسم ذات اراده شده و نام پوشش ويژه‌اي است. تغيير از اسم ذات به ‌وسيله مصدر، سبب شده است كه مبالغه در پوشاندن را بفهماند، به‌گونه‌اي كه بر معناي پوشش بزرگ و كامل دلالت كند.2 راغب نيز آن را پيراهن و روسري تعريف كرده3 و در قاموس, پيراهن و لباس گشاد، كوچك‌تر از ملحفه و يا چيزي مثل ملحفه معنا كرده ‌است كه زن به وسليه آن تمام جامه‌هاي خويش را مي‌پوشد يا چارقد.4 در المنجد آمده است: "الجلباب، القصيص اَوِ الثوب الواسع؛ جلباب، پيراهن يا لباس گشاد است". 5 با وجود اختلاف زبان‌شناسان، همه قبول دارند كه جلباب به معناي پوشش گسترده و فراگيري است كه ظاهر و همه بدن را مي‌پوشاند. در براي بيان پوشش گسترده, از واژه‌ها و تعبيرهايي همانند ملحفه، عبا، ردا، ازار و كسا استفاده كرده‌اند كه بيان كننده معناي پوشش سرتاسري و كامل است كه بخش‌هاي بيروني و ظاهري بدن را مي‌پوشاند و روي لباس‌هاي ديگر پوشانده مي‌شود.6 در برخي فرهنگ نامه‌هايي كه به معناي واژه هاي قرآني مي‌پردازند, جلباب را چادر معنا كرده‌اند كه از آن جمله مي‌توان به لسان‌التنزيل، فرهنگ نامه قرآني، الدّر في الترجمان، تفسير مفردات قرآن نسخه كهن، نثر طوبي و قاموس قرآن اشاره كرد.7 مفهوم جلباب از ديد مفسران --------------------------------- مفسران درباره معناي "جلباب", معاني بسياري را بيان كرده‌اند كه عبارتند از: ملحفه، ردا, چادر, عبا، لباس گشاد و مقنعه.8 در تفسير منهج الصادقين, جلباب را ثوبي واسع‌تر از خمار و كمتر از ردا معنا كرده‌اند.9 تفسير اثني عشري, جلباب را لباس مختص زنان مؤمنه مي‌داند.10 علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير الميزان, جلباب را جامه‌اي سرتاسري مي‌داند كه تمام بدن را مي‌پوشاند.11 صاحب مجمع‌البيان، جلباب را ردايي مي‌شمارد كه سر و روي زن را وقتي كه براي كاري از خانه خارج مي‌شود, مي‌پوشاند و از قول ابن عباس نقل مي‌كند: "منظور از جلباب, عبا است".12 اين تفاسير براي جلباب مؤيد اين است كه جلباب غير از مقنعه است و روي لباس‌هاي ديگر پوشيده مي‌شود. كيفيت آن نيز بر حسب عرف و عادت فرق مي‌كند و گاهي به‌صورت عبا و گاهي چادر است, ولي بي گمان, اين لباس، لباسي‌گشاد و بلند است, نه تنگ و چسبان, به‌گونه‌اي كه زيبايي‌هاي اندام و لباس‌هاي زير كه معمولاً رنگ‌هاي متنوع دارد, پنهان است و زن مي‌تواند به ‌وسيله آن, خود را در حفاظي مطمئن قرار دهد كه نظر بيگانه را جلب نكند. به‌طور كلي, جلباب, پوششي است كه افزون بر استتار اعضاي بدن، حجم اندام و جذابيت‌هاي لباس و زيور را بپوشاند.13 كتاب هاي تفسيري قرآن كه جلباب را چادر معنا كرده‌اند، عبارتند از: تفسير نسفي، تفسير شريف لاهيجي، تفسير ابوالفتوح رازي، مخزن العرفان، تفسير اثني‌عشري، منهج الصادقين في الزام المخالفين و اطيب البيان في تفسير القرآن. در همه اين كتاب ها، ذيل تفسير آيه 59 احزاب, تصريح شده كه جلباب به معناي چادر است.14 به‌طور كلي, قرآن فرمان مي‌دهد كه بانوان با مراقبت, جامه‌شان را بر خود گيرند و آن را رها نكنند تا نشان دهد اهل عفاف هستند، چادر آنها جنبه تشريفاتي ندارد و به‌گونه‌اي رها و آزاد نيست كه پوششي براي آنها ايجاد نكند. زمخشري در تفسير كشّاف و آلوسي در تفسير روح المعاني, از ابن عباس، يار پيامبر اكرم صل ي الله عل يه و آله و شاگرد امام علي(ع) نقل كرده‌اند كه جلباب, پوششي بود كه از بالا تا پايين بدن را مي‌پوشاند.15 به هرحال, جلباب, پوشش ويژه‌اي است. اينكه در تفسير آن اختلاف وجود دارد, به دليل آداب و رسوم و نوع پوشش‌ها بر اساس زمان و مكان است, ولي زبان‌شناسان و مفسران روي اين مفهوم اتفاق‌نظر دارند كه جلباب, حجابي گسترده و فراگير است كه همه بدن را مي‌پوشاند. پوشش حضرت فاطمه(س)، مصداق پوشش برتر ------------------------------------------------------- يكي ديگر از مسائلي كه مي‌تواند ما را در دست‌رسي به مصداق پوشش برتر رهنمون سازد، پوشش دختر رسول‌ خدا صل ي الله عل يه و آله است؛ زيرا ايشان به عنوان يكي از مخاطبان آيات حجاب، در عمل به دستورهاي الهي، پيش‌تاز بود و به بهترين گونه به حكم الهي عمل مي كرد. به همين دليل, در اين بخش, پوشش حضرت‌ زهرا(س) را براي رسيدن به مصداق برتر پوشش بررسي مي‌كنيم. در تاريخ گفته شده است پيامبر در بستر آخرين بيماري‌ كه به وفات ايشان انجاميد, از ابوذر خواست فاطمه زهرا(س) را خبر كند. ابوذر شيوه پوشش حضرت زهرا(س) را اين گونه بيان كرده است: "فَلبَسَت جِلبابَها و خَرَجَت؛ جلباب و چادر خود را پوشيد و از خانه بيرون آمد".16 همچنين درباره پوشش حضرت فاطمه(س) هنگام خروج از خانه و رفتن به مسجد براي دفاع از حقوق فدك چنين گفته شده است: " لَاثَت خِمارَها عَلَي رَأسِها و اشتَمَلَت بِجِلبابِها؛ خمار و مقنعه خويش را بر سر كرد و جلباب پوشيد".17 از شيوه پوشش حضرت فاطمه(س) به اين نكته‌ها پي مي بريم كه حضرت فاطمه‌زهرا(س) از خمار و جلباب استفاده مي كرد و جلباب, پوششي سراسري بوده كه از سر تا نوك پاي حضرت را پوشانده بود. حتي در گزارشي آمده است كه پايين چادر حضرت روي زمين كشيده مي‌شد. در اين گزارش ها, چگونگي حجاب حضرت زهرا(س) تبيين شده است كه بدين‌ ترتيب مي‌توانيم به مصداق پوشش برتر پي ببريم كه استفاده از خمار و جلباب به عنوان پوششي سراسري است. با توجه به آنچه ذكر شد, مي‌توان دريافت اندازه جلباب به گونه اي بوده كه همانند چادر در زمان ما, از بالاي سر تا پايين پا را مي‌پوشاند. از واژه "يدنين" نيز به اين نكته پي مي بريم كه جلو چادر باز بوده و به زنان دستور داده شده است كه آن را رها نكنند و دو طرف آن را به هم نزديك كنند؛ زيرا "يدنين" از ريشه لغوي "دنو" به معناي نزديك كردن در برابر دور كردن است. قرآن مجيد با استفاده از تعبير "دنو" و نزديكي, به بانوان دستور داده ‌است كه جلباب را با علاقه بپوشند تا با نوعي محافظت و دقت همراه باشد، نه مانند كسي كه به اجبار، لباس مي پوشد.18 همچنين در گزارش ام سلمه و عايشه آمده است كه وقتي آيه جلباب نازل شد، زنان انصار درحالي‌كه كساي خود را كه سياه بود, بر خود انداخته بودند، از خانه خارج شدند.19 وقتي زنان انصار, پس از نزول آيه جلباب، عباي سياه بر سر كردند، پيامبراكرم صل ي الله عل يه و آله با تقرير خود, اين نوع برداشت از جلباب را تأييد كرد و اين, خود, دليل بر صحت برداشت زنان انصار از جلباب است؛ زيرا سكوت پيامبر درباره اين حكم فراگير و اثرگذار در جامعه, حجتي بر صحت عمل آنان است. افزون بر اين دلايل، احاديثي همچون حديث نبوي صل ي الله عل يه و آله وجود دارد كه بيان مي‌كند, رسول اكرم صل ي الله عل يه و آله ، براي زنان هنگام روبه رو شدن با نامحرم، از چهار پوشش نام برده و خمار و جلباب را كاملاً از هم جدا كرده ‌است. چادر, مصداق پوشش برتر در عصر حاضر است و در قرآن و سيره زنان اهل‌بيت, به ويژه فاطمه ‌زهرا(س) ريشه دارد. پيامبر, چادر را به ‌عنوان يكي از وسايل نوزده گانه ضروري جهيزيه براي دخترش زهرا(س) قرار داد.20 چادر سياه, بهترين و سالم‌ترين پوشش زن مسلمان است كه بزرگواري و فروتني زن را در برابر احكام اسلام و ارزش‌هاي اخلاقي به منصه‌ ظهور مي‌گذارد. چادر, كمال پوشش است؛ زيرا به جهت پوشش يكنواخت و يك‌پارچه بدن, توجه نامحرم را جلب نمي كند. چادر, مظهر ديانت، مليت و استقلال فرهنگي زن مسلمان ايراني است و زن را در برابر نگاه‌هاي آلوده, حفظ مي كند. عظمت و صلابت اين نماد ديني سبب شده است استعمارگران, با فرهنگ عفاف بجنگند. زنان بايد بدانند شيطان براي رسيدن به مقاصد شوم خود، با اجراي سياست گام‌به‌گام، نخست, حجاب كامل را كه چادر است, از او مي گيرد و با ايجاد تمايل در پوشيدن چادرهاي نازك، توري، گل دار و مانند آن, او را به‌ سمت بدحجابي و در نهايت, بي‌حجابي مي‌كشاند.21 از همين روست كه مِستِر هَمفِر, جاسوس كارآزموده انگليسي مي‌گويد: "بايد زنان مسلمان را فريب داد و از چادر و عبا بيرون كرد".22 فريب كاري و تلاش شيطان صفتان، نشان دهنده اثر اين سنگر نفوذناپذير است؛ زيرا چادر، پيام استقلال و آزادي زن مسلمان و سدّ راه ابتذال فرهنگي غرب است. چادر, جلوه عفاف حضرت فاطمه(س) است كه با گذشت چهارده قرن، نداي آزادي بخش او هنوز در گوش تاريخ طنين انداز است.23 گفتني است پوشش‌هايي چون مانتو و مقنعه, با رعايت شرايط، بخشي از حجاب اسلامي را تأمين مي‌كنند و يك حجاب متوسط به‌شمار مي‌آيد. به‌هرحال, از ميزان خشم و برافروختگي دشمنان اسلام از چادر و ممنوعيت آن در كشورهايش, مي‌توان اهميت و ارزش آن را دريافت. فلسفه تأكيد بر استفاده از جلباب --------------------------------------- جلباب يا چادر, حجاب حداكثري و وسيله‌اي براي تمايز و جدايي زنان عفيف از غيرعفيف است و نشان مي‌دهد زنان مسلمان, براي خود حرمت قائل هستند و اجازه فرصت طلبي را به فرصت جويان نمي‌دهند. در واقع, چادر، حريمي است كه زنان اصيل، با خود آن را به بيرون مي‌برند و فرصت را از بيماردلان مي‌گيرند. بر اساس بيان قرآني, فلسفه چادر اين است كه اين پوشش براي معرفي زن مسلمان به عنوان زني اصيل و آزاده, بهتر از ديگر پوشش‌هاست؛ زيرا چنين پوششي، نشانه رستگاري و پاك‌دامني باطني و عامل بازدارنده در برابر آزار مزاحمان است. يكي از فلسفه‌هاي حجاب حداكثري، راندن افراد لاابالي و مزاحم است تا فكر چشم چراني و آزار دادن را در ذهن خود نپرورانند. البته حجابي مي‌تواند چنين تأثيري را داشته باشد كه از تمام ويژگي ‌هاي حجاب برخوردار باشد, از جمله اينكه زن همراه با آرايش و زينت ظاهر خود, اين چادر را به سر نكرده و عفيف باشد. نبايد به‌گونه‌اي از چادر استفاده كرد كه از مصداق‌هاي " كاسياتٌ عارياتٌ "24 شمرده ‌شود؛ يعني زناني كه به ظاهر پوشيده‌اند, ولي در واقع برهنه‌اند. ريون كركت، مسئول سابق شبكه جاسوسي سيا در ايران مي‌گويد: چادر, نمادي است كه وجود انقلاب را در سر راه هر چهارراه به نمايش مي‌گذارد. با چادر مي‌توان اين احساس را پديد آورد كه انقلاب اسلامي هنوز زنده است.25 حدود پوشش برتر از ديدگاه رسول اعظم صل ي الله عل يه و آله --------------------------------------------------------------------- در زمينه مسئله حدود پوشش, ديدگاه‌ هاي گوناگوني مطرح است. اختلاف ديدگاه‌ها, به دليل اختلاف برداشت درباره‌ مواردي است كه از حكم وجوب پوشش استثنا شده است. به طور كلي, چهار نگرش در اين راستا مطرح است: 1. پوشاندن همه بدن جز چهره و دو دست واجب است؛ 2. پوشاندن همه بدن حتي چهره و دو دست واجب است؛ 3. پوشاندن همه‌ بدن جز چهره واجب است؛ 4. پوشاندن همه بدن جز چهره و دو دست و پا‌ها واجب است. در وجوب پوشاندن همه بدن، هيچ ترديدي نيست, ولي آنچه مورد اختلاف است, موارد استثنايي است. يكي از موارد استثنا, صورت است كه به نظر مي‌رسد پيامبر اكرم صل ي الله عل يه و آله با توجه به نشانه هايي كه وجود دارد، قائل به پوشش صورت براي زن نبود. از جمله اين نشانه‌ها, روايتي است كه از امام باقر(ع) به نقل از جابر بن عبدالله انصاري بيان شده است: رسول خدا صل ي الله عل يه و آله به قصد ديدار با فاطمه بيرون شد, در حالي‌كه من همراه آن حضرت بودم. چون به در خانه حضرت رسيديم، پيامبر دست خود را بر در نهاد، فشار داد و سپس فرمود: "السلام عليكم". فاطمه(س) پاسخ داد: "عليك السلام اي رسول خدا!" پيامبر از فاطمه(س) اذن ورود خواست. حضرت فاطمه(س) فرمود: "داخل شو اي پيامبر خدا صل ي الله عل يه و آله !" حضرت رسول پرسيد: "با همراهم داخل شوم؟" حضرت فاطمه(س) فرمودند: "پوششي بر سر ندارم". پيامبر فرمود: "اي فاطمه! زيادي چادر خود را بگير و سرت را با آن بپوشان" فاطمه نيز چنين كرد. سپس پيامبر دوباره اذن ورود با همراه را طلبيد. حضرت فاطمه(س) فرمود: "بله يا رسول خدا , با همراهتان داخل شويد". پس از اينكه به خانه فاطمه وارد شديم، مشاهده كرديم رخسار فاطمه ب‌سان شكم ملخ، زرد است. پيامبر خدا صل ي الله عل يه و آله به فاطمه فرمود: "چرا چهره‌ات را زرد مي‌بينم؟" دختر پيامبر پاسخ داد: "اثر گرسنگي است!" حضرت با شنيدن اين سخن دعا كرد و عرضه داشت: "اي‌ خدايي كه گرسنگي را رفع و كاستي را دفع مي‌كني، فاطمه, دختر پيامبر را سير كن!" جابر مي‌گويد: به خدا سوگند, پس از دعاي حضرت ديدم خون از قسمت پيشاني فاطمه به جريان افتاد و چهره او گلگون گرديد و پس از آن ديگر گرسنه نشد.26 اين جريان تاريخي بر واجب نبودن پوشانيدن چهره دلالت دارد. اين رخداد، در حضور پيامبر روي داد و حضرت تنها از دخترشان خواسته است سر خود را بپوشاند. جابر نيز به ‌همراه رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله به ديدار حضرت فاطمه(س) رفته و از رنگ زرد چهره فاطمه(س) گزارش داده و بعد آثار استجابت دعا را در چهره ايشان ديده است. همه اين موارد بر اين مطلب دلالت دارد كه چهره حضرت فاطمه(س) در محضر رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله و جابر پيدا بوده است. اگر پوشاندن چهره واجب بود، حضرت رسول صل ي الله عل يه و آله , سكوت و فاطمه زهرا(س) نيز اين واجب را ترك نمي‌كرد. نكته قابل توجه ديگر اين است كه ناقل اين جريان امام محمد باقر(ع) است. در واقع, سه معصوم با اين جريان مرتبط بوده‌ و هيچ‌كدام كاري نكرده‌اند كه دال بر وجوب پوشش صورت دلالت كند. پيامبر در جاي ديگري فرمود: "اِني بُعِثْتُ عَلَي شَريِعَةٍ السَمْحَةِ السَهْلَةَ."27 روشن است كه پوشاندن صورت و دست‌ها براي زنان در بسياري از عرصه‌هاي عمومي، كاري مشكل و طاقت فرساست و موجب عسر و حرج به نظر مي‌رسد كه چنين حكمي به مقتضاي عسر و حرج منتفي است.28 برداشتن حكم پوشش از محدوده صورت و كف دست، با اينكه اين محدوده از زيبايي‌هاي زن است، براي تسهيل ارتباط او با ديگران است. پوشاندن چهره, كاري دشوار است و شارع مقدس اين سختي را از عهده زنان برداشته است. استاد مطهري رحمه الله در كتاب مسئله حجاب چنين نوشته است: اگر شارع مقدس, پوشيدن چهره و دو دست را واجب بداند، خودبه ‌خود, شعاع فعاليت زن به اندرون خانه و اجتماعات خاص زنان محدود مي‌شود. خلاصه اينكه "وجه و كفين"، مرز پوشش زن است و ايرادهاي مخالفان پوشش در صورتي درست است كه حجاب صورت و دستان را لازم بدانيم. استثناي صورت و دستان, به منظور رفع حرج و امكان دادن به فعاليت زن است.29 در اين راستا, روايت ديگري از عبدالله بن عباس با اين مضمون وارد شده است: در سفر حجةالوداع, زني از قبيله خشعم، جهت استفتاي مسئله‌اي، خدمت رسول خدا صل ي الله عل يه و آله رسيد. اين در حالي بود كه فضل بن عباس نيز پشت سر آن حضرت سوار بود. آن زن از پيامبر پرسيد: فريضه حج بر پدرم واجب شده, ولي او به سبب كهولت سن توانايي سفر ندارد. اگر خود از سويش حج كنم، تكليف او انجام گرفته‌است؟ پيامبر فرمود: ‹‹آري››. در اين هنگام, توجه و نگاه فضل به آن زن كه زيبا بود، جلب شده بود و همين امر موجب شد كه حضرت صورت فضل را به جانب ديگر چرخانيد.30 اين روايت نيز از جمله رواياتي است كه براي اثبات واجب نبودن پوشش صورت براي زنان قابل استناد است؛ زيرا اگر پوشش صورت واجب بود، پيامبر به اين زن تذكر مي‌داد كه صورت خود را بپوشاند، درحالي‌كه حضرت صورت فضل را به جانب ديگر چرخاند. برخورد پيامبر با فضل نشان مي‌دهد زنان وظيفه‌اي براي پوشاندن صورت خود ندارند، ولي مردان نبايد به زنان نگاه شهوت آلود كنند. بنابراين، تأكيد فراوان دين‌داران بر پوشاندن چهره‌ زنان و دختران خود، از باب افضليت اين مسئله است و اين پافشاري، بر وجوب آن دلالت ندارد. به‌طور كلي، دليل قابل استنادي از سيره و گفتار رسول‌ خدا صل ي الله عل يه و آله بر وجوب پوشش صورت و دست‌ها در دست نيست، بلكه دلايل متقني بر خلاف آن هست. برخي از جمله مرحوم فيض كاشاني در كتاب صافي6 با استناد به آيه مباركه "يُدنِينَ عَلَيهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ..." (احزاب:53) به وجوب پوشش صورت حكم داده اند. اين در حالي‌ است كه اين آيه درباره ضرورت نزديك كردن دو طرف چادر است و هيچ اشاره‌اي به پوشاندن صورت ندارد. به گفته صاحب الميزان, مفهوم آيه اين است: خود را با روپوش‌هايشان بپوشانند و گريبان و سينه‌هايشان را براي كساني كه مي‌بينند، آشكار نسازند. 31 ابن عباس, مفسر بزرگ قرآن و صحابي رسول اكرم صل ي الله عل يه و آله در تفسير اين آيه گفته است: "زن، مو و سينه و دور گردن و زير گلويش را بپوشاند".32 بنا بر آنچه گذشت، روشن شد كه حد پوشش از ديد رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله , پوشاندن تمام بدن جز صورت و دو دست است. زن بهتر است اين حد از پوشش را بر اساس رهنمود رسول گرامي‌ اسلام با چهار نوع پوشش, نظير پيراهن، مقنعه، چادر و شلوار بپوشاند. ايشان در اين باره فرمود: شوهر حق دارد به بدن زن كه زير پيراهن قرار دارد, نگاه كند و برادر و فرزند مجازند از روي پيراهن به بدن زن نگاه كنند, ولي در برابر نامحرم بايد چهار لباس بپوشد: پيراهن، مقنعه، چادر و شلوار.33 پس از بررسي واژه جلباب, اكنون واژه خمار را بررسي مي كنيم كه پيامبر اكرم صل ي الله عل يه و آله آن را يكي از چهار پوشش زن دانسته ‌است. خمار، وسيله‌اي براي پوشش سر و گردن و سينه‌هاست. خداوند در حكمي ويژه درباره بانوان مي‌فرمايد: "وَ لْيَضْرِبنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلي جُيُوبِهِنَّ وَ...؛ روسري‌هاي خود را بر گريبان خود بيندازيد". (نور: 31) پيش از نزول اين آيه كريمه، زنان روسري‌هاي خود را پشت سر خود قرار مي‌دادند و زير گلو گره نمي‌زدند. به همين جهت, گردن و سينه‌هاي آنان نمايان بود. از اين آيه برمي‌آيد كه زنان افزون بر پوشيدن سر خود وظيفه پوشاندن گريبان و سينه را هم دارند و بايد به وسليه خمار كه همان مقنعه يا روسري بزرگ است، اين حد از پوشش را هم رعايت كنند. زنان افزون بر پوشش سراسري بدن و همچنين سر و گردن و سينه‌ها به وسليه خمار بايد همان گونه كه رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله فرموده است، از شلوار استفاده كنند. رسول اعظم صل ي الله عل يه و آله چنان نسبت به شرافت زنان امت خويش اهتمام داشت كه براي زناني كه در پوشش خود از شلوار استفاده مي‌كنند، آمرزش خواست و اين سخن را " ... خدايا زناني را كه شلوار مي‌پوشند، بيامرز." سه بار تكرار كرد. ايشان سپس فرمود: "اي مردم, زنان خود را هنگامي كه از خانه بيرون مي‌روند، با شلوار بپوشانيد".34 آنچه بيان شد، درباره حد واجبي از پوشش است كه زنان مسلمان ملزم به رعايت آن هستند, ولي نبايد از اين نكته غفلت كرد كه مسئله پوشش, مثل ديگر احكام الهي يك حد واجب دارد و آن براي كساني است كه فقط به دنبال انجام تكاليف واجب هستند. براي كساني كه مي‌خواهند به مراتب بالاتري از تقرب الهي برسند, حدود مستحبي هم مطرح شده است. حضرت فاطمه زهرا(س) در اين زمينه فرمود: خداوند، تقرب زن را از ناحيه حجاب و رعايت حريم محرم و نامحرم قرار داده است و هرچه تقيد بيشتر، تقرب هم افزون‌تر خواهد بود.35 ازاين رو, در امر پوشش, حد واجب همان مقدار است كه بيان شد. استاد مطهري رحمه الله بر اين باور است: از نظر اسلام, هر قدر زن, عفاف و حجاب را بيشتر مراعات كند، پسنديده‌تر است و به‌خاطر ارفاقي كه درباره حكم صورت و دست‌ها و غير آن داده شده است، اين اصل كلي را نبايد از ياد برد.36 اگر آدمي هميشه هدف آفرينش را در نظر داشته باشد و با اين نگاه به تدبير امور زندگاني خويش بپردازد، دين را محدود به احكام فقهي نمي‌بيند. چنين شخصي مي‌داند نماز و رعايت حجاب، حداقل كاري است كه بايد انجام دهد. در باطن و غايت نماز، دوري از فحشا و منكر نهفته است و نماز بدون اين آثار، صورتي بيش نيست و تنها رافع تكليف است. حجاب نيز بدون عفاف و حيا، فقط برطرف‌كننده‌ گناه است. ازاين‌رو, انسان بايد همواره جوينده‌ مراتب حقيقي و افزون‌تر كمال باشد و به حداقل‌ها بسنده نكند. عمل به واجبات مانند حركت در لبه پشت‌بام است كه با كمي بي‌احتياطي ممكن است فرد سرنگون شود و خرد حكم مي‌كند كه در وسط پشت بام حركت كند. مسئله حجاب هم اين گونه است. انسان بايد براي جلوگيري از هرگونه آسيب-پذيري در وادي پارسايي حركت كند. رسول‌ اعظم صل ي الله عل يه و آله فرمود: ميان خود و حرام پرده‌اي از حلال قرار دهيد. كسي كه اين‌گونه عمل كند, عرض و دين خود را نجات داده است و كسي كه در محدوده‌ (حلال نزديك به حرام) اقامت كند, مانند كسي است كه كنار آتش نشسته و نزديك است در آن بيفتد.37 رنگ پوشش --------------- همواره اين پرسش وجود داشته است كه پوشش ديني بايد چه رنگي داشته باشد؟ آيا رنگ خاصي مطرح است يا تنها رعايت حدود حجاب مهم است؟ چرا زنان بايد از رنگ سياه استفاده كنند, در حالي كه اين رنگ در آموزه‌هاي ديني مكروه است؟ در پاسخ به اين پرسش ها بايد بگوييم زنان صدر اسلام، نخستين مخاطبان آيه جلباب بوده‌اند و برداشت آنها از جلباب، رنگ سياه بوده است. ام سلمه مي‌گويد: وقتي آيه جلباب نازل شد، زن‌هاي انصار از خانه‌هايشان خارج شدند درحالي‌كه پوشش‌هاي سياه داشتند.38 در ريشه لغوي جلباب، رنگ سياه آمده است. معناي جلب در بسياري از كتاب هاي لغت، تيرگي و سياهي است و درباره سياهي شب از عبارت "جلب الليل" استفاده شده است. ازاين رو, استفاده از چادر سياه به دليل ريشه قرآني آن است.39 رنگ شناسان بر اين باورند كه رنگ سياه, رنگ صامت و غيرفعال است و سبب تحريك و جلب توجه نمي‌شود. در كتاب روان‌شناسي‌رنگ‌ها درباره رنگ سياه نوشته شده است: "سياه نمايانگر مرز مطلق است".40 بنابراين, فردي كه در برابر نامحرم و بيرون خانه از حجاب سياه استفاده مي‌كند, با مرز مطلق و كاملي ميان خود و افراد نامحرم پديد مي آورد. وقتي زن در بيرون از خانه، چادر سياه به سر مي‌كند، مي‌خواهد نشان دهد نامحرم حق ندارد به اين حريم نزديك شود؛ زيرا اين حريم حيا و عفت است. امروزه نظريه خنثي بودن انسان در برابر رنگ، نظريه‌اي غيرعلمي و عوامانه است و مسئله رنگ‌درماني، از اثرپذيري انسان حكايت دارد. رنگ سياه كاركردهاي رواني دارد. براي نمونه, آثار شب براي اهل ‌دل، پناهگاهي آرامش بخش است. به‌طور كلي, رنگ سياه سبب ايجاد آرامش رواني مي‌شود, همان گونه كه تاريكي شب، از فعاليت غيرطبيعي و اضافي او مي كاهد و مجال آرامش و آسايش جسمي و روحي را فراهم مي آورد.41 تقرير رسول‌ خدا صل ي الله عل يه و آله و مخالفت نكردن حضرت با پوشش چادر سياه زنان انصار، دليلي براي كراهت نداشتن رنگ سياه است. رنگ سياه احساس بزرگي، هيبت و وزين بودن را ايجاد مي‌كند و به همين دليل, لباس‌هاي رسمي, بيشتر سياه است و سياستمداران از اين رنگ استفاده مي‌كنند.42 استفاده بانوان از رنگ سياه, والايي و هيبت معنوي پديد مي آورد كه سبب مي‌شود مردان نامحرم در برخورد با آنان حريم را نگه‌ دارند. بهره مندي از رنگ سياه, به عنوان پوشش زنان، مختص عرصه‌هاي عمومي است كه براي حفظ متانت، وقار و هيبت زنان، بر پوشيدن چادر يا عبا با رنگ سياه تأكيد شده است, ولي در خانه و محافل زنانه، اسلام به زنان سفارش كرده است از رنگ‌هاي شاد به‌ويژه رنگ سفيد بهره ببرند. پوشش‌ هاي نهي شده ------------------------------ پيامبر اكرم صل ي الله عل يه و آله , پوشيدن برخي لباس ها را براي مسلمانان شايسته نمي‌دانست. ازاين رو, آنان را از اين-گونه پوشش‌ها نهي مي‌كرد كه در اين بخش به آن مي پردازيم. 1. تشبه زنان به مردان و برعكس .............................................. يكي از پوشش‌هايي كه پيامبراعظم صل ي الله عل يه و آله با لحن شديد, مسلمانان را از آن نهي كرد, پوشش مردانه براي زنان و پوشش زنانه براي مردان است. پيامبر, كسي را كه اين گونه لباس بپوشد, از رحمت خدا به دور مي‌داند و او را لعنت مي‌كند.43 همچنين امام صادق(ع) در روايتي از قول رسول اكرم صل ي الله عل يه و آله مي گويد كه آن حضرت همانندسازي زنان با مردان و برعكس را نهي مي‌كرد.44 گفته شده است روزي حضرت علي(ع) در مسجد پيامبر با مردي روبه رو شد كه داراي حالت زنانه بود. حضرت به او فرمود: از مسجد رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله بيرون شو, اي كسي كه مورد لعنت رسول‌ خدا صل ي الله عل يه و آله هستي! پيامبر مي‌فرمود: خداوند لعنت كند مرداني كه خود را شبيه زنان و زناني كه خود را شبيه مردان مي‌كنند.45 همچنين حضرت علي(ع) نقل مي‌كند كه با پيامبرخدا صل ي الله عل يه و آله در مسجد نشسته بودم كه مردي با حالت زنانه بر پيامبر وارد شد و سلام كرد. حضرت پس از اينكه به سلام او پاسخ داد، چشم به زمين دوخت و درحالي‌كه استغفار مي‌كرد, فرمود: "آيا چنين افرادي در امت من يافت مي‌شوند؟! اين گونه افراد در هيچ امتي يافت نمي‌شوند، مگر اينكه آن امت پيش از آمدن قيامت، عذاب شود."46 2. بسنده كردن به پوشش واحد ------------------------------------- يكي ديگر از انواع پوشش كه نهي شده، بسنده كردن به پوشيدن لباس واحد است. يكي از موردهايي كه پيامبر هنگام بيعت با زنان يادآور شد, اين بود كه زنان از پوشيدن لباس واحد خودداري كنند. در صحيح مسلم آمده است كه پيامبر "حق احتبا" را از زنان گرفت. "احتبا" از "حبوه" گرفته شده و به معناي پوشيدن لباس واحدي است كه وقتي زانو را بغل مي‌گيرند, عورت كشف مي‌شود.47 3. لباس دشمنان --------------------- يكي ديگر از انواع پوشش كه رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله آن را ناپسند شمرده، پوشيدن لباس دشمنان است زيرا مانند دشمنان لباس پوشيدن، هويت ديني و ملي يك امت را نابود مي كند. ازاين رو, زنان مسلمان در گزينش لباس خويش بايد اصالت ديني و ملي خود را حفظ كنند و لباس آنان شبيه پوشش دشمنان نباشد. مانند دشمنان لباس پوشيدن، نشانه تمايل است. ازاين رو, پيامبر فرمود: "هركس لباس دشمنان را بپوشد, گويا از آنان شده است."48 به هرحال, بايد از آنچه به اقتدار ملي و ديني مسلمانان آسيب مي‌رساند, دوري كرد. 4. لباس شهرت ....................... لباس شهرت, يكي ديگر از انواع پوشش‌هاست كه نهي شده است و در بخش زينت و آرايش, به آن مي پردازيم. پوشش هاي ديگري كه مسلمانان از آن نهي شده‌اند, عبارتند از: الف) پوشش‌هايي كه انسان‌ را انگشت نما كند؛ ب) پوشش‌هاي محرّك غريزه جنسي؛ ج) پوشش‌هاي نازك. عايشه درباره پوشش نازك مي گويد: خواهرم, اسما در حالي‌كه لباس نازك به تن داشت, نزد رسول ‌خدا صل ي الله عل يه و آله آمد. حضرت از وي روي برتافت و فرمود: "اي اسما، زن هنگامي كه به بلوغ مي‌رسد، صحيح نيست غير از اين قسمت و اين قسمت از بدنش پيدا باشد."(به صورت و كفين خود اشاره كرد).49 رسول خدا صل ي الله عل يه و آله درباره كيفيت پوشش به زنان چنين تذكر داده است: "سزاوار نيست براي زنان كه هنگام رفتن از خانه, لباس خود را جمع و فشرده كنند".50 ______________________________________________________________________________________ پي نوشت : 1. احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغه، ج 2، الدار الاسلاميه، 1410 هـ. ق، ص 47. 2. حسن مصطفوي، التحقيق في كلمات القرآن، ج 2، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360، ص 95. 3. حسين بن محمد راغب اصفهاني، معجم مفردات الفاظ القرآن، المكتبه المرتضوي، 1362، چ1. 4. همان، ص 501. 5. به نقل از شهيد مطهري، مجموعه آثار، ج 19، ص 501. 6. محمدفواد البرازي، حجاب المراة المسلمة بين انتحال المبطلين و تأويل الجاهلين، ص 23. 7. حسين مهدي زاده، مقاله "هم‌گوني جلباب قرآني و چادر مشكي"، مجله پيام زن، ش 177. 8. آلوسي بغدادي، تفسير روح المعاني، بيروت، دارالاحياء التراث العربي، ص 107. 9. ملافتح الله كاشاني، منهج الصادقين، ج 7، چاپ‌خانه محمدحسن علمي، آذر 1330، ص 322. 10. حسين بن احمد الحسيني شاه عبدالعظيمي، تفسير اثني عشري، ج 1، ص 318. 11. تفسير الميزان، ج 16، ص 339. 12. امين الاسلام طبرسي، تفسير مجمع البيان، ج 7، بيروت، دارالمعرفت، 1408 هـ.ق، ص 369. 13. ستار هدايت خواه، زيور عفاف، معاونت اداره كل آموزش و پرورش خراسان، 1375، چ 2. 14. حسين مهدي زاده، هم‌گوني "جلباب" قرآني و چادر مشكي، مجله پيام زن، ش 177. 15. همان، ص 177. 16. مجلسي، بحارالانوار. ج 36، ص 288. 17. احمد بن علي بن ابي طالب طبرسي، الاحتجاج، ج 1، تهران، انتشارات اسوه، 1413 هـ .ق، ص 98. 18. روح الله حسينيان، حريم عفاف (حجاب، نگاه)، تهران، انتشارات سازمان تبليغات اسلامي، دي ماه 1360، چ 1، ص 63. 19. درالمنثور، ج 6، ص 659. 20. طبرسي، تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 271. 21. روح الله حسينيان، حريم عفاف (حجاب، نگاه)، ص64. 22. تفسير مجمع البيان، ج 7، ص 271. 23. حسين مهدي زاده، حجاب شناسي چالش‌ها و كاوش‌هاي جديد. 24. حكايت كشف حجاب، تهران، مؤسسه قدر ولايت، ناشر فرهنگي قدر ولايت، 1380، چ 1، ص 14. 25. محمدرضا اكبري، تحليل نو و عملي از حجاب در عصر حاضر، اصفهان، انتشارات پيام عترت، 1376، چ 3، ص 81. 26. ميزان الحكمه، ج 2، ص 259. 27. مقاله "كشف حجاب به روش مدرن"، هفته نامه فيضيه، بهمن 1379، ص 1. 28. وسايل الشيعه، ج 14، ص 167؛ ابواب مقدمات النكاح، باب 125، ح 3. 29. بحارالانوار، ج 30، ص 548. 30. كتاب مسئله حجاب در اسلام (مجموعه آثار)، ج 19، ص 513. 31. احمدبن محمد شيباني، مسند احمد، ج 1، انتشارات دارالفكر، 1414 هـ.ق، چ 2، ص 251. 32. محمدمحسن فيض كاشاني، تفسير صافي، ج 2، انتشارات دارالمرتضي، 1411 هـ.ق، چ 1، ص 366. 33. الميزان، ج 16، ص 508. 34. ابوعلي الفضل بن الحسن طبرسي، تفسير مجمع البيان، ج 7، تهران، كتاب‌فروشي اسلاميه، 1371، ص 155. 35. همان، ص 155؛ ذيل آيه 60 سوره نور. 36. ابي الحسن و رام بن فراس، تنبيه الخواطر، بيروت، انتشارات دارالتعارف، 605 هـ.ق، ص 323. 37. وسائل الشيعه، ج 14، ص 123. 38. مسئله حجاب در اسلام (مجموعه آثار)، ص 152. 39. ميزان الحكمة، ص 3510، ح 2163. 40. سنن ابي داوود، ج 2، ص183. 41. حجاب‌شناسي چالش‌ها و كاوش‌هاي جديد، صص 7 - 10. 42. همان، ص 10. 43. مقاله "از دنياي رنگ‌ها تا دنياي انسان‌ها"، مجله زن شرقي، ش 22، دي‌ماه 1383, ص11. 44. هوارد و دوروتي‌سان، زندگي با رنگ، روان‌شناسي و درمان با رنگ‌ها، ترجمه: نغمه صفاريان پور، انتشارات حكايت، 1378, چ 1، ص 137. 45. وسائل الشيعه، ج 12، كتاب التجاره، ابواب ما يكتسب به، باب 87. 46. وسائل الشيعه، ج 3، ابواب احكام الملابس، باب 12، ص 355. 47. وسائل الشيعه، ج 12، ص 211، ح 2. 48. همان، ح 3. 49. صحيح مسلم، ج 14، ص 76، باب النهي عن الاحتباء في ثوب واحد. 50. علي كرمي فريدني, پرتوي از پيام پيامبر(برگرداني تازه از نهج‌الفصاحه), انتشارات حلم, چ 1, سال 1384, ص86, 51. سنن ابي داوود، دار احياء السنة النبوية، ج 1، باب فيما تبدي المرأة من زينتها، ص 64. 52. فروع كافي، ج 5، كتاب النكاح، باب الستر، ص 519. منبع : كتاب " پوشش و آرايش از ديدگاه پيامبر " ادامه دارد ...