بخش دوم و پایانی
موقعیت مکه در شکل‌گیری و گسترش اسلام
مهم‌ترین و مقدس‌ترین نقطه جزیرةالعرب شهر مکه است. این شهر در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ واقع است، شهر مکه در طول 40 درجه و 9 دقیقه و عرض 31 درجه و 28 دقیقه خط استوا قرار گرفته و 330 متر از سطح دریا بلندی دارد.(33)
شهر مکه دارای فضایل بی‌شماری است که مهم‌ترین آن کعبه و مسجدالحرام است. در عصر ظهور اسلام مکه بر سر راه تجاری و معروف شمال ـ جنوب قرار داشت و از موقعیت منحصر‌به‌فرد تجاری، اقتصادی، مذهبی و امنیتی در شبه‌جزیره برخوردار بود امری که فوق‌العاده در ترویج و گسترش اسلام مؤثر بوده است. پیامبر(ص) در سیزده سال اول بعثت پیام اسلام را با توجه به موقعیت این شهر به اقصی نقاط شبه‌جزیره رساند و زمانی که در سال هشتم هجری مکه فتح شد اندکی بعد اسلام سراسر جزیرةالعرب را فرا‌گرفت.
موقعیت زیارتی مکه و قداست آن به‌خاطر کعبه
کعبه قبل از بازسازی آن توسط حضرت ابراهیم نیز از قداست بالایی در نزد عرب و غیرعرب برخوردار بوده است. خداوند در قرآن مکه را در کنار کوه طور ذکر نموده و فرموده «وَالتِّین‌ِ وَالزَّیْتُون‌ِ * وَطُور‌ِ سِینینَ * وَهَٰذَا الْبَلَدِ الأَمِین‌ِ»(34) و نیز دعای حضرت ابراهیم را در مورد مکه اجابت فرموده است. «رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ أ‌َهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَات‌ِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ باللَّه‌ِ وَالْیَوْم ِ الْآخِر‌ِ»(35) ازاین‌رو در تمام ایام سال به‌خصوص در مراسم حج مردم از سراسر جزیرةالعرب به زیارت کعبه می‌آمدند و پیام اسلام را به تمام نقاط آن منتشر می‌کردند. رساندن این پیام در آن زمان به این آسانی به دورترین قبایل صحرانشین تنها از عهده موقعیت مذهبی مکه بر می‌آمد.
موقعیت اقتصادی، تجاری و فرهنگی مکه
هر جامعه‌ای هرچند ابتدایی دارای نیازهایی است که باید بخشی از آن را به شیوه داد و ستد تهیه نماید. در شبه‌جزیره شهر مکه از بالاترین ضریب امنیتی و اهمیت تجارتی برخوردار بود. چراکه هم در مسیر راه تجاری شمال به جنوب و بالعکس قرار داشت و هم از امنیت برخوردار بود و بازارهای معروف عرب همچون «عکاظ» «مجنه» و «ذی المجاز» در آن قرار داشت و در کنار آن تبادل فرهنگ‌ها، اشعار سروده شده و اخبار جدید ازجمله مسائل مربوط به رسالت پیامبر(ص) و آیات اعجاز آمیز قرآن رد و بدل می‌شد و بخشی از سوغات هر مسافری را به خود اختصاص می‌داد.
موقعیت امنیتی مکه
عدم وجود حکومت مرکزی، جنگ‌های مستمر بین قبایلی، خصلت چپاول‌گری و غارت‌گری اعراب به‌دلیل کمبود امکانات و منابع در عصر جاهلیت ناامنی وحشتناکی را برای مردم جزیرةالعرب به ارمغان آورده بود. اما در این سرزمین وحشی و ناامن تنها یک نقطه از امنیت برخوردار بود و آن هم مکه و ناحیه اطرافش یعنی منطقه حرم بود.
دایره‌ای به شعاع چند مایلی که تمامی قبایل حتی آنها که در حال جنگ بودند، به‌خصوص در ماه‌های حرام حرمت آن را نگه می‌داشتند و از تعرض، قتل و غارت‌گری دست می‌کشیدند، و جمعیت فراوانی در حرم در کنار یکدیگر به انجام مناسک حج، خرید و فروش، تبادل فرهنگی و اقامت می‌پرداختند. این فضا و جو بستری مناسب و فرصتی مغتنم برای ترویج آیین اسلام بشمار می‌رفت که پیامبر(ص) با درایت و هوشمندی از آن بهره می‌جست.
نقش مدینه در شکل‌گیری و گسترش اسلام
پس از رحلت بزرگترین حامی اسلام یعنی حضرت ابوطالب عم بزرگوار پیامبر(ص) شدت فشارها بر پیامبر(ص) و مسلمانان تا بدان‌جا رسید که ایشان با تمهیداتی ازجمله پیمان‌های مخفیانه عقبه اول و دوم با یثربیان تصمیم گرفتند به سرزمین یثرب هجرت نمایند. مشرکان قریش زمانی از این امر باخبر شدند که کار از کار گذشته بود و با عملی انجام شده مواجه شدند.
در نهایت به تصمیمی وحشیانه و جنایتکارانه رسیدند و در دارالندوه هم‌پیمان شدند تا پیامبر(ص) را در تاریکی شب در بستر خواب به قتل برسانند. پیامبر(ص) ضمن اطلاع از تصمیم شوم قریش با فداکاری علی بن ابوطالب(ع) موفق شد در اول ربیع‌الاول سال سیزدهم بعثت به سمت یثرب مهاجرت نماید. هجرتی که از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخ اسلام بشمار می‌رود. انتخاب حساب شده و به‌موقع مدینه از جانب رسول‌الله با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و ... آن در پیشرفت و گسترش اسلام نقشی حیاتی و سرنوشت ساز ایفا نمود، که به تأثیر برخی از این ویژگی‌های در تقویت و توسعه اسلام اشاره می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی یثرب
یثرب در حدود پانصد کیلومتری شمال مکه در منطقه حجاز واقع است. مکانی که در صورت استقرار مرکز اسلام در آن از امتیازات فراوانی در پیشبرد اهداف اسلام برخوردار بود و می‌توان ادعا نمود که مناسب‌ترین مکان بعد از مکه برای نشر اسلام در جزیرةالعرب بود.
فاصله نسبتاً زیاد یثرب از مکه تا حد زیادی از تهدیدهای مشرکان می‌کاست و از طرفی به‌دلیل واقع شدن در مسیر جاده معروف تجاری شمال به جنوب برای مهاجران شناخته شده بود و هجرت را میسر می‌ساخت، و به‌دلیل قرار گرفتن در قلب شبه‌جزیره مکان مناسبی برای تشکیل دولتی متمرکز در آن به حساب می‌آمد زیرا از حیث دفاعی نیز در فاصله مناسبی از قدرت‌های هم‌جوار قرار داشت و به راحتی امکان تسخیر آن میسر نبود.
ازاین‌رو دولت نبوی به دور از مزاحمت و آسیب آنها مراحل شکل‌گیری و قدرتمند شدن را طی نمود و به مرحله‌ای رسید که یکی از مهم‌ترین علل توسعه و ترویج اسلام در شبه‌جزیره و سایر نقاط جهان شد. یثرب در نقطه حساس و استراتژیکی قرار داشت به نحوی که شاهرگ حیاتی مکه و قریش را یعنی مسیر معروف تجاری شمال جنوب و بین‌النهرین را به‌راحتی می‌توانست کنترل نماید تا به محاصره اقتصادی قریش بینجامد. چنانچه از سال دوم هجری با جنگ بدر این امر محقق شد.(36) عکس‌العمل سریع و خشن قریش در بدر بیشتر به‌دلیل اهمیت این مسیر تجاری بود. خواسته‌ای که در صلح حدیبیه یکی از مهم‌ترین علل تن‌دادن قریش به مصالحه با پیامبر(ص) به‌حساب می‌آید.
از سویی یثرب به شمال جزیرةالعرب و سرحدات امپراتوری روم نزدیک بود و ترویج و تبلیغ اسلام را در این بخش از شبه‌جزیره تضمین می‌کرد و از‌همین‌رو است که نخستین سرزمین‌های خارج از شبه‌جزیره عرب که اسلام در آنها نفوذ می‌کند در این منطقه قرار دارند.
موقعیت اقتصادی یثرب
اقتصاد یثرب به‌دلیل وجود آب و هوای مساعدتر نسبت به مکه عمدتاً به کشاورزی وابسته بود، گرچه دامپروری، صنایع دستی و صنعت در حد نیازهای اولیه یک جامع ساده و تجارت نیز در آن رونق داشت.
این شیوه اقتصادی تبعات مفیدی برای دولت نبوی و جامعه یثرب در پی داشت از جمله: عدم وجود شکاف و فاصله طبقاتی عمیقی که در جامعه‌های تجاری وجود دارد و نتیجه آن ایجاد یک اقلیت متمول و عصیان‌گر متکبر است که همه چیز را در راستای منافع مالی و مادی خود می‌خواهد و مانعی عمده بر سر راه هر حرکت اصلاحی است.
بنابراین جامعه یثرب در مقایسه با مکه جامعه‌ای آماده‌تر برای پذیرش حرکت اصلاحی اسلام بود. ویژگی دیگر یثرب خودکفایی اقتصادی آن به‌خصوص موقعیت کشاورزیش بود که از یک‌سو معاش تازه‌واردان یعنی مهاجران را تأمین می‌نمود و از طرفی قدرت و توان این را داشت تا از عهده مخارج و هزینه‌های جهادی مسلمانان در برابر تهاجمات مستمر و بی‌وقفه مخالفان اسلام به‌ویژه محاصره یثرب توسط مشرکان قریش برآید.
موقعیت اجتماعی، سیاسی و امنیتی یثرب
جمعیت یثرب از تعدادی قبایل عرب و یهود تشکیل شده بود و هر قبیله و طایفه در کنار زمین‌ها و چراگاه‌های خود در بنای نسبتاً مستحکم و قلعه‌مانندی به نام «اطم» مستقر بود. در‌نتیجه دل‌زدگی از جنگ‌های طولانی و بی‌حاصل میان قبایل، زندگی یکجانشینی، و سابقه فرهنگی و مدنیتی که در یهودیان و اعراب یمانی بیشتر از عدنانی‌ها وجود داشت کم‌کم زمینه پیدایش نوعی نظام سیاسی در یثرب فراهم می‌شد.
اموری که به همراه پذیرش اسلام و وجود مدیر لایقی چون پیامبر(ص) زمینه هم‌گرایی و تشکیل دولت نبوی را باعث گردید. و با افزایش جمعیت و نیروی دفاعی در پی مهاجرت مسلمانان از مکه و انگیزه قوی و اقدام برای دفاع موجب به‌وجود آمدن نیرویی منسجم با ایمان و قدرتمندی گردید که تا پای جان از ارزش‌ها و سرزمین خود دفاع نمود و توانست دشمنانش را در نقاط دوردست سرکوب و مطیع سازد.
موقعیت فرهنگی یثرب
در یثرب قبایل یمانی و یهودیان ساکن بودند که نسبت به عرب عدنانی و بدوی‌های جزیرةالعرب از فرهنگ بالاتری برخوردار بودند و سابقه تمدنی داشتند. تیره‌های یهود در مدینه با اعراب اختلاط نموده بودند و در نتیجه ترویج آیین یهود برخی از قبایل عرب پیرو این آیین گرویده بودند. عامل دیگری که در یثرب زمینه مناسبی برای پذیرش اسلام بوجود آورد اخباری بود که یهودیان به استناد متون مقدس خود مبنی بر ظهور پیامبری از میان اولاد ابراهیم تبلیغ می‌کردند. ازاین‌رو زمینه پذیرش رسالت پیامبر اسلام در مدینه از حیث فرهنگی آماده‌تر از سایر نقاط شبه‌جزیره عربستان بود.
موقعیت کنونی شبه‌جزیره عربستان و تأثیر آن بر منطقه و جمهوری اسلامی ایران
پویایی دین اسلام، سبب شد که ازجمله ادیان زنده و مطرح جهان امروز باشد که همچنان و شاید با شتاب بیشتر و در سطح گسترده‌تر از گذشته در حال ترویج و گسترش است. این امر موجب می‌گردد، همان‌گونه که موقعیت خاستگاه دین اسلام را در آغاز پیدایش آن بررسی نمودیم، به وضعیت فعلی و زمان حاضر آن منطقه نیز توجه داشته باشیم.
با توجه به اینکه مهم‌ترین و پهناورترین کشور جزیرةالعرب هم اکنون کشور پادشاهی عربستان سعودی است.(37) بررسی جایگاه و تأثیرگذاری آن از اولویت بیشتری برخوردار است. موقعیت این کشور متأثر از عواملی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. موقعیت جغرافیایی
عربستان سعودی با قرار‌گرفتن در قلب منطقه استراتژیک خاورمیانه و پل‌ارتباطی سه قاره، دسترسی به خلیج‌فارس و دریای سرخ و برخورداری از وسعت زیاد (دوازهمین کشور جهان به لحاظ وسعت) مهم‌ترین و قدرتمندترین کشور در شبه‌جزیره است و علاوه بر وسعت زیاد از موقعیت بری و بحری فوق‌العاده‌ای برخوردار است.(38)
2. موقعیت ژئوپولیتیکی
ویژگی‌های عربستان سعودی همچون جغرافیای مناسب، عوامل فرهنگی، دینی، سیاسی، وضعیت نسبتاً مطلوب اقتصادی، قرار‌گرفتن کعبه و حرم نبوی در آن، نقش و تأثیرگذاری بر بازارهای نفتی جهان، ایفای نقش مهم سیاسی در خاورمیانه و ... موجب گردیده تا این کشور از جایگاه مناسبی در منطقه و کشورهای اسلامی برخوردار باشد.
3. نقش مهم عربستان در سازمان‌ها و اتحادیه‌های منطقه‌ای
الف) سازمان کنفرانس اسلامی: این سازمان در سال 1969 میلادی توسط کشورهای اسلامی تشکیل گردید. مقر دبیرخانه دائمی آن در شهر جده عربستان است و بیشترین سهم را در تأمین بودجه آن عربستان بر عهده دارد و به‌دلیل تأثیر عربستان بر دیگر کشورهای اسلامی از نفوذ زیادی در امور مختلف این سازمان برخورداراست.
ب) شورای همکاری خلیج‌فارس: این اتحادیه در 22 سپتامبر 1980میلادی با شرکت عربستان، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، کویت و عمان تشکیل گردید. شورای مذکور دارای اهداف سیاسی، نظامی، اجتماعی و اقتصادی وسیعی می‌باشد و عربستان سعودی به‌دلیل وسعت، جمعیت، قدرت، ثروت و ذخایر بیشتر انرژی و آسیب‌پذیری سایر اعضا نقش محوری در آن دارد. لازم به‌ذکر است که امکانات شورای مذکور در بسیاری مواقع علیه جمهوری اسلامی ایران به‌کار گرفته شده است.
ج) اتحادیه عرب: این اتحادیه در اکتبر 1944 میلادی توسط پنج کشور عربی، مصر، سوریه، لبنان، عراق و اردن در شهر اسکندریه مصر تشکیل شد و با وجودی که عربستان سعودی بعداً به آن پیوست به‌دلیل کمک‌های فراوان به کشورهای عربی و اتحادیه عرب بعد از مصر بیشترین نفوذ را در آن دارد.
د) نفوذ در هم‌گرایی عربی و اسلامی: عربستان سعودی به‌دلیل قرار‌گرفتن کعبه و حرم نبوی، برخورداری از منابع فراوان ثروت، کمک‌های مالی فراوان به سایر کشورهای عربی و مسلمان، مناسبات استراتژیک بین‌المللی به‌خصوص با غرب و اغلب کشورهای اسلامی از نفوذ و تأثیرگذاری قابل توجهی در منطقه و کشورهای اسلامی برخوردار است.
و) سازمان اپک: این سازمان با عضویت پنج کشور ایران، عربستان سعودی، عراق، کویت و ونزوئلا در 1960 به‌منظور ایجاد هماهنگی، تثبیت قیمت‌های نفت و سایر منافع اعضای تولیدکننده نفت تشکیل شد.
عربستان سعودی با داشتن بیشترین ذخایر نفتی (حدود 25% کل ذخایر شناخته شده نفت جهان)، قدرت تولید یازده میلیون بشکه نفت در روز و توان افزایش آن تا پانزده میلیون بشکه در روز به‌عنوان بزرگترین صادر‌کننده نفت اپک، دارا‌بودن ذخایر عظیم گاز (رتبه پنجم در جهان) و جذب 100 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در منابع نفتی و همکاری معتبرترین شرکت‌های نفتی جهان با این کشور توسعه چشم‌گیری را در بخش نفت و گاز فراهم ساخته است که با توجه به ویژگی‌های فوق در سازمان اپک بیشترین قدرت و نفوذ را دارد. و مواضعش نقش عمده‌ای در بازار نفت ایفا می‌کند.(39)
سایر کشورهای جزیرةالعرب نیز دارای ذخایر عظیم نفت و گازند. این کشورها به همراه عربستان 60% ذخایر شناخته شده نفت جهان و 23% تولید آن را در اختیار دارند. همراهی این کشورها با عربستان بردامنه قدرت این کشور می‌افزاید.(40)
چشم‌انداز روابط ایران و کشورهای جزیرةالعرب به‌خصوص عربستان سعودی
اعراب مسلمان در ربع اول قرن هجری ایران را تصرف نمودند و کم‌و‌بیش تا سقوط خلافت عباسی به‌دست مغولان در سال 656 ه.ق بر ایران مسلط بودند. از این زمان به بعد تا 1950 میلادی به‌جز تعرضات وهابیان به شیعیان مشکلی میان اعراب و ایران وجود ندارد. با ظهور ملی‌گرایی عربی به رهبری جمال عبدالناصر مصری و بعثی‌های عراق، بی‌زاری دیرینه اعراب و ایران ترویج گردید.
در این میان حمایت رژیم پهلوی از اسرائیل حربه مناسبی در اختیار اعراب علیه ایران قرار داد. در این مرحله تلاش اعراب برای جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه و خلیج‌فارس متمرکز می‌شود که بالاخره به جدایی بحرین از خاک ایران می‌انجامد. با خروج انگلستان از منطقه و سیاست دو ستون غرب در منطقه ایران به‌عنوان ستون نظامی ـ امنیتی این سیاست تثبیت می‌گردد. امری که نارضایتی برخی از کشورها و نیروهای تندرو عرب را در پی داشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1979 کشورهای نفتی عرب به‌همراه ملی‌گرایان به سرکردگی رژیم بعثی عراق و با هماهنگی قدرت‌های فرامنطقه‌ای جنگ بزرگی را بر ایران تحمیل کردند. جنگی که خسارت‌های جبران‌ناپذیر انسانی و مالی را برای ایران در پی داشته است. در میان کشورهای جزیرةالعرب عربستان سعودی مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای و استراتژیک جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.
دویست سال قبل اسلام افراطی و بنیادگرای وهابی در دل صحرای مرکزی عربستان در نجد شکل گرفت و به صحنه آمد، این جنبش بنیادگرا و توسعه‌طلب یک‌بار در اوایل قرن نوزدهم و بار دیگر در اوایل قرن بیستم قدرت عربستان سعودی را تا حاشیه‌های خلیج‌فارس پیش راند. مشروعیت دینی دولت پادشاهی عربستان سعودی توسط فرقه افراطی وهابیت تغذیه می‌شود که سایر مسلمانان حتی اهل‌سنت را مشرک می‌دانند و در صورت به‌دست آوردن فرصت از هیچ اقدامی علیه آنان حتی قتل و غارت و تجاوز به نوامیس آنها خودداری نورزیده‌اند.
برخی از اقدامات وهابیون که بر عربستان سعودی مسلط هستند عبارت است از: کشتار، تجاوز و غارت دیگر فرقه‌های اهل‌سنت در دوران تثبیت قدرت وهابی‌ها در عربستان، تهاجم به شیعیان و قتل و غارت آنها ازجمله قتل عام و تخریب و غارت اماکن مقدس شیعه در عراق که نتیجه آن کشتار ده‌ها هزار از مردم شهرهای نجف و کربلا و تخریب حرم امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) می‌باشد، همچنین تخریب اماکن و آثار اسلامی در مکه و مدینه و سایر مناطقی که وهابی‌ها بر آنها مسلط شده‌اند.
حمایت و همکاری با حزب بعث عراق در راه‌اندازی جنگ تحمیلی علیه ایران و تجهیز ارتش صدام‌حسین در کشتار میلیونی مردم ایران و عراق، کشتار بیش از چهارصد تن زائر ایرانی و غیر‌ایرانی در ذی‌الحجه 1366 در کنار مسجدالحرام(41) تربیت و تجهیز تروریست‌های افراطی وهابی و بعثی در کشتارهای چند صد هزار نفری مردم عراق بعد از سقوط نظام بعثی در این کشور، تجهیز و آموزش گروه‌های افراطی وهابی نظیر سپاه صحابه و طالبان در پاکستان و افغانستان و مشارکت در کشتار سیستماتیک شیعیان این دو کشور، به همراه ایجاد ناامنی و ترورهای انتحاری در این کشورها، نفوذ در نهضت‌ها و گروه‌های اسلامی و سوق دادن آنها به سمت ترور و خشونت، کشتار شیعیان یمن با مدرن‌ترین تجهیزات روز ازجمله استفاده از نیروی هوایی پیشرفته این کشور توسط بمب‌های فسفری و شیمیایی در داخل خاک یمن، دخالت نظامی علیه انقلاب‌های منطقه و بیداری اسلامی در بحرین و یمن و به خاک و خون کشیدن مردم بی‌گناه این کشورها به همراه ساختارهای استبدادی و دیکتاتورهای منطقه موارد فوق، بخشی از اقدامات مخرب عربستان سعودی علیه منافع مسلمانان جهان، منطقه و ایران است.
چشم‌انداز تأثیر موقعیت شبه‌جزیره عربستان بر منطقه و ایران
شاید بتوان در پی تحولات عظیمی که در پایان قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم در جغرافیای سیاسی جهان ازجمله سقوط نظام‌های سیاسی اقتدارگرا به‌وقوع پیوست، نتیجه گرفت که نظام‌های مستبد و سنتی چون عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی منطقه یا باید تن به تغییرات اساسی و مسالمت‌آمیز چون برخی از کشورهای بلوک شرق و آفریقای جنوبی در پایان قرن بیستم دهند و یا موضعی انعطاف‌ناپذیر پیشه کنند که نتیجه آن سقوط خشونت‌بار آنها خواهد بود چنانکه در مصر، تونس و لیبی شاهد آن هستیم.
با توجه به سابقه تاریخی فروپاشی و سقوط رژیم‌های اقتدارگرا که معمولاً همراه با قهر و خشونت است. در این صورت با توجه به امکانات و استعدادهای ژئوپولیتیکی و ذخایر عظیم انرژی همراه با بعد ایدئولوژیکی عربستان خواه یک نظام بنیادگراتر در این کشور به قدرت برسد و یا نظامی متکی بر طبقه متوسط، دموکراتیک و نزدیک به غرب تأثیرات آن بر سایر کشورهای شبه‌جزیره عربستان و منطقه ازجمله ایران عمیق خواهد بود.
چراکه در صورت پیروزی بنیادگرایان افراطی‌تر وهابی وضع از آنچه هست احتمالاً بدتر خواهد شد (باتوجه به کشتارهای وحشیانه بنیادگرایان افراطی وهابی ازشیعیان عراق، پاکستان، افغانستان، یمن، ایران و ...) و در صورت روی‌کار‌آمدن رژیمی دمکراتیک و متحد با غرب نیز با توجه به شکاف موجود میان جمهوری اسلامی و غرب، ممکن است رقیب قدرتمندتری از عربستان در برابر کشورهای منطقه و ایران بسازد که از یک‌سو داعیه هدایت دینی منطقه و حداقل سنیان را دارد و از سویی داعیه دمکراتیزه کردن منطقه را، (عاملی که ترکیه با توجه بدان درحال توسعه نفوذ خود در جهان اسلام و خاورمیانه است) در‌هر‌صورت عربستان سعودی، پاسدار اماکن مقدس اسلامی با امکانات فراوان اقتصادی، سیاسی، دینی و دولتی سنی، به تمام معنی مهم‌ترین رقیب ایدئولوژیک و منطقه‌ای ایران شیعی خواهد بود.(42) و (43)
نتیجه
یکی از عوامل عمده شکل‌گیری حوادث و وقایع تاریخی محیط و مکان شکل‌گیری آنها است. ازاین‌روست که تمدن‌ها در نقاط جغرافیایی خاص به‌وجود آمده‌اند. همان‌گونه که گیاهان و جانوران برای رشد و باروری نیاز به محیط مناسبی دارند نهضت‌ها و حرکت‌های فرهنگی ازجمله ادیان نیازمند محیط مناسب و مطلوبی برای شکل‌گیری، توسعه و گسترش می‌باشند. با توجه به اوضاع و احوال جهان در سال 610 میلادی مناسب‌ترین مکان برای ظهور آیین اسلام را شبه‌جزیره عربستان می‌توان دانست.
شرایطی چون: نزدیکی به تمدن‌های بزرگ آن دوران، موقعیت تجاری، واقع شدن در مرکز منطقه استراتژیک و مهم خاورمیانه که در دل خواستگاه ادیان بزرگ توحیدی قرار داشته و دارد. محیط مناسب و امن به‌دلیل فقدان حاکمیت مرکزی تا بتوان دین جدید را سرکوب نماید.
تفرقه و حاکمیت ملک‌الطوایفی، روحیه جنگاوری و تحمل شرایط سخت زندگی توسط ساکنان شبه‌جزیره، تشتت اعتقادی، وجود خانه خدا، و سایر ویژگی‌ها و شرایط به همراه انحطاط و افول قدرت‌های هم‌جوار جزیرةالعرب، انحراف و تحریف ادیان گذشته درمجموع بستری شد تا دین اسلام با سهولت و سرعت توسعه و گسترش یابد.
جزیرةالعرب هم اکنون نیز به‌دلیل شرایط ویژه‌ای چون: موقعیت مهم ژئوپولیتیکی و استراتژیکی، وجود اماکن مقدس جهان اسلام، ذخایر عظیم انرژی و سایر امکانات و استعدادهای مادی و معنوی توان این را دارد که نقش و تأثیر تعیین‌‌کننده‌ای در هم‌گرایی، اتحاد و انسجام و حفاظت از منافع جهان اسلام داشته باشد، و به‌عنوان مرکز و ام‌القرای جهان اسلام در توسعه، تعالی و کسب عزت از دست رفته جهان اسلام گام‌های بلندی بردارد و در صورتی که این امکانات و استعدادها در خدمت شیوخ و خاندان‌های حکومت‌گر مستبد حاکم بر شبه‌جزیره، قدرت‌های استعماری و فرامنطقه‌ای (وضعی که هم اکنون مشاهده می‌شود) قرار گیرد. عامل قدرتمندی است که استقلال، توسعه، هم‌گرایی و سایر منافع مسلمانان به‌ویژه منطقه خاورمیانه را تهدید نماید.
وضعیتی که با قدرت‌گیری و سلطه وهابی‌ها بر پهنه وسیعی از جزیرةالعرب به‌خصوص بعد از جنگ‌جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی به‌وجود آمد، و مصائب فراوانی چون ترویج افراطی‌گری، تحجرگرایی، کشتار مسلمانان، تخریب اماکن مقدس و آثار اسلامی، توهین و جسارت به مقدسات مسلمانان، وابستگی به بیگانگان و استعمارگران، مقابله با کلیه حرکت‌ها و نهضت‌های مترقی و ضد استبدادی و استعماری منطقه و مواردی از این دست را در پی داشته است.
با وجود تحولات گسترده و عمیقی که نظام‌های سیاسی جهان سوم در انتهای قرن بیستم و آستانه قرن بیست و یکم به خود دیده‌اند وضعیت نظام‌های سیاسی حاکم بر شبه‌جزیره عربستان نمی‌تواند به درازا کشد و دیر یا زود این رژیم‌ها دچار تحول و دگرگونی خواهند شد. واقعیتی که در برخی کشورهای عربی نظیر تونس، مصر و لیبی به‌وقوع پیوسته و دیر یا زود گریبان سایر کشورهای عربی را خواهد گرفت.
در این صورت تحول در ساختار عربستان سعودی چه به نحو مسالمت‌آمیز و یا خشونت‌بار و انقلابی به‌دلیل وسعت، جمعیت و سایر منابع مادی و معنوی بر کل شبه‌جزیره و خاورمیانه تأثیرات عمیقی خواهد داشت و با توجه به اینکه مهم‌ترین رقیب منطقه‌ای و ایدئولوژیک عربستان سعودی جمهوری اسلامی ایران می‌باشد، دامنه این تحولات و تأثیر آن خواه ناخواه به‌طور جدی متوجه ایران خواهد شد.
پی نوشت
34 . التین (95): 3 ـ 1.
35 . بقره (2): 126.
36 . عسکری، نقش عایشه در اسلام، ص 18 ـ 16.
37 . یاوری، شناسایی کشورهای آسیا، ص 174 ـ 169.
38 . شالیان، اطلس استراتژیک جهان، ص 123.
39 . فاتح، پنجاه سال نفت، ص 205 ـ 164.
40 . میرترابی، مسائل نفت ایران، ص 200 ـ 196.
41 . امام خمینی در پیامی به مناسبت کشتار حجاج ایرانی توسط حکومت عربستان 12/5/1366این اقدام را به شدت محکوم کردند و همچنین در دیدار با اعضای هیئت دولت (1/6/1366) فرمودند: «اگر ما از مسئله قدس بگذریم، اگر ما از صدام بگذریم، اگر ما از همه کسانی که به ما بدی کردند بگذریم، نمی‌توانیم [از] مسئله حجاز بگذریم. مسئله حجاز یک باب دیگری است، غیر [مسائل] دیگر. (امام خمینی، صحیفه امام، ج 20، ص 354 ـ 349 و 369)
42 . فولر، ژئوپولیتیک ایران، ص 65 .
43 . البته اختلاف ایران با برخی کشورهای اسلامی ناشی از اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی نیست، بلکه سیاست این دولت‌ها در حمایت از فرقه‌های تندروی سلفی و تمایلات غربی این قبیل کشورهای اسلامی مورد اعتراض جهان اسلام است. بنابراین در زمان حاضر دامن زدن به اختلافات مذهبی در برخی تحلیل‌ها به‌ویژه از سوی غربیان، پرداختن به حاشیه و غفلت از اصل است.
محمدیار محمدی/ عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان.
منبع: فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی شماره 3
پایان متن/
افشای کامل
روایتگری موثر
زیستگاه رسانه
قصه های کرونا
کد اقناع
کیفیت حکومت
